BÖLÜM 6 EKİLLEN M NŞ E Rİ S İ YE
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Magmanın etkisiyle yer kabuğunun hareket etmesine yer kabuğu hareketleri (tektonik hareketler) denir. Buna göre; enerjisini yerin derinliklerinden alan ve yeryüzünün şekillenmesinde etkili olan yapıcı kuvvetlere iç kuvvetler denir. İç kuvvetler şunlardır: Deprem, Yerin Şekillenmesi (İç Kuvvetler) 1. Aşağıda Türkiye de bazı yer şekillerinin oluşumu açıklanmıştır.. Kızılırmak nehrinin denize döküldüğü yerde Bafra deltası oluşmuştur.. Buzullar Doğu Karadeniz Dağları nda buzul vadileri oluşturmuştur.. Dalgaların aşındırıcı etkileri sonucu Akdeniz kıyılarında falezler oluşmuştur.. olkanik faaliyetlere bağlı olarak Ağrı Dağı Türkiye nin en yüksek dağı hâline gelmiştir.. Akarsu ve rüzgâr erozyonu, Ürgüp- Göreme çevresinde peribacalarını oluşmuştur. 4.. Akarsuların enerji potansiyellerinin fazla olması. Yer şekillerinin ortalama yükseltisinin fazla olması. Yükseltisi fazla olan ovaların varlığı gibi olaylar Türkiye de yer şekillerinin oluşumunda etkili olan hangi kuvvetin etkisini kanıtlar? A) olkanik hareketlerin B) Buzul aşındırmasının C) Rüzgâr aşındırmasının D) Orojenik hareketlerin E) Epirojenik yükselmenin Test 1 olkanizma, Epirojenez, Orojenez, iç kuvvetlerdir. Bunlardan hangisinin ortaya çıkmasında iç kuvvetlerin etkili olduğu söylenebilir? 2. Yer kabuğunda meydana gelen aşağıdaki olaylardan hangisi iç kuvvetler sonucu ortaya çıkmamıştır? 5. Yer şekillerinin görünüşü ve yükseltisi, iç ve dış kuvvetlerin karşılıklı etkileşimi ile sürekli olarak değişir. Buna göre aşağıdakilerin hangisinin oluşumunda iç kuvvetlerin payı en büyüktür? A) Kıta oluşumunda A) Tabakaların kırılması B) Dalga ve gelgit oluşumunda B) Taşların başkalaşması C) Akarsu vadilerinin oluşumunda UYAR! C) Toprağın taşınması D) Kayaçların çözülmesinde İç kuvvetler oluşumları için gerekli D) Tektonik depremler E) Falez oluşumunda olan enerjiyi mantodan alır. Deniz tabanı yayılmaları, kıta kaymaları, kıta yaylanmaları, dağ oluşumu ve tekto nik depremler mantodaki hareketler den kaynaklanır. E) Dağ oluşumu hareketleri 3. Yeryüzünün şekillenmesinde etkili olan iç kuvvetlerin özellikleri arasında gösterilemez? A) Epirojenik hareketler çok yavaş gerçekleşen olaylardır. B) Depremler yer kabuğundaki kırıkların bulunduğu yerlerde daha etkilidir. C) İç kuvvetlerin etkisi, ancak dış kuvvetlerin etkisi başlarsa sona erer. 6. Yeryüzü şekillerinin oluşmasında büyük etkisi olan ve kaynağını yerin merkezinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir.. Orojenez. Deprem. Epirojenez. olkanizma Buna göre yukarıda verilen iç kuvvetlerden hangileri çok yavaş gelişmesine rağmen geniş etki alanlarına sahiptir? D) Orojenik hareketlerle tabaka uyumları bozulur. A) ve B) ve C) ve D) ve E) olkanik hareketlerle yeryüzü şekilleri hızlı bir değişime uğrar. E) ve 176 1. D 2. C 3. C 4. E 5. A 6. B
7. Yeryüzünde meydana gelen aşağıdaki olaylardan hangisinin oluşumunda iç kuvvetlerin doğrudan etkili olduğu söylenemez? A) Orojenez B) olkani zma C) Deprem D) Heyelan E) Epirojenez 8. Aşağıda farklı iki bölgenin yer yapısını gösteren kesitler verilmiştir.. Bölge. Bölge Buna göre, bu iki bölgede meydana gelen değişimle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A). bölgede volkanik hareketler etkilidir. B). bölgede sıradağlar oluşmuştur. C) Her iki bölge de dağ oluşum hareketleriyle oluşmuştur. D) Deprem riski.bölgede daha fazladır. E). bölgede tabakaların birbirleriyle olan uyumu bozulmuştur. 9. Yer kabuğunu oluşturan tabakaların çok derinden kırılmaya uğradığı bir alanda aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesi beklenir? A) Akarsuların büklümler çizmesi B) olkanizmanın oluşması C) Kalkerli arazinin yaygınlık göstermesi D) Yer altı sularının faaliyetlerini artırması E) Kimyasal çözülmenin artması 1.. Taş kömürü yataklarının oluşması. Petrol yataklarının oluşması. Alp - Himalaya orojenezinin oluşması. Egeid kıtasının çökmesi. İstanbul Boğazı nın oluşması Yukarıda verilen olaylardan hangisi. jeolojik zamanda meydana gelmiştir? 11. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu nun günümüze yakın jeoloik zamanlarda oluştuğunun kanıtlarından biri olamaz? A) Akarsuların dar ve derin vadiler içinde akması B) Büyük bir bölümünün deprem riski altında olması C) olkan dağlarının sönmüş olması D) Ortalama yükseltisinin fazla olması E) Linyit madeninin geniş alanlarda görülmesi 12. Aşa da verilen jeolojik zamanlar ile bu zamanlara özgü olaylar eşleştirmelerden hangisi yanl şt r? A) Taş kömürünün oluşumu. zaman B) Ege Denizi nin oluşması. zaman C) Toros ve Karadeniz s rada lar n n oluşumu. zaman D) Petrol ve linyit yataklar n n oluşumu. zaman E) Ural ve İskandinav Dağları oluşumu. zaman 13. Orojenik hareketler sırasında tortul tabakalar kıvrılamayacak kadar sert ise kırılır. Kırılma sonucunda çöken yerlere graben denir. Buna göre, Türkiye de bulunan aşağıdaki ovalardan hangisi tamamıyla bir graben alan içine yerleşmiş bir akarsudur? A) Fırat B) Aksu C) Göksu D) Gediz E) Filyos 14. - Linyit ve petrol yataklarının oluşması - Alp orojenezinin oluşması - Kıtaların birbirinden ayrılması Yukarıda verilen olaylardan aşağıdaki jeolojik zamanların hangisinde oluşmuştur? A) İlkel zaman C) İkinci zaman B) Birinci zaman D) Dördüncü zaman E) Üçüncü zaman Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya kadar değişik evrelerden geçmiştir. Birbirinden farklı bu evrelerden her birine jeolojik zaman denir. Jeolojik zamanlar günümüze en yakın zaman en üstte olacak şekilde sıralanır. Dördüncü Zaman (Kuarterner) Üçüncü Zaman (Neozoik) İkinci Zaman (Mezozoik) Birinci Zaman (Paleozoik) İlkel Zaman İlkel zaman Kıtaların çekirdek kısmını oluşturan en eski kıvrımlar meydana gelmiştir. Su yosunu (alg) türünden ilk bitkiler ortaya çıkmıştır.. zaman Hersinyen ve Kaledoniyen orojenezleri oluşmuş (Ural ve İskandinav Dağları meydana gelmiştir.) Taş kömürü yatakları oluşmuştur.. zaman Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir. Büyük oranda tortullaşma ve birikmeler olmuştur. Yer kabuğu kırıklarla parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlamıştır. Dinozorlar bu devirde ortaya çıkmıştır.. zaman Alp - Himalaya Orojenezi oluşmuştur. Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu belirmiştir. Petrol, linyit, doğal gaz yatakları oluşmuştur.. zaman Egeid karasının çökmesiyle Ege Denizi meydana gelmiştir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları oluşmuştur. İlk insan ortaya çıkmıştır. Anadolu toptan yükselmiştir. BÖLÜM 6 COĞRAFYA 7. D 8. A 9. B 1. A 11. C 12. C 13. D 14. E 177
