Elektron kommersiyası (ingiliis dilində tərcümədə e-commerce deməkdir) kompyüter şəbəkələrinin köməyi ilə həyata keçirilən bütün maliyyə və ticarət tranzaksiyalarından və bu cür tranzaksiyaların keçirilməsi ilə əlaqədar biznes-proseslərdən ibarət olan iqtisadi sahədir. Veb-kommersiya perspektivli ideyanın realizə olunduğu biznes olub, güclü maliyyə vəsaitini qaytarır və bu nisbətən az sayda mütəxəssislər tələb edən, lakin bütün Rusiyada asanlıqla vüsət tapan və digər ölkələrə, o cümlədən də, ümumdünya bazarına nüfuz edən bir prosesdir. Elektron kommersiyasına bunları aid edirlər: informasiya ilə elektron mübadiləsi (Electronis Data Interchange, EDI), kapitalın elektron dövrüyyəsi (Electronic Funds Transfer, EFS), elektron ticarət (e-trade), elektron pullar (e-cash), elektron marketinq (e-marketing), elektron bankinq (e-banking), elektron sığorta xidmətləri (e-insurance). Elektron kommersiyasının inkişafı tarixi Elektron kommersiyasının ilk sistemləri və metodları yaranmaları ilə satışın avtomatlaşdırılması texnologiyalarının meydana çıxmasına və koorporativ ehtiyatların idarə olunmasına dair avtomatlaşdırılmış sistemlərin tətbiqinə borcludurlar.1960 ildə American Airlines və IBM kimi Amerika şirkətləri aviareyslərdə yerlərin tutulması prosedurlarının avtomatlaşdırılması sistemlərinin yaradılmasına başlayırlar.beləliklə, SABRE sistemi (Semi-Automatic Business Research Environment) hava uçuşlarını sıravi sərnişinlər üçün daha münasib edərək onlara sayı daima artan reyslərdə və tariflərdə oriyentasiya etməyə yardımçı olur. Yerlərin tutulması zamanı tariflərin hesablanması prosesinin avtomatlaşdırılması hesabına xidmətlərin dəyəri də azalır. Bu elektron kommersiyası sisteminin yaradılması ilə bağlı ilk təcrübədir. 1 / 7
Elektron kommersiyası bazarı son 20 il ərzində daha dinamik şəkildə inkişaf edir və bu da internet-istifadəçilərin sayının sürətli artımı, sosial şəbəkələrin və digər interaktiv onlayn-platformaların çoxalması, elektron ödənişi sistemlərinin dinamik inkişafı, və aparıcı veb-servislərin Web 1.0 texnoloji platformasından Web 2.0 keçidi ilə əlaqədardır. Elektron kommersiyasının növləri Elektron kommersiyanın bölündüyü və hamı tərəfindən qəbul olunan bir neçə kateqoriyası mövcuddur. Bir qayda olaraq, bu cür ayrılma istehslakçıların məqsədli qrupu üzrə həyata keçirilir. B2B sxemi və ya biznes-biznes Bu cür qarşılıqlı fəaliyyətin həyata keçirilməsi prinsipi çox sadədir: müəssisə digər müəssisə ilə ticarəti həyata keçirir. B2B bu gün elektron kommersiyanın daha perspektivli və fəal şəkildə inkişaf edən istiqamətlərindən biridir. İnternet-platformalar bütün mərhələlərdə əməliyyatların keçirilməsini əhəmiyyətli şəkildə sadələşdirmək, ticarəti daha operativ və şəffaf etmək imkanı verir. Əksər hallarda bu cür hallarda sifarişçi tərəfin nümayəndəsi satıcının məlumatlar bazası ilə işləməsi yolu ilə sifarişin yerinə yetirilməsi prosesinə interaktiv nəzarət imkanına malik olur. B2B sövdələşməsinə misal şirkətin şəxsi veb-resursunun dizaynının əsası kimi sonrakı istifadə sayt şablonlarının şirkətlərə satışı. Sözsüz olaraq, buraya malların toplan tədarüklərindən və ya sifarişlərin analoji qaydada yerinə yetirilməsindən ibarət olan istənilən qarşılıqlı fəaliyyəti şamil edirlər. Sxema B2C və ya biznes-istehlakçı 2 / 7