BÖLÜM 6 COĞRAFYA EPİROJENİK HAREKET Yerkabu unun geniş alanlarda dikey yönde yavaş yavaş yükselmesi veya alçalmas d r. Örne in skandinav Yar madas ile Anadolu yar madalar yükselirken, Karadeniz ve Akdeniz çanaklar çökmektedir. Epirojenik hareketlerin nedeni izostatik dengenin bozulmasıdır. İZOSTATİK DENGE Katı haldeki yer kabuğunun sıvı haldeki Manto üze rinde batmadan kalabilmesine de nir. İzostatiğin bozulması epirojenik hareketi başlatır. İzostatik Dengeyi Bozan Faktörler; Karalarda aşınmanın (erozyon), denizlerde birikmenin (tortulanma) fazla olması İklim değişmeleri (örneğin; buzulların karalar üzerinde artması ya da karalar üzerindeki buzulların erimesi) Dağ oluşumu hareketleri olkanik faaliyetler Söz konusu dengenin bozulmasıyla deniz seviyesinin yükselmesi yani denizin karaya doğru ilerlemesi olayına transgresyon, deniz seviyesinin alçalması yani denizin karadan çekilmesi olayına regresyon adı verilir. Transgresyon Yerin Şekillenmesi (İç Kuvvetler) 1. Aşağıda yeryüzünde yaygın olarak görülen iki farklı yer şeklinin oluşumu gösterilmiştir. Bu yer şekilleri için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Her iki bölgede de tabakalar esnektir. B) Her iki bölgede de deprem riski azdır. C) Orojenik hareketler sonucunda oluşmuşlardır. D) Her iki oluşum da kırıklı yapıdadır. E) Oluşumlarında epirojenik hareketler etkilidir. 2. Ülkemizde dağlar genel hatlarıyla doğu - batı yönünde uzanmaktadır. Özellikle kıyıya paralel uzanan doğu-batı uzanışlı dağlar, iklim özellikleri ve etki alanları üzerinde önemli rol oynarlar. Aşağıdakilerden hangisi dağların neden olduğu bu etkiler arasında gösterilemez? A) Aynı tür tarım ürününün güney kıyılarında daha önce hasat edilmesi B) Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşımın zor olması C) İç kesimlerde sıcaklık farklarının artması D) Denizel iklim etkilerinin iç bölgelere ulaşamaması E) Kıyılarda yağış miktarının artması 3. Aşağıdakilerden hangisi epirojenik hareketlerin (kıta oluşum hareketi) bir özelliği değildir? A) Tabakalarda kıvrılma oluşmaz. B) Kıtalar yükselme ya da alçalmaya uğrar. C) Oluşum süreci oldukça uzundur. D) Yüksek dağ sıraları oluşur. E) Tabakalarda kırılma görülmez. Test 2 4. Türkiye de bazı ovalar (ğdır Ovası, Elazığ Ovası, Yüksekova vs.) ile platoların (Erzurum, Kars, Bozok, Urfa vs.) deniz seviyesinden oldukça yüksekte bulunması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Son jeolojik zamanda Anadolu nun toptan yükselmesiyle B) Batıdan doğuya doğru yükseltinin artmasıyla C) Akarsu aşındırmasının günümüzde azalmasıyla D) Akarsuların dar ve derin vadiler oluşturmasıyla E) Dağların doğu batı yönlü uzanmasıyla 5. İskandinav Yarımadası nın yükselmesi Kıyı basamaklarının oluşması enedik in sular altında kalması Aşağıdaki iç kuvvetlerden hangisinin etkisi ile oluşmaktadır? A) olkanizma B) Orojenez C) Epirojenez D) Deprem E) Seizma 6. Alp - Himalaya orojenezinden sonra Anadolu kütlesi bütünüyle yükselmiş, çevresindeki denizler ise çökmüştür. Böylece, Anadolu ile çevresindeki denizler ve kara parçaları arasında bir yükselti farkı ortaya çıkmıştır. Bu durum, Anadolu da aşağıdakilerden hangisinin yaşanmasında etkili olduğu söylenemez? A) Akarsu ve rüzgâr erozyonu artmıştır. B) Sıcaklık isteyen tarım ürünlerinin ekim alanları daralmıştır. C) Nüfus yoğunluğu ve miktarı artmıştır. D) Akarsuların enerji potansiyelleri artmıştır. E) Kıyılar ile iç kesimler arasındaki sıcaklık farkları artmıştır. 178 1. C 2. A 3. D 4. A 5. C 6. C
7. Epirojenik hareketler, yeryüzündeki büyük kara parçalarının bir bütün olarak etkilendikleri ve oldukça yavaş gerçekleşen olaylardır. Bu hareketler sonucunda aşağıdakilerden hangisi oluşmaz? A) Kara kütlesinin yükselmesi B) Deniz seviyesinin yükselmesi C) Kara kütlesinin alçalması D) Deniz seviyesinin gerilemesi E) Tabakaların kıvrılması 8. Yer kabuğu ağırlığı ve kütlesi oranında manto içerisine gömülür. Yer kabuğu ve manto 1. Depremi önlemek ya da depremin olacağı zamanı önceden tespit etmek mümkün değildir. Ancak depremin zararlarını azaltmak için alınabilecek birtakım önlemler vardır. Aşağıdakilerden hangisi bu önlemlerden biri olamaz? A) Çok katlı binalar yapmak B) Sağlam zemin üzerine konut inşa etmek C) Konutların yapımında sağlam malzemeler kullanmak D) İnsanları deprem konusunda bilinçlendirmek OROJENİK HAREKET Okyanus tabanlarında tortul tabakalar oluşur. Levhaların birbirlerine doğru hareketleri esnasında sıkışan tortul tabakaların yatay duruşlulukları bozularak kıvrılmalar ya da kırılmalar oluşur. Bu hareketlere orojenik hareketler adı verilir. BÖLÜM 6 COĞRAFYA arasındaki bu dengeye izostatik denge denir. Aşağıdakilerden hangisi bu dengeyi etkileyen faktörlerden biri değildir? E) Yerleşim alanlarını fay hatlarından uzak alanlara kurmak Deniz diplerinde yatay olarak tortulanan tabakalar esnek yapıdalarsa, levhaların birbirlerine doğru yaklaşmaları sırasında sıkıştırılarak kıvrılır ve kıvrılırken de yükselerek su yü A) Deniz seviyesinin yükselmesi B) Yüksek alanların fazla aşınıma uğraması C) Yeni dağ sıralarının oluşumu D) olkanizmanın geniş alanlarda etkili olması E) Geniş alanları kaplayan buzulların erimesi 9. Yer kabuğunun geniş alanlarında görülen yükselmeler ve çökmeler şeklinde meydana gelen kıta oluşumu hareketlerine epirojenez denir. Epirojenez, yeryüzünün çeşitli alanlarında olduğu gibi Türkiye de de jeolojik 11. Aşağıdaki kentlerimizden hangisinde tektonik kökenli depremin oluşma olasılığı daha fazladır. Niçin? A) Doğu Karadeniz çünkü eğim ve yağış fazladır. B) Taşeli Platosu çünkü kalkerli arazi yaygındır. C) Çatalca - Kocaeli Bölümü çünkü nüfus fazladır. D) Erzurum - Kars Platosu çünkü ortalama yükseltisi fazladır. E) Kıyı Ege Bölümü çünkü genç fay hatları fazladır. zeyine çıkarlar. Böylece kıvrım dağları ya da sıradağlar oluşur. Kıvrılma ile yükselen yerlere antiklinal, çukurlaşan yere de senklinal denir. Deniz diplerinde yatay olarak tortulanan tabakalar sert yapıdalarsa, levhaların birbirlerine doğru yaklaşmaları sırasında sıkıştırılarak kırılır ve kırılırken de yükselerek su yüzeyine çıkarlar. Böylece kırık dağları oluşur. Bu kırıkların yükselen blo devirlerden beri etkili olmaktadır. ğuna horst, çöken bloğuna ise gra- Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye de epirojenez olduğunun bir kanıtıdır? A) Kırıklı arazinin geniş alanlarda görülmesi 12. Yer kabuğu hareketleri sırasında sert kütlelerin kırılarak faylar boyunca yükselmesi ya da çökmesi ile aşağıdaki oluşumların hangisi meydana gelmiştir? A) Antiklinal Senklinal ben adı verilir. Tabakaların kırıldıkları doğrultulara fay denir. Zamanla graben çukurları akarsuların taşıdığı malzeme lerle doldurulduğunda ovalar oluşur. Bu ovalara graben ovası ya da çöküntü ovası denir. B) Kıyılarda delta ovasının oluşması B) Horst Graben C) Deprem riskinin yüksek olması D) Deniz seviyesinden yüksek pek çok ovanın ve platonun var olması E) Çeşitli iklim tiplerinin yaşanması C) Faylanma D) Jeoantiklinal Jeosenklinal E) olkanizma 7. E 8. A 9. D 1. A 11. E 12. B 179
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Yer kabuğunun derinliklerinden kaynaklanan ve yeryüzünde sarsıntılar ve titreşimler halinde çok hızlı gerçekleşen yer kabuğu hareketlerine deprem denir. Yer kabuğu hareketleri, yer kabuğunu oluşturan ta bakaların üzerinde çok büyük gerilimler oluşturur. Bu gerilimler neticesinde sert olan tabakalar kırılır. Bu kırık alanlarına fay (kırık) adı verilir. Depremin ilk başlangıç yerine depremin odak noktası (hiposantr) adı verilir. Odak noktasının yeryüzü üzerine dik iz düşümü depremin dış merkezi (episantr) olarak adlandırılır. Bu noktaya merkez üssü de denir. Yer kabuğunda, deprem enerjisinin açığa çıktığı noktanın yeryüzüne olan en kısa uzaklığına odak derinliği adı verilir. Deprem Türleri olkanların püskürmesi sonucu oluşan depremler volkanik depremler, mağaraların tavanlarının çökmesiyle oluşan depremlere çökme depremleri, Yer içinde biriken iç kuvvetlerin neden olduğu gerilmelerin boşalması ile meydana gelen katmanların yer değiştirme, oynama ve kırılma gibi hareketlerinin sonucu olan depremlere tektonik depremler denir. Yerin Şekillenmesi (İç Kuvvetler) 1. Depremin oluştuğu yer altındaki merkeze iç merkez (x noktası), iç merkeze en yakın yeryüzündeki alana dış merkez denir. Depremden en çok etkilenen nokta dış merkezdir. Dış merkezden uzaklaştıkça depremin yıkıcı etkisi azalır. x Deprem dalgası Buna göre, yukarıda verilen şekildeki noktalardan hangisinde depremin şiddeti diğerlerine göre en fazladır? 2. Jeotermal enerji yerin derinliklerinden gelen sıcak sudan elde edilir. Buna göre, jeotermal enerji ile aşa dakilerden hangisi aras nda yak n bir ilişki yoktur? A) olkanizma B) Orojenez C) Epirojenez D) Deprem E) Seizma 3. Yer kabuğunda doğal nedenlerle oluşan salınım ve titreşim hareketlerine deprem denir. Türkiye arazisi de genç oluşumlu olup fay hatlarıyla kırıldığından sık sık tektonik depremler yaşamaktadır. Aşağıdakilerden hangisi bu tür depremlerin Türkiye de ortaya çıkardığı sonuçlardan biri değildir? A) Eski fay hatlarında gençleşme B) Heyelan, heyelan set göllerinin oluşabilmesi C) Mağara tavanlarında çökmeler yaşanması D) Yer altı sıcak su kaynaklarının oluşması E) Epirojenik hareketin başlaması 4. Türkiye de volkanik arazi çok geniş yer kaplar. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Genç oluşumlu bir ülke olup kırık yer yapısına sahip olması B) Yükseltinin batıdan doğuya doğru artması C) Yer şekillerinin engebeli olması D) Dağların doğu - batı yönünde uzanması E) Akarsuların akış hızlarının fazla olması 5. Aşağıdakilerden hangisiyle volkanik olaylar arasında bir paralellik vardır? A) Toprak oluşmu B) Akarsu vadilerinin genişlemesi C) Mekânik ufalanmanın oluşması D) Sıcak su kaynaklarının oluşması E) Gelgit olayının oluşması 6. Yukarıdaki haritada işaretli yerlerden hangileri deprem riskinin az olduğu yerlerden biridir? 7. Günümüzde, yeryüzündeki aktif volkanlar belirli alanlarda yoğunlaşmıştır. Buna göre, aşa daki alanlar n hangisinde aktif volkanlara yayg n olarak rastlan lmaz? A) Orta Amerika B) Do u Afrika C) Endonezya Tak madalar D) Arap Yar madas E) Filipinler ve Japonya Test 3 18 1. A 2. C 3. E 4. A 5. D 6. E 7. D
8. Yer kabuğunun altından gelen mağma, uzun süren çok çeşitli aktiviteler sonrasında yeryüzünde dağ ya da platoları oluşturur. Bu oluşumlar, aşağıdakilerden hangisinin sonucunda ortaya çıkar? A) Dış kuvvetlerin etkisiyle B) olkanik faaliyetlerinin etkisiyle C) Epirojenik hareketlerin etkisiyle D) Deprem faaliyetlerinin etkisiyle E) Gelgitin etkisiyle 9. Yeryüzündeki kırık hatları boyunca oluşan depremlere tektonik depremler denir. Türkiye nin jeolojik yapısı ve fay hatları göz önüne alındığında aşağıdaki yerlerin hangisinde tektonik kökenli deprem olma olasılığı en azdır? A) Teke Yarımadası B) Muş Ovası C) Adapazarı Ovası D) İç Batı Anadolu E) an Gölü Havzası 1. olkanik faaliyetlerin oluştuğu sahalar ile depremlerin meydana geldiği sahalar incelendiğinde, oluştukları alanların birbirleriyle paralellik içinde olduğu görülür. Bu paralellik, depremin ve volkanizmanın etkili olduğu sahanın hangi özelliği ile ilgilidir? A) Deniz kıyısında olmaları B) Kırıklı yapıya sahip olmaları C) Yüksek olmaları D) Çok kurak alanlar olmaları E) Ortalama yüksekliklerinin fazla olmaları 11. Aşa dakilerden hangisi depremlerden korunma yollar ndan biri de ildir? A) Yap lar yerli kayalar üzerine kurmak B) Betonarme inşaat yapmak C) Yerleşim birimlerini alüvyonlu arazilerde kurmak D) Hafif yap malzemesi kullanmak E) Halk bu konuda bilinçlendirmek 12. olkanizma, yerin derinliklerinde akışkan halde bulunan magmanın, yer kabuğundaki çatlak ve kırıklardan yeryüzüne çıkması veya yeryüzüne yakın derinliklerde soğuyarak katılaşması olayıdır. Patlamalar gaz, kül ve lav çıkışıyla veya sadece gaz patlamasıyla gerçekleşir. Buna göre, volkanik olaylar ve sonuçlarıyla ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Yer şekillerinde değişikliğe neden olurlar. B) Yerleşme alanlarında felaketlere, can ve mal kayıplarına yol açarlar. C) Genellikle yer kabuğunun kalın olduğu eski kıta çekirdeklerinde daha sık görülürler. D) adi önlerini keserek göl oluşumuna neden olabilirler. E) Mineralce zengin verimli toprakların oluşumuna neden olurlar. 13. Aşağıdaki volkanik şekillerden hangisi derinlerde meydana gelen mağmatik faaliyetlerle oluşmuş bir şekil değildir? A) Lakolit B) Batolit C) Dayk D) Sill E) Maar 14. Çabuk soğuyan lavların akışkanlığı azaldıkça yeryüzünde daha belirgin yükseltiler oluşturur. Geç soğuyan derecede akıcı lavlar ise oldukça geniş bir alana yayılmakla birlikte, volkan bacaları çok sivri olmayan yükselti kazanır. Bu tür volkanlar Hawai tipi volkanlar olarak tanınırlar. Güneydoğu Anadolu daki Karacadağ volkanı, İzlanda ve Hawai adalarındaki volkanlar genellikle bu tiptedir. Yukarıda özellikleri anlatılan volkan tipi aşağıdakilerden hangisidir? A) Tabakalı olkanlar B) Kalkan olkanlar C) Kül olkanlar D) Piroklastik olkanlar E) Sönmüş olkanlar Magmanın yerin derinliklerinden hareket ederek yeryüzüne çıkması veya yeryüzüne yakın derinliklere kadar gelerek soğuması olayına volkanizma denir. olkanik faaliyet yerin derinliklerinde meydana gelmişse derinlik volkanizması volkanik faaliyetler yeryüzünde meydana gelmişse yüzey volkanizması adını alır. Derinlik olkanizması Batolit: Bunlar kilometrelerce genişlikteki alanları kaplayan büyük kütlelerdir. Genellikle derinliklere doğru gidildikçe genişler ve adeta dipsiz bir özellik kazanırlar. Lakolit: Bunlar mağmanın genellikle tortul kayaçlardan meydana gelen örtü tabakalarını kaldırarak ve onlar arasına sokularak meydana getirdikleri oluşumlardır. Dayk: Tortul tabakalar arasına dik damarlar halinde sokulmuş kütlelerdir. Sill: Tortul tabakalar arasına yatay damarlar halinde sokulmuş kütlelerdir. Yüzey olkanizması olkan Konisi: olkanik patlama sonu cunda çıkan katı ve sıvı maddelerin üst üste birikmesi sonucu oluşan koniye benzer kabartılardır. Krater: olkanik malzemelerin patlama so nucu yeryüzüne çıktığı volkanik dağların tepelerindeki çukurlardır. Maar: Gaz patlaması sonucu oluşan çukurlardır ya da çanaklardır. Kaldera: Kalderalar volkanik faaliyet sonucunda magma haznesindeki magmanın boşalarak dayanıksız he gelen hazne tavanının çökmesiy hâle oluşur. BÖLÜM 6 COĞRAFYA 8. B 9. A 1. B 11. C 12. C 13. E 14. B 181
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Enerjisini, Güneş ten alan kuvvetlere dış kuvvetler denir. Akarsular, rüzgârlar, buzullar ve dalgalar ve akıntılar dış kuvvetlerdir. İç kuvvetlerin oluşturdukları yer şekillerini yok etmeyi amaçlarlar. Yerin Şekillenmesi (Güneş ten Gelen Güç: Dış Kuvvetler) 1. Enerjisini atmosferden dolayısıyla Güneş ten alan yıkıcı kuvvetler olarak bilinen ve yeryüzünün şekillenmesinde büyük rolleri olan olaylara dış kuvvetler denir. Buna göre dış kuvvetler ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğrudur? A) Akarsuların aşındırıcı etkisi ile eğim ve taşıdığı yük miktarı arasında doğru orantı vardır. 4.. Dev kazanı - Akarsu. Asılı vadi - Buzul. Lagün - Dalga ve akıntı. Lapya - Rüzgâr. Tafoni - Rüzgâr Test 4 Yukarıda verilen yer şekli ve oluşumuna neden olan dış kuvvet eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? UYAR! Rüzgârlar dalgaları oluşturması nedeniyle kıyılarda dolaylı etkide bulunan bir dış kuvvettir. Rüzgârlar en büyük etkilerini kurak (çöller) ve yarı kurak (karasal) alanlarda gösterirler. Çünkü bu bölgelerde bitki örtüsü zayıf, zemin kuru ve rüzgâr hızlıdır. Rüzgâr aşındırma şekilleri Kurak ve yarı kurak bölgelerde, rüzgârların zeminden 1 metre kadar havaya kaldırdığı kum tanelerini kayaların alt kısımlarına çarptırarak aşındırmasıyla ortaya çıkan mantar görünümlü kayalara mantar kaya denir. B) Toprak oluşumu sadece fiziksel ufalanmaya bağlıdır. C) Rüzgârların aşındırıcı etkisi bitki örtüsünün yoğunluğu ile doğru orantılıdır. D) Karstik şekillerin oluşmasında dalga ve akıntıların büyük payı vardır. E) Buzul etkisinin görüldüğü yerlerde eğimin rolü büyüktür. 2. Dış kuvvetlerin amacı, yüksek yerleri aşındırmak ve aşındırdığı bu malzemeleri çukur yerlere biriktirerek yeryüzünün şekillenmesini sağlamaktır. Aşağıdaki dış kuvvetlerden hangisinin yeryüzündeki etki alanı en geniştir? A) Rüzgâr 5. Yer şekillerini biçimlendiren kuvvetler iklim özelliklerine göre, bölgeler ve ülkeler arasında farklılıklar gösterir. Aşağıda verilen kuvvetlerden hangisi bu genellemeye uymaz? A) Akarsular B) Deprem C) Buzullar D) Yer altı suları E) Rüzgârlar B) Buzul C) Akarsu D) Dalga ve akıntılar E) Yer altı suları 6. Suda çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerde kayaçların çözünen kısımlarının rüzgâr tarafınan aşındırılması sonucu oluşan kovuk 3. Bir bölgede arazinin eğimli ya da düz olması aşağıdaki oluşumlardan hangisi üzerinde etken değildir? Ekvator ya da oyuklara tafoni denir. A) Toprak kayması B) Erozyon şiddeti C) Akarsuyun aşındırma gücü D) Heyelan oluşumu E) Karstik arazi yapısı Rüzgâr biriktirmesiyle oluşan lös toprakları ve barkanlar haritada işaretli noktalardan hangisinde daha çok görülür? 182 1. A 2. C 3. E 4. D 5. B 6. C