Bu halda artıq müəssisə birbaşa müştəri ilə ticarət edir (hüquqi deyil, fiziki şəxs tərəfindən). Bir qayda olaraq, burada söhbət malların pərakəndə realizəsindən gedir. Kommersiya əməliyyatının törədilməsi üsulu müştəriyə alış prosedurunu sadələşdirmək və sürətləndirmək imkanı verir. O, lazımi malı seçmək üçün mağazaya getməyə də bilər: tədarükçünün saytında əksini tapan xarakteristikaları nəzərdən keçirmək, lazımi konfuqurasiya seçmək və tədarüklə birgə məhsulu fiariş etmək kifayət edir. Kommersant üçün isə İnternetin imkanları tələbi operativ şəkildə izləmək imkanı verir (otaq və müştərilər baxımından qənaətdən savayı). Ticarətin bu növünə dair misallar - ənənəvi İnternet-mağazalar olub, əmtəə mallarının birbaşa istehlakçılarının məqsədli qrupuna yönəlmişdir. Sxema S2S və ya istehlakçı-istehlakçı Elektron kommersiyasının həyata keçirilməsinin bu cür üsulu iki istehlakçılar arasında sövdələşmələrin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur və onlardan heç biri sözün hüquqi mənasında istehlakçı deyildir. Bu cür ticarət üçün internet-meydançalar bazar ilə qazetdə elanlar sütunu arasında orta məxrəcdir. Bir qayda olaraq, S2S sxemi üzrə kommersiya indiki dövrdə daha böyük populyarlıq qazanan İnternet-auksiyonların saytlarında həyata keçirilir. Bu cür sistemlərin müştəriləri üçün əsas rahatlıq mağazalarda dəyər ilə müqayisədə əmtəə malının daha a ş ağı qiymətindən ibarətdir. Yuxarıda təsvir olunan və daha geniş yayılmış elektron kommersiyası sxemlərindən savayı digərləri də mövcuddur. Onlar bir o qədər də populyar olmasalar da, bəzi xüsusi hallarda tətbiq olunurlar. Burada söhbət həm sahibkarların, həm də istehlakçıların dövlət strukturları ilə qarşılıqlı fəaliyyətindən gedir.son zamanlar vergilərin toplanması, anketlərin və tədarükün sifari şləri üçün formaların doldurulmasına dair bir çox əməliyyatlar, kömrük ilə işin aparılması İnternet-texnologiyaların vasitəsilə həyta keçirilir. Bu bir tərəfdən dövlət qulluqçularının işini əhəmiyyətli şəkildə yüngülləşdirməyə, digər tərəfdən isə tədiyyəçilərə kağızlar ilə bağlı problemlərdən azad olmaq imkanı verir. Elektron kommersiyasının üstünlükləri: Təşkilat üçün: 3 / 7
Qlobal miqyas, Məsariflərin ixtisara salınması, Tədarüklərin zəncirlərinin yaxşılaşması, Biznes hər zaman açıqdır, Şəxsləndirmək, Əmtəə malları bazarının sürətli nəticəsi, Rəqəmli məhsulların yayılmasının aşağı dəyəri. İstehlakçılar üçün: Yerli-yerində, Malların və xidmətlərin böyük seçimi, Şəxsləndirmə, Daha ucuz məhsullar və xidmətlər, Operativ tədarük, Elektron sosiallaşma. Cəmiyyət üçün: Təqdim olunan xidmətlərin geniş siyahısı (məsələn, təhsil, səhiyyə, komunal xidmət), Həyat səviyyəsinin artırılması,milli təhlükəsizliyin artırılması, «Rəqəmli» uyğunsuzluğun azalması. Xidmətlərin/əmtəə mallarının onlayn satışı/sifarişi avtomaşınların qrafikini və ətraf mühitin çirklənməsini azaldır. Elektron kommersiyası Elektron kommersiyanın tərifi dedikdə nəinki Internet yönəlmiş sistemlər, eləcə də, digər kommunikasiya mühitini istifadə edən «elektron mağazalar» başa düşülür. Eyni zamanda WWW daxil olan informasiya vasitəsilə qurulan, lakin, maddələr mübadiləsi üçün faks, telefonu və başqalarını istifadə edən satış prosedurları yalnız qismən elektron kommersiyası sinfinə aid edilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, WWW elektron kommersiyasının texnoloji bazası olmasına baxmayaraq, sistemlər sırasında digər kommunikasiya imkanlarından da istifadə olunur. Belə ki, əmtəə malının göstəricilərinin dəqiqləşdirilməsi və sifarişin təsdiq olunması üçün satıcıya qarşı irəli sürülən tələblər elektron poçtu vasitəsilə də göndərilə bilər. 4 / 7
Bu gün kredit kartları on-line alışları zamanı dominant ödəniş vasitəsidir. Lakin, yeni ödəniş vasitələri: smart-kartlar, rəqəmli pullar, mikro ödənişlər və elektron çeklər səhnəyə çıxır. Elektron kommersiyası yalnız on-line transaksiyalardan ibarət deyildir. Bu anlayış ilə ahatə olunan sahəyə marketinq tədqiqatlarının həyata keçirilməsi, imkanların və tərəfdaşların təyin olunması, tədarükçülər və istehlakçılar ilə əlaqələrin qurulması, sənədlərin dövriyyəsinin təşkili kimi fəaliyyət növlərini daxil etmək zəruridir. Beləliklə, elektron kommersiyası kompleksli anlayış olub, məlumatların tərkib hissə kimi elektron mübadiləsindən ibarətdir. Elektron satışların həcmləri Əgər İnternet inkişafının ilkin mərhələsində ünsiyyət və qeyri-kommersiya informasiyası üçün xidmət göstərirsə, o zaman bu gün şəbəkə texnologiyalarının kommersiya məqsədilə uğurlu şəkildə istifadə olunmaları artıq heç bir şübhə doğurmur. İndiki dövrdə bütün İnternet-istifadəçilərin təxminən 40% onlayn mağazalarda bir alışı həyata keçirmişdir. 