7. Kurak ya da yarı kurak bölgelerde bağıl nem az buharlaşma fazladır. Bu alanlarda en önemli dış kuvvet rüzgârlardır. % 1 8 6 4 2 : Buharlaşma : Bağıl nem Merkezler Buna göre, yukarıdaki grafikte bağıl nem ve buharlaşma oranları verilen, beş bölgeden hangisinde rüzgârların daha etkili olduğu söylenebilir? 1. Rüzgârlar, kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde en fazla etkili olan dış kuvvettir. Buna göre, ülkemizde yaşanan iklim koşulları düşünüldüğünde, haritada belirtilen yörelerin hangisinde rüzgârların oluşturduğu yer şekillerinin olduğu söylenebilir? Rüzgâr biriktirme şekilleri Rüzgârların hilal şeklinde oluşturduğu kum tepelerine barkan denir. Rüzgârların hızına göre sürekli olarak yer değiştirirler. Tropikal ve karasal çöllerde çok yaygındır. BÖLÜM 6 COĞRAFYA 11. 8. Dış kuvvetlerden biri olan rüzgâr çeşitli aşındırma ve biriktirme şekilleri oluşturur. Buna göre, rüzgârların aşındırma yapabilmesi için bir bölgenin:. Eğimin az olması. Toprağın gevşek malzemeli olması. Basınç farkının fazla olması. Bitki örtüsünün gür olması Yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri, rüzgârın aşındırma yapabilmesi için gerekli koşullardır? Bölgeler Yıllık Yağış Miktarı (mm) Yıllık Sıcaklık Farkı ( C) 54 23 235 34 124 16 81 19 182 12 Yukarıdaki tabloda verilen beş farklı bölgeden hangisinde rüzgâr erozyonunun en fazla olması beklenir? Rüzgârların taşıdığı kumları hızının kesildiği yerlerde yada herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesi ile oluşan kum tepeciklerine kumul denir. Çöllerde, okyanus ya da denizlerin rüzgârlara açık kıyılarında oluşur. A) Yalnız B) Yalnız C) ve D) ve E) ve 12. Rüzgârlar, sıcaklık ve buharlaşmanın yağıştan fazla olduğu, bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde etkin bir dış kuvvettir. 9. Aşağıdaki grafikte, beş merkezin buharlaşma ve yağış miktarları verilmiştir. Yağış (mm) 15 125 1 75 5 25 Buharlaşma (mm) 12 1 8 6 4 2 Ekvator Buna göre, iklim koşulları göz önüne alındığında,yukarıdaki haritada işaretli Kurak ya da yarı kurak bölgelerde rüzgârların taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri hızının azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan topraklara lös denir. Lösler taşınmış topraklar grubuna girer ve verimli topraklardır. : Yağış : Buharlaşma Kurak ve yarı kurak alanlarda en etkin dış kuvvet rüzgâr olduğuna göre, hangi merkezde rüzgâr erozyonu en fazladır? alanların hangisinde rüzgârın aşındırma ve biriktirme şekillerinin daha yaygın olması beklenir? 7. D 8. C 9. A 1. C 11. B 12. D 183
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Akarsuyun akıttığı su miktarının yıl içerisinde gösterdiği değişmelere akarsu rejimi ya da akım düzeni denir. Akarsu rejimini etkileyen faktörler şunlardır: Yağış rejimi Sıcaklık rejimi Yağış şekli Havzanın genişliği Zeminin yapısı Barajlar a. Düzenli Rejimli Akarsular Yıl boyunca akım değişikliğinin az olduğu akarsulardır. Ekvatoral (Amazon, Kongo) ve lıman Okyanusal iklim bölgelerinin (Rhen, Sen) akarsuları buna örnektir. b. Düzensiz Rejimli Akarsular Yıl boyunca akım değişikliğinin fazla olduğu akarsulardır. Yazları yağışlı kışları kurak geçen Muson ve Savan iklimi ile yazları kurak kışları yağışlı geçen Akdeniz iklim bölgelerindeki akarsuların akımı düzensizdir. Yerin Şekillenmesi (Güneş ten Gelen Güç: Dış Kuvvetler) 1. Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde yeryüzünün şekillenmesinde en çok etkili olan dış kuvvet rüzgârlardır. Ekvator Yukarıdaki Dünya haritasında işaretlenen alanlardan hangisinde yer alan bir akarsu havzasındaki yoğun bitki örtüsünden dolayı fazla aşındırma yaptığı söylenemez? 2. Akarsular aşındırmalarını sona erdirdiklerinde denge profiline ulaşmış olurlar. Denge profiline ulaşmış bir akarsu yatağında, aşağıdakilerden hangisinin görülmesi beklenemez? A) Menderes B) Dev kazanı C) Tabanlı vadi D) rmak adası E) Delta 3. Kimyasal çözünmenin fazla olduğu yerlerde toprak oluşumu hızlıdır. 4. Akım () 6 5 4 3 2 1 Test 5 O Ş M N M H T A E E K A Yukarıda, bir akarsuyun akım grafiği verilmiştir. Bu akım grafiğine sahip olan akarsu hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Akım değerinin en düşük olduğu mevsim kıştır. B) Havzanın ortalama yükseltisi fazladır. C) Akarsuyun akımı düzensizdir. D) Kar sularıyla beslenen bir akarsudur. E) Yaz mevsiminde su miktarı azalmaktadır. 5. Türkiye deki akarsuların rejimleri düzensizdir. Bu durumun temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Boylarının fazla uzun olmaması B) Debilerinin yüksek olması C) Dağların uzanış yönüne paralel akmaları D) Yağış rejiminin düzensiz olması E) Anadolu nun bir yarımada olması Sularını farklı iklim bölgelerinden toplayan akarsulara karma rejimli akarsular denir. Örneğin; Nil ya da Fırat Nehri gibi. Ekvator Buna göre, yukarıdaki Dünya haritasında işaretlenmiş alanlardan hangisinde toprak oluşumu gecikir? 6. Bir akarsudan yıl boyunca taşımacılıkta ve sulamada yararlanılamıyorsa bu akarsu ile ilgili:. Rejimi düzensizdir. Eğimi azdır. Akımı düzenlidir. Akış hızı fazladır yargılardan hangilerine ulaşılabilir? A) ve B) ve C) ve D) ve E) ve 184 1. B 2. B 3. E 4. C 5. D 6. C
7. Akarsularla ilgili aşağıda verilen abilgilerden hangisi yanlıştır? A) Çeşitli amaçlarla kurulan barajlar akım miktarını etkiler. B) Akarsular, yatak eğiminin azaldığı yerde aşındırmasını derine doğru yapar. C) Düz alanlara ulaşan bir akarsu, eğim bulabilmek için menderesler çizer. D) Havzada görülen kar yağışları akarsuyun ilkbaharda akım miktarını artırır. E) Akarsuyun yük miktarının fazla olması akış hızını azaltmaktadır. 9.. Akarsu 4 3 2 1 12345678911112 4 3 2 1 4 3 2 1. Akarsu 12345678911112. Akarsu 12345678911112 Yukarıdaki grafiklerde, Kuzey Yarım Küre de bulunan ve yalnızca yağmur sularıyla beslenen üç akarsuyun akım değerleri verilmiştir. Akarsuyun herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen su miktarına (n) akım veya debi denir. Akarsuyun akımı yıl içerisinde değişebileceği gibi aynı akarsuyun yatağı boyunca bile farklılık gösterebilir. BÖLÜM 6 COĞRAFYA 8. Aşağıdaki grafiklerde Kuzey Yarım Küre de yer alan ve özel konumları benzer olan beş bölgedeki akarsuların yıl içindeki akım değerleri gösterilmiştir. Bu bölgelerin hangisinde bulunan akarsudan yıl boyunca tarımda sulama yapmak için yararlanmak imkânsızdır? A) Akım () 25 2 15 1 5 C) 12345678911112 Akım () 25 2 15 1 5 12345678911112 E) Akım () 25 2 15 1 5 B) Akım () 25 2 15 1 5 D) 12345678911112 Akım () 25 2 15 1 5 12345678911112 12345678911112 Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A). akarsuyun bulunduğu bölgede yaz kuraklığı belirgindir. B) Akarsuların akımlarının en fazla olduğu dönemler farklıdır. C). akarsuyun akımı kış mevsiminde en düşük seviyeye ulaşmıştır. D) Akarsuların rejimleri düzenlidir. E). akarsuyun mart ve haziran arasında akımındaki değişme olmamıştır. 1. Akarsuyun yatağının herhangi bir bölümünden saniyede geçen su miktarı değerine debi denir. Aşağıdakilerden hangisi akarsuların debisini (akım miktarını) etkileyen faktörlerden biri olamaz? A) Arazi tabakalarının geçirgenliği B) Yağış miktarı C) Bitki örtüsünün sıklığı D) Havzadaki sıcaklık değerleri E) Yatak derinliği 11. Akarsuların su toplama alanlarını (havzalarını) birbirinden ayıran doğal sınıra ne denir? A) Talveg B) Debi C) Akım D) Çığır E) Su bölümü çizgi Akarsu Akımında (Debide) Etkili Olan Faktörler Havzanın iklim özellikleri (Sıcaklığın arttığı yer ve zamanlarda buharlaşma artacağından akarsu su kaybederek akımını düşürür. Yağışın arttığı yer ve zamanlarda da akarsu su kazanacağından akımı artar.) Akarsu yatağının genişliği (su dar yerden daha hızlı geçeceğinden akarsu yatağı daraldıkça debi artar) Havzadaki dağların kar buz durumu (Kar ve buzların erime döneminde akarsu su kazanacağından akımı artar.) Akarsu yatağını oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği (Zeminingeçirimlilik özelliği arttıkça akarsu su kaybına uğrayacağından akımı düşer.) Akarsu yatağı çevresindeki bitki örtüsü (Bitki örtüsü kökleriyle akarsudan su çekeceğinden ormanlık bir alandan geçen akarsuyun akımı azalır.) Havzanın genişliği (Akarsuyun su toplama alanı ne kadar geniş ise su kazanımı o oranda artacağından akımı artar.) Yer altı suları ve kaynaklar (Akarsuya karışan kaynak suları akımı arttırır.) Beşeri faktörler (Akarsulardan sulama amacıyla yararlanılması, barajların yapılması ve sanayi tesisleri akımı etkiler.) 7. B 8. C 9. D 1. E 11. E 185
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Akarsular derine, yana ve geriye doğru aşındırmayla aktıkları bölgeyi deniz seviyesine kadar indirebilir. Bu amacına ulaşan akarsular yatağında başlangıçtaki pürüzleri ortadan kaldırmış olur ki bu duruma denge profili denir. Denge profili derine aşındırmanın son sınırıdır. UYAR! Denge profiline ulaşmış bir akarsuyun gösterdiği özellikler; Yatak eğimi azalmıştır. Akış hızı yavaşlamıştır. Aşındırma gücü azalmıştır. Biriktirmesi artmıştır. Enerji potansiyeli azalmıştır. Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir. (İklim özellikleri uygunsa) Menderesler çizer. Yatak uzunluğu artmıştır. Üzerinde rafting yapılamaz. Yatağı boyunca biriktirme şekilleri görülür (ırmak adası gibi). Akarsu aşındırması; su miktarı (debi) arttıkça, yatak eğimi arttıkça, akış hızı arttıkça, taşınan yük miktarı arttıkça, yatak genişliği azaldıkça, zeminin aşındırmaya karşı dirençliliği azaldıkça, bitki örtüsü cılızlaştıkça artar. UYAR! Akarsuların aşındırmasında yatak eğimi temel etkendir. Çünkü yatak eğimi akarsuyun akış hızını belirler. Yatak eğiminin fazla olduğu yukarı bölümlerinde derine aşındırma daha belirgindir. Yerin Şekillenmesi (Güneş ten Gelen Güç: Dış Kuvvetler) 1. Akış hızı fazla olan bir akarsu hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Ulaşım için elverişli değildir. B) Yatak eğimi fazladır. C) Fiziksel aşındırma gücü fazladır. D) Yana doğru aşındırması fazladır. E) Hidroelektrik potansiyeli fazladır. 2. Aşağıdaki grafikte, Kuzey Yarım Küre deki bir akarsuyun akımının yıl içindeki değişimi gösterilmiştir. Akım () 2 15 1 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 Bu grafikteki akım düzenine sahip olan bir akarsu hakkında aşağıdaki yargılardan hangisine varılabilir? A) Yıllık akım miktarı 1 mm nin altındadır. B) Taşıdığı yük miktarı kışın artmaktadır. C) En fazla akım ilkbaharda olmaktadır. D) Akım mayıs ayından ocak ayına kadar düzenli olarak azalmaktadır. E) Mayıs ayındaki akım miktarı 2 mm nin üzerindedir. 3. Ülkemizin doğusunda özellikle sert karasal iklim koşulları hüküm sürer. Bu yüzden Doğu Anadolu Bölgesi ndeki akarsuların su seviyelerinde kışın azalma olduğu görülür. Bu durum sert karasal iklimin aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle ilişkilidir? A) Yağış miktarı B) Yağış rejimi C) Doğal bitki örtüsü D) Yağış biçimi E) Buharlaşma miktarı Test 6 4. Orta kuşaktaki bir akarsuyun akım değeri kışın artmış, yazın azalmış ise bu akarsuyun rejimi hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Karadeniz rejimlidir. B) Karma rejimlidir. C) Yazları yağışlı rejimlidir. D) Karasal rejimlidir. E) Yağmurlu Akdeniz rejimine sahiptir. 5. Akarsuların aşındırmasını sona erdirdiği seviye denge profilidir. Bir akarsuyun denge profiline ulaşması aşağıdakilerden öncelikle hangisine bağlıdır? A) Akarsu havzasının eski jeolojik zamanlarda oluşmasına B) Akarsu ağının geniş olmasına C) Akarsuyun aktığı bölgede yağış rejiminin düzensiz olmasına D) Akarsu yatağının geçirgenliğinin fazla olmasına E) Kar ve buz erimeleri ile beslenmesine 6. Bir akarsuyun aşındırma etkinliğini aşağıdaki faktörlerden hangisi artırmaz? A) Yatak eğiminin artması B) Akım gücünün artması C) adinin daralması D) Zeminde dirençli tabakalara ulaşılması E) Debinin artması 7. Yatak eğiminin az, debinin yüksek, rejimin düzenli ve yatak genişliğinin fazla olduğu akarsularda taşımacılık yapılır. Buna göre, aşağıda verilen ülkelerden hangisinde akarsu taşımacılığı gelişmiştir? A) İsviçre B) Peru C) Hollanda D) Nepal E) Türkiye 186 1. D 2. C 3. D 4. E 5. A 6. D 7. C
8. Kaynak c b a Ağız Bir akarsu başlangıçta a seviyesindedir. Zamanla yatağında yaptığı geriye ve derine aşındırma sonucunda sırasıyla b ve c seviyelerine inmiştir. Ancak c seviyesinin altında aşındırma yapması mümkün değildir. Çünkü akarsu yatağı denge profiline ulaşmıştır. Buna göre, yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi denge profiline ulaşmış bir akarsu için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Akarsuyun hidroelektrik enerji potansiyeli azalmıştır. B) Akarsu dar ve derin bir vadi içinde akmaktadır. C) Yatağında derine ve yana doğru yaptığı aşındırmalar son derece azalmıştır. D) Akarsu büklümler çizerek akmaktadır. E) Kaynağı ile ağız kesimi arasındaki yükselti farkı azalmıştır. 9. Bir akarsuyun havzasının genişliği, aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir? A) İklim özelliklerine B) Kara parçasının yüz ölçümüne C) Yer şekillerine D) Akarsuyun yatak uzunluğuna E) Akarsuyun taşıdığı malzemenin boyutuna 1. Akarsuların denize ulaşamadığı alanlara kapalı havza denir. Yeryüzünde kapalı havzaların oluşmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi yoktur? A) Havza çevresinin dağlarla çevrilmesi B) Yağış miktarının yetersiz olması C) Arazi geçirgenliğinin fazla olması D) Buharlaşma miktarının fazla olması E) Akarsu rejiminin düzenli olması 11. Yağış rejimi ile akarsu rejimi arasında sıkı bir ilişki vardır. 12. Ekvator İklim özellikleri dikkate alınırsa, haritada gösterilen alanlardan hangisi ya da hangilerinde bulunan akarsuların akımı, yıl boyunca fazla bir değişim göstermez? A) Yalnız B) Yalnız C) ve D) ve E) ve -- -- -- -- -- Yukarıda bir akarsuyun yatağı boyunca çeşitli alanlardan alınan kesitlerden örnekler gösterilmiştir. Akarsu yatağının eğimi ve vadi özellikleri dikkate alındığında, hangisinde akarsuyun akış hızı diğerlerinden daha fazladır? 13. Aşağıda verilen tanımlardan hangisi yanlıştır? A) Akarsuyun yatağından birim zamanda geçen su miktarına debi denir. B) Akarsuyun kollarıyla birlikte yayıldığı, sularını topladığı sahaya havzası denir. C) Akarsuyun debisinin yıl içindeki gösterdiği değişimlere rejimi denir. D) Akarsuların ilk başladığı, doğduğu yere talveg denir. E) Sularını denizlere ulaştırabilen akarsulara açık havzalı akarsu denir. Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı bölgeye akarsu havzası adı verilir. Akarsu havzası ikiye ayrılır: Sularını denizlere kadar ulaştırabilen akarsu havzalarına açık havza, sularını denizlere kadar ulaştıramayıp kuruyan veya bir gölde sona eren akarsu havzalarına ise kapalı havza denir. UYAR! Yağışların azlığı, buharlaşmanın ve zemine sızmanın fazlalığı, yer şekillerinin engebelilik özellikleri akışı engellemesi nedeniyle kapalı havza oluşumunda etkili olurlar. Genelde kapalı havzadaki sular zeminin de yapısına bağlı olarak acı, kireçli, tuzlu veya sodalı olur. Yeryüzünün deniz seviyesi ( metre), akarsular için genel taban seviyesidir. Çünkü deniz seviyesine ulaşan bir akarsuyun, bu noktada aşındırma faaliyeti sona erer. Amaca ulaşılmış olunur. Akarsu bu seviyeden daha derine aşındırma yapamaz. Bir göle dökülen akarsu için bu gölün seviyesi, kurak bir bölgede kuruyan bir akarsu için kuruduğu alanın yüksekliği o akarsu için yerel taban seviyesidir. UYAR! Akarsuyun yatak eğimi fazlaysa yatağında aşındırmasını derine doğru, yatağındaki eğim azalmışsa aşındırmasını yanlara doğru yapar. BÖLÜM 6 COĞRAFYA 8. B 9. E 1. E 11. C 12. D 13. D 187
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Kaynak ile ağız arasında kalan, akarsuyun içinde eğim doğrultusunda aktığı oluğa vadi denir. Akarsuyun kaynağı ile ağzı arasında kolları ile birlikte takip ettiği yola çığır denir. Yerin Şekillenmesi (Güneş ten Gelen Güç: Dış Kuvvetler) 1. Bir akarsudan ulaşım ve taşımacılıkta yararlanılabilmesi için bazı özelliklere sahip olması gerekir. Aşağıdaki akım düzenleri gösterilen akarsulardan hangisinde ulaşım ve yük taşımacılığı yapmak daha kolaydır? A) 12345678911112 C) B) 12345678911112 D) 3. Aşağıdaki grafikte bir akarsuyun yıl içinde akım miktarı gösterilmiştir. Akım () Test 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 Bir akarsuyun akım değeri ile taşıdığı malzemenin boyutu arasında doğru orantı olduğuna göre, akım grafiği yukarıdaki gibi olan bir akarsuyun, biriktirme yaptığı yerdeki malzeme boyutunu gösteren bir yıllık kesit aşağıdakilerden hangisi olabilir? iri malzeme küçük malzeme 12345678911112 12345678911112 A) B) C) Bir akarsuyun yatağındaki en derin noktaya talveg adı verilir. Talveg noktalarının birleştirilmesiyle oluşturulan çizgiye talveg çizgisi denir. Komşu iki akarsu havzasını birbirinden ayıran doğal sınıra su bölümü çizgisi denir. Su bölümü çizgisi Sırt A B akarsuyunun akarsuyunun su toplama su toplama alanı alanı Su bölümü çizgisi sırtlardan ya da dağların doruk noktalarından geçirilir. UYAR! Akarsu rejimini belirleyen temel etken havzanın yağış rejimidir. Yağışların az, sıcaklık ve buharlaşmanın fazla olduğu dönemlerde akarsu akımı düşer. Yağışların fazla olduğu ve kar erimelerinin görüldüğü dönemlerde akım yükselir. E) 12345678911112 2. Aşağıdaki grafikte, bir akarsuyun aylara göre akım değerleri gösterilmiştir. 3 25 2 15 1 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 Aşağıdakilerden hangisi, bu grafikten çıkarılacak bir sonuç değildir? A) Yıl içerisindeki en düşük akım miktarı ilkbaharda görülmüştür B) Hazirandan itibaren akımda hızlı bir düşme görülür. C) Şubat ayındaki akım miktarı, mayıs ayındaki akım miktarından azdır. D) Yıl içerisinde akım miktarındaki değişmeler fazladır. E) Mayıs ve haziran ayları arasında akım miktarı 25 m 3 civarındadır. D) E) 4. Aşağıdaki grafikte ülkemizde yer alan iki nehrin yıllık akım miktarları verilmiştir. 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 A O Ş M N M H T A E E K :. Akarsu :. Akarsu Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) İki akarsuyun da rejimleri düzensizdir. B). akarsu, en az akıma ilkbaharda ulaşır. C) Akarsuların yılda iki defa akımları aynı olmaktadır. D). akarsuyun akım miktarı yılın büyük bölümünde. akarsudan azdır. E). akarsu en fazla suyu şubatta taşır. 188 1. C 2. A 3. B 4. D
5. 25 2 15 1 5 25 2 15 1 12345678911112 5 12345678911112 25 2 15 1 5 25 2 15 1 5 25 2 15 1 -- -- 12345678911112 5 12345678911112 -- -- -- 12345678911112 Yukarıda beş ayrı akarsuyun yıllık akım grafikleri verilmektedir. Güney Yarım Küre de yer alan bu akarsuların yalnızca yağmurlarla beslendikleri düşünülürse, hangisinin bulunduğu bölgede yaz kuraklığının daha etkili olduğu söylenebilir? 6. Aşağıda yıllık akım grafiği verilen nehirlerden hangisi akım düzeni bakımından taşımacılığa en elverişlidir? A) Akım (m/s) 4 3 2 1 O ŞMNMH T A E E K A C) Akım (m/s) 4 3 2 1 O ŞMNMH T A E E K A E) Akım (m/s) B) Akım (m/s) 4 3 2 1 O ŞMNMH T A E E K A D) Akım (m/s) 4 3 2 1 O ŞMNMH T A E E K A 4 3 2 1 O ŞMNMH T A E E K A 7. Bir akarsuyun akış hızı;. yatak eğimi,. yağış miktarı,. yatak uzunluğu,. akış yönü,. yatak genişliği, gibi faktörlerden hangilerine bağlı değildir? A) ve B) ve C) ve D) ve E) ve 8. Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanmış ve yüksekte kalmış hafif dalgalı düzlüklere plato denir. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye deki platoların genel özelliklerinden biri değildir? A) Ulaşımın kolay sağlandığı alanlardır. B) Dağınık yerleşme tipinin görüldüğü alanlardır. C) Mera hayvancılığının yapıldığı alanlardır. D) Kuru tarımının yapıldığı alanlardır. E) Nüfusun ve yerleşmenin seyrek olduğu alanlardır. 9. Bir akarsuyun yatak eğiminin fazla olduğu alanlarda aşındırma derine doğru olurken, eğimin azaldığı alanlarda aşındırma daha çok yana doğru olur. Aşağıdaki tabloda akım miktarları eşit olan beş akarsuyun yatağındaki ortalama eğim durumları verilmiştir. Akarsu Eğim ( ) 45 1 28 75 1 Buna göre, hangi akarsuyun derine aşındırması diğerlerine göre daha azdır? Sıcaklığın arttığı dönemde buharlaşma da artacağından söz konusu dönemde akım düşmesi olur. Ayrıca kış sıcaklıklarının çok düşük olduğu yerlerde yağışlar kar şeklinde düşer. Bunlar kışın hemen erimediği için akarsu bu dönemde beslenemez. Dolayısıyla akım düşmesi görülür. İlkbahar aylarında karların erimesi ise akımı arttırıcı etki yapar. buna göre, kar yağışlarının akarsu akımına hemen katıldığı söylenemez. Akarsu Akış Hızı Suyun vadi içindeki hızı yanlarda, dipte ve su yüzeyinde sürtünme nedeniyle azalır. Bu yüzden suyun en hızlı aktığı yer akarsuyun en derin yerinin üzerinde ve yüzeyin biraz altındadır. Akış hızını etkileyen faktörler; yatak eğimi, su miktarı, yatağın genişliği, taşınan yük miktarı, bitki örtüsü. BÖLÜM 6 COĞRAFYA 5. A 6. C 7. C 8. B 9. E 189