1999 ildə Şəbəkədə pərakəndə satışların həcmi təxminən 40-50 mlrd. dolları təşkil etmişdir. İndi İnternetdə pərakəndə satış saytlarının kateqoriyası cüzi artıma malikdir (yarım il ərzində 52%). Bu saytlara daxil olan istifadəçilərin payı daha da artır (1999 ilin 1 yarısında - 31%, ikinci yarısında - 41%). 2012 ilin proqnozlarına əsasən şirkətlərin 70% İnterneti öz bizneslərində istifadə edəcəklər. Bu zaman elektron sövdələşmələrinin həcmi 300-500 mlrd. dollar təşkil edir və koorporativ sektorun payı isə 70-80% qədər artır. 5 / 7
Bu gün elektron kommersiyasının gəlirlərində kiçik biznesin payı təxminən 20% təşkil edir. 2013 ildə onun 27% kimi artması gözlənilir. İndiki dövrdə İnternet-mağazaların alıcıları arasında amerikalılar üstünlük təşkil edir. Onlar Şəbəkədə alışı həyata keçirən bütün istifadəçilərin yarısından çoxunu təşkil edir. Amerika elektron kommersiyasının gəlirləri 1999 ildə bu bazarda dünya gəlirlərinin təxminən 75% təşkil etsə də, 2010 ildə onların 50-55% qədər azalması gözlənilir. İnternet vasitəsilə alışı həyata keçirən amerikalıların ¾ ödənişi həyata keçirən zamanı kredit kartlarından istifadə edirlər. Artıq Şəbəkədə alışı həyata keçirməyə vərdiş edən şəxslər üçün bu cür üsul əsas üsulllardan biridir. Məsələn, yeni ildə onlayn-alıcıların tədqiqatlarından göründüyü kimi onlar hədiyyələrin 67% adi mağazalarda, 7% - kataloqlar ilə, 26% - isə İnternetdə əldə edirlər. Avropada elektron kommersiyasının dağılmasında maraqlı faktlar. Bu yaxınlarda AŞ ölkələrinin iqtisadiyyat Nazirləri tərəfindən «Elektron kommersiyasının hüquqi aspektləri haqqında» müqavilənin layihəsi işlənib hazırlanmışdır. Bu sənədə müvafiq olaraq elektron sazişi tam hüquqi qüvvəyə malikdir. Bütün bunlardan savayı, AŞ ölkələri arasında elektron sazişlərin qarşılıqlı şəkildə tanınması haqqında razılaşma əldə olunmuşdur. Bu layihənin bəyənilməsi avropa elektron bazarının inkişafı üçün ən güclü stimuldur. Hal-hazırda İnternetin daimi avropa istifadəçilərinin təxminən 35% onlayn ticarəti ilə əlaqədar saytlara mütəmadi olaraq daxil olurlar. İndiki dövrdə Avropada İnternet-mağazaların təxminən 16 milyonu hesablanır. Onların sayının 100 milyona qədər artımı gözlənilir və bu da bütün avropa istifadəçilərinin təxminən 70% təşkil edir. İndi avropa elektron kommersiyasının gəlirlərinin artımı təqribən 200% amerikalılardan artıqdır. Lakin, pərakəndə satışın həcmi cəmi 3,5 milyard dollara, yəni, bütün pərakəndə satışların 0,2% bərabərdir. Finlandiyalı alıcılar burada lider olmuş (12,7%), ikinci yerdə - Fransa (10%), daha 6 / 7
sonra - Almaniya (4%) və Böyük Britaniya durur (2,8%). Onlayn bazarında gəlirin güclü artımı ilə müşayət olunan yüksək rəqabət gözlənilir və bunun da nəticəsində 2015 ildə 20 elektron şirkətlərindən hər birindən yalnız biri fəaliyyətini davam etdirir. Avropada korporativ elektron ticarəti üçün daha perspektivli sahələr avtomaşın sənayesi, nəqliyyat və elektronika hesab olunur. Asiya bazarında elektron kommersiyasının kifayət qədər əhəmiyyətli gəlirləri. 1999 ildə pərakəndə elektron ticarəti burada təxminən 3 milyard dollar təşkil etmişdir və bu zaman gəlirlərin 94% 2 daha inkişaf etmiş ölkələrin Yaponiyanın (1,5 mlrd. dollardan artıq) və Koreyanın (720 mln. dollar) payına düşür. Bu qrupa Avstraliyanı şamil etmək mümkündür (təxminən 380 mln. dollar). İndiki dövrdə Çində İnternet istifadəçilərinin 5%, eləcə də, Honkonqda istifadəçilərin 15% onlayn mağazalarında alış həyata keçirmişdirlər. Burada kitablar və kompyüterlər daha böyük tələbata malikdir. 7 / 7