BÖLÜM 6 Test 8 Yerin Şekillenmesi (Güneş ten Gelen Güç: Dış Kuvvetler) 1. COĞRAFYA Akarsu Aşındırma Şekilleri Akarsular, yatak eğimlerinin azal dığı yerlerde kıvrımlar yaparak akarlar. Hem aşındırma, hem de biriktirme sonucunda, bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluşturur. Menderesler oluşturan bir akarsuyun; Yatak eğimi azalmıştır. Akış hızı azalmıştır. Yatak uzunluğu artmıştır. Aşındırma gücü azalmıştır. Biriktirme faaliyetleri yaygınlaş mıştır. Derine aşındırma azalmış yana aşındırma artmıştır. Hidroelektrik enerji potansiyeli azalmıştır. Sık sık yatak değiştirir. Rafting yapmaya uygun değil dir. Denge profiline daha yakındır. 3. Aşağıda gerçek ve iz düşüm alanları gösterilen bölgelerde aynı iklim özellikleri yaşanmaktadır. km 15 125 1 75 5 25 B) rmak adası C) Delta D) Dağ içi ovası E) Birikinti konisi : Gerçek alan 4. Merkezler : İzdüşüm alan Buna göre, bölgelerin gerçek ve izdüşüm Akarsuların aşındırma gücünü etkileyen temel faktör yatak eğimidir. Düz ve düze yakın olan az eğimli alanlarda akarsu aşındırma yerine biriktirme yapar. alanları karşılaştırıldığında, hangisinde bölgede yer alan bir akarsuyun aşındırma etkinliğinin daha fazla olduğu söyle- nebilir? A) 2. B) C) D) E) Akarsuların, genellikle aşağı çığırlarında ve derine aşındırmanın az olduğu gevşek ta- Yukarıdaki Türkiye haritasında verilen alanların hangisinde bulunan akarsuların aşındırma gücü diğerlerinden fazladır? A) 5. bakalar içinde oluşturduğu vadiler çok eski oluşumludur. Kırgıbayır (Badlans), yarı kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsünün zayıf, geçirimsiz tabakaların bu lunduğu yamaçlarda sel sularının aşındırması ile yarılmış yüzeylerdir. Aşağıdakilerden hangisi akarsuların biriktirme yoluyla oluşturduğu yer şekillerinden biri değildir? A) Peneplen 2 C) D) E) Akarsuların biriktirme yapabilmesi için; taşınan yük miktarının artması, eğimin azalması, gibi özelliklerinin dışında aşağıdakilerden hangisinin de olması gerekir? Buna göre, aşağıdaki vadi profillerinden hangisinin diğerlerinden genç olduğu A) Doğal bitki örtüsünün cılızlaşması söylenebilir? A) B) B) Akım miktarının azalması B) C) Yağış miktarının artması D) Buharlaşmanın azalması E) Zeminin dayanıklı olması C) Akarsuyun bu basamaklar üzerin den akışına şelale ya da çağlayan adı verilir. Akarsuların şelale yapa rak döküldükleri yerlerde, yüksek ten hızla düşen suların ve içindeki taş, çakıl gibi maddelerin çarptığı yeri aşındırmasıyla oluşan çukur luklara dev kazanı denir. 6. D) Akarsuların fiziksel aşındırması, içinde aktıkları olukta tabaka ve kayaçları, çeşitli etkilerle parçalayarak sürüklemesidir. Buna göre, akarsuyun fiziksel aşındırması aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir? A) Taşıdığı su miktarına B) Akış hızına E) C) Suyun kimyasal içeriğine D) Kaynağı ile ağız kısmı arasındaki eğime E) Yatağındaki kayaların direncine 19 1. D 2. D 3. A 4. E 5. B 6. C
7. Akarsular eğimin azaldığı alanlarda akımı sağlayabilmek için aşağıdaki gibi büklümler çizer. Akarsuların yaptığı bu büklümlere menderes adı verilir. Buna göre, menderes oluşturan akarsuların özellikleri arasında aşağıdakilerden hangisi gösterilemez? A) Aşındırma miktarı azalmıştır. B) Yatak eğimi azalmıştır. C) Uzunluğu artmıştır. D) Akış hızı artmıştır. E) Biriktirme miktarı artmıştır. 9. Bir akarsuyun fiziksel aşındırması;. akarsuyun akış yönüne. yatak eğimine. zemini oluşturan kayaç yapısına. akarsuyun akış hızına. taşıdığı alüvyon miktarına gibi faktörlerinden hangisine bağlı değildir? 1. Kaynaktan itibaren aşındırılan malzemeler akarsuyun yatağı boyunca taşınarak deniz ve göllere ulaştırılır. Ancak bazen taşınan malzeme akarsu yatağında birikir. Aşağıdakilerden hangisi, akarsu yatağında bu tür oluşumlara neden olan bir faktör değildir? A) Akımın düşük olması Akarsuların derin vadilerle yararak oluşturdukları, çevrelerine göre yüksek düzlükler plato dur. Akarsular, diğer dış faktörlerin de yardımıyla yeryüzündeki yükseltileri aşındırır ve çukur yerlerde biriktirme yapar. Böylece, yer kabuğu üzerindeki yükselti farklılıkları giderek azalır. Akarsu işlevlerinin son aşamasında ortaya çıkan yüzey şekli peneplen dir. BÖLÜM 6 COĞRAFYA B) Yatak eğiminin az olması C) Hızın azalması Akarsu Biriktirme Şekilleri Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı geniş vadi tabanlarında taşı 8. Yeryüzünün şekillendirilmesine en büyük pay akarsularındır. Eğimli alanlarda aşındırma yapan akarsular, düz alanlarda biriktirme yaparak yeni yeryüzü şekilleri ortaya çıkarır. Aşağıda akarsuların oluşturdukları bazı yer şekilleri gösterilmiştir. Çağlayan 11. D) Taşınan yük miktarının fazla olması E) Su miktarının mevsimlere göre değişmemesi dıkları maddeleri biriktirmesi ile oluşan akarsu yatağındaki adalara ırmak adası denir. Akarsular tarafından taşınan malzemelerin dağlık bölgelerdeki çukur alanlarda birikmesi ile dağ içi ovası oluşur. Dağların ya da platoların yamaçlardan inen akarsular, aşındırdıkları malzemeleri eğimin azaldığı eteklerde biriktirmeleriyle oluşan şekil Dağ -- Düzlük -- Dağ Deniz Akarsu -- -- Bazalt Bu yer şekillerinden hangilerinin oluşumunda akarsuların biriktirme faaliyetleri etkili olmuştur? A) ve B) l ve C) ve D) ve E) ve Türkiye de kalker kayaçlarının dağılışı düşünüldüğünde, yukarıdaki bölgelerin hangisinde karstik yapının daha fazla yer kapladığı söylenebilir? 12. Oluşumlarında sel suları ve akarsuların etkisi büyüktür. olkanik arazilerde (kalın tabakalı tüflü arazilerde) sel aşındırması sonucu oluşur. Yukarıda oluşum özelliği açıklanan yer şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) Menderes B) Seki C) Badlans D) Plato E) Dev kazanı lere birikinti konisi denir. Deltalar, akarsuların denize döküldükleri yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan alüviyal ovalardır. Akarsular uzun yıllar boyunca yataklarında alüvyonlarını biriktirirler. İç kuvvetler etkisiyle bu vadiler yükselirse akarsular canlanır ve yatağını tekrar derine doğru kazarak alüvyon tabanın içine gömülür. Gömülme sonrasında, eski alüvyon taban yüksekte kalarak alüvyon basamaklarına dönüşür. Bu alüvyon basamaklarına seki denir. 7. D 8. C 9. A 1. E 11. B 12. C 191
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Kutup bölgeleri ve yüksek da larda yeryüzünü şekillendiren en önemli d ş kuvvet buzullard r. Ülkemizin şekillenmesinde ise en az etkisi olan d ş kuvvettir. Bir buz kütlesi, toprak örtüsü veya kaya kütlesi gibi yamaç aşağıya şekilde hareket edebilir. Bu, hareket eden veya eskiden etmiş olduğu anlaşılan buz kütlelerine buzul denir. Buzul çeşitleri şunlardır: Binlerce yıldır erimeden kalan ve kutuplar ve yakın çevresini örten buzullar olan örtü buzulları, vadi buzullarına göre çok daha geniş alanlar kaplarlar. Bunlara kıta buzullar da denir. Dağ zirveleri ve dağ yamaçlarındaki sirk buzullarının taşarak eğim doğrultusunda akışa geçmesiyle oluşan buzullara vadi buzulları denir. Yüksek dağların zirvelerini örten buzullara takke (şapka) buzulu denir. Yüksek dağların çukurlarına ya da çanaklarına yerleşmiş buzullara sirk buzulları denir. Yerin Şekillenmesi (Güneş ten Gelen Güç: Dış Kuvvetler) 1. Bazı yerlerde buzulların karalar üzerinde tek parçadan oluşan kalın bir örtü oluştururlar. Bunlar çok yavaş hareket eden ve çok kalın olan buz tabakalarıdır. En genişleri, Grönland ve Antarktika da bulunanlarıdır. Bunlar bu kıtasal alanların hemen hemen tümünü kaplarlar. Yukarıda özellikleri anlatılan buzul türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Takke buzulu B) adi buzulu C) Sirk buzu lu D) Örtü buzulu E) Alpin buzullar 2. Buzulların taşıdıkları materyalleri, buzulların erime noktasından itibaren buzullardan beslenen akarsular taşımaya devam eder. Bu materyallerin (morenlerin) eğimin azaldığı yerlerde biriktirilmesi ile oluşan düzlüklere buzul ovası denir. Yukarıda oluşumu anlatılan yer şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) moren B) sander C) asılı vadi D) hörgüç kaya E) sirk çukurluğu 4.. Norveç in bir bölümünün buzullarla kaplı olması. Türkiye de buzul şekillerine rastlanması Yukarıda verilen durumların ortaya çıkma nedenleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir? A) Enlem Yükselti B) Boylam Enlem C) İklim Karasallık D) Eğim Bakı E) Yükselti Engebe Test 9 5. Türkiye de en az görülen yeryüzü şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) Kırgıbayır B) Buzul vadisi C) Plato D) Menderes E) Kıyı ovası 6. Yüksek enlemlerde ve yüksek dağlık alanlarda buzulların ağırlaşarak harekete geçmesi sonucu aşınma ile oluşmuş büyük çukurluklara sirk denir. Sirk çukurluklarının içlerinin zamanla suyla dolması sonucu oluşan göllere de sirk gölleri adı verilir. Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangisinde sirk gölü oluşumu beklenmez? Buzullar, sert kayaları çizerek ve cilalayarak hörgüç kaya adı verilen şekiller oluşturur. Buzulların aşındırarak oluşturduğu çukurlarda suların birikmesi sonucu buzul gölleri meydana gelir. Buzullar, aşındırarak taşıdıkları çeşitli boyuttaki malzemeleri hareketin bittiği yerlerde biriktirirler. Bu malzemelere moren (buzul taş) denir. Buzulların taşıdıkları materyalleri, buzulların erime noktasından itibaren buzullardan beslenen akarsular taşımaya devam eder. Taşınan materyallerin (morenlerin) eğimin azaldığı yerlerde biriktirilmesi ile oluşan düzlüklere (ovalara) sander düzlükleri denir. 3. Yeryüzünün şekillenmesinde su, rüzgâr ve buzul önemli bir etkiye sahiptir. Ancak bu etkenleri sınırlandıran bazı faktörler vardır.. Yükselti. Yağış. Enlem. Bitki örtüsü gibi faktörlerden hangisinin buzulların etkisini sınırlandırdığı söylenemez? A) ve B) ve C) ve D) ve E) ve A) Rusya B) Finlandiya C) Norveç D) Libya E) İsveç 7. Dağların kıyı çizgisine dik olarak uzadığı kıyılara enine kıyılar denir. Ege kıyıları, Türkiye de enine kıyılara örnektir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi enine kıyıların özelliklerinden biri değildir? A) Kıyıda derinlik fazladır. B) Kıta sahanlığı geniştir. C) Koy ve körfez oluşumu fazladır. D) Deniz etkisi iç kesimlere ulaşabilir. E) Kıyının gerçek uzunluğu ile kuş uçuşu uzunluğu arasındaki fark fazladır. 192 1. D 2. B 3. C 4. A 5. B 6. D 7. A
8. Türkiye de Akdeniz ve Karadeniz kıyıları boyuna kıyılara örnektir. Aşağıdakilerden hangisi, boyuna kıyı tipinin görüldüğü yerlerin ortak özelliği değildir? A) Kıyı çok çabuk derinleşir. B) Dağların denize dönük yamaçları bol miktarda yağış alır. 11. Dalga hareketiyle kıyıdan koparılan parçalar, yine kıyılarda dalga hareketleri ile ufalanır ve sığ kıyılarda biriktirilerek kumsallar (plajlar) oluşur. Dalga ve akıntı aşındırma şekilleri BÖLÜM 6 COĞRAFYA C) Kıyılarda falez oluşumu fazladır. D) Akarsular denize dökülmeden önce derin vadiler oluşturur. E) Akarsuların büyük bölümü denize döküldükleri yerde delta ovaları oluştururlar. Buna göre, haritada gösterilen alanlardan hangisinde plaj oluşumu oldukça zordur? Dalgalar aşındırma yaparken ilk önce çarptığı kıyı boyunca bir çentik açar. Buna dalga oyuğu denir. Zaman içerisinde dalga oyukları derinleştikçe üzerlerindeki kütleler kopar ve yıkılır. Böylece kıyı boyunca falez ya da yalıyar denilen kıyı 9. Deniz seviyesinden 2 m derinliğe kadar olan alana denir. Kıta sahanlığının genişli- 12. Dalgalar, eğimin fazla olduğu kıyıların aşınmasına ve dik yükseltiler oluşturmasına neden olur. Buralarda falezli kıyılar oluşur. uçurumları oluşur. Dalga aşındırması devam ettikçe falezler geriler ve falez diklikleri önünde az eğimli ği genel olarak gerisindeki yeryüzü şekillerine bağlıdır. bir yüzey gelişir. Bu düzlüğe dalga aşınım düzlüğü denir. Denize dik Buna göre, kıta sahanlığı için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Akdeniz kıyılarında kıta sahanlığı dar- uzanan kara parçalarının dalgalar tarafından alttan aşındırılması ile doğal köprüler oluşur. dır. B) Kıta sahanlığının geniş olduğu yerlerde dalga ve akıntı biriktirmesi artar. C) Kıta sahanlığının dar olduğu yerlerde akarsuların biriktirme yapması kolaylaşır. D) Kıta sahanlığının dar olduğu yerlerde dalga aşındırma etkinliği artar. E) Kıta sahanlığının geniş olduğu yerlerde koy ve körfez sayısı da fazladır. Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen alanların hangisinde falezli kıyılara rastlanmaz? 13. Dağların kıyı çizgisine göre uzanışı iklimin yayılış alanı ile ulaşım üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Dalga ve akıntı biriktirme şekilleri Kıyılarda, denizin biriktirdiği kum ve çakıllarla kaplı alanlara kumsal ya da plaj denir. Akıntıların kıyı şekillenmesindeki etkileri sınırlıdır. Dalga ve akıntılar, kıyı boyunca sürükledikleri kumulları kıyıdan denizin içine doğru biriktirmeleriyle kıyı oklarını ya da kıyı kordonlarını 1. Yarımada şeklinde ve bir orta kuşak ülkesi olan Türkiye de aşağıdakilerden hangisi kıyıların şekillenmesinde en az etki- oluştururlar. Kıyı okları daha çok kumun bol olduğu delta kenarları ile koy ağızlarında oluşur. Kıyı li olmuştur? A) Tektonik hareketler B) Buzul şekillendirmesi C) Akarsu faaliyetleri Yukarıdaki haritada gösterilen oklar yönünde hareket eden nemli hava kütlelerinden hangisinin etkisinin daha fazla iç kesimlere doğru sokulduğu söylenebilir? kordonları bir koy ağzını kapatırsa lagün (deniz kulağı - kıyı set gölü) oluşur. Kıyı yakınındaki bir adayı kumulların karaya bağlaması ile tombolo (saplı ada) oluştururlar. D) Dağların uzanış doğrultuları E) Dalga ve akıntılar 8. E 9. C 1. B 11. D 12. C 13. A 193
BÖLÜM 6 COĞRAFYA Boyuna kıyılar Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyı tipidir. Enine kıyılar Dağların denize dik uzandığı kıyılarda, dağlar arasındaki çöküntü alanlarının deniz suyu altında kalmasıyla oluşmuş kıyılardır. Dalmaçya kıyılar Denize paralel uzanan dağların arasındaki vadilere deniz suyunun girmesiyle dağların kıyı çizgisine paralel uzanan adalara dönüştüğü kıyı tipidir. Ria Kıyılar Nispeten yüksek ve akarsularla derin bir şekilde yarılmış olan bir alanda, vadilerin aşağı kesimlerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Limanlı Kıyılar Koyların, zamanla kıyı okları ile kapatılarak, açık deniz etkilerine karşı korunaklı koylar hâline getirilmesi sonucu oluşan kıyılardır. Yerin Şekillenmesi (Güneş ten Gelen Güç: Dış Kuvvetler) 1. Deniz yüzeylerindeki su kütlelerinin, bulundukları yerden daha uzak mesafelere taşınması ile akıntılar oluşur. Akıntılar yatay olabildikleri gibi dikey yönlü de olabilir.. Seviye farklılığı. Tuzluluk farklılığı. Derinlik farklılığı. Sürekli rüzgârlar 2. Yukarıda verilenlerden hangilerinin su kütlesinin akıntıya dönüşmesi üzerinde etkili olduğu söylenemez? A) Yalnız B) Yalnız C) ll ve D) ve E) ve Deniz Deniz Şekil- Şekil- Yukarıda iki farklı kıyı şekli gösterilmektedir. Bu kıyı şekilleri ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? 4. Aşağıda verilen yer şekillerinden hangisi Karadeniz kıyıları gibi derin kıyılarda sıkça görülür? A) B) Kara Ada Deniz Deniz C) D) E) Dağ Deniz Akarsu Kara Kara Deniz Kara Deniz Test 1 Fiyor Kıyılar Buzulların oluşturduğu U şeklindeki vadilerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Skyer Kıyılar Örtü buzullarının oluşturduğu hörgüç kayalar ile moren depoların oluşturduğu tepelerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Haliçli Kıyılar Yükseltisi az ve akarsularla hafifçe yarılmış bir platonun veya tepelik bir alanda bulunan vadilerin aşağı kesimlerinin gelgit etkisiyle sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Watt Kıyılar Gelgit olayının belirgin olduğu alçak kıyılarda sular çekildiğinde deniz dipleri yüzeye çıkar. Bu durumun görüldüğü yerlerdeki kıyı tipidir. A) Akarsuların taşıdıkları yük miktarı her iki şekilde de fazladır. B). şeklin bulunduğu bölge okyanus kıyısıdır. C). şeklin oluştuğu bölgede gelgit etkisi fazladır. D). şeklin bulunduğu bölgede kıyı sığdır. E). şeklin bulunduğu bölgede gelgit etkisinden söz edilemez. 3. Buzul etkisi ile oluşan kıyılar fiyord ve skyer adı verilen kıyı tipleri oluşur. Bu kıyı tiplerinin ülkemizde görülmeyişinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yüksel ti B) Boylam C) Enlem D) Kıyı der inliği E) Gelgit etkisi 5. Yukarıdaki Türkiye haritasında gösterilen kıyı tipi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Skyer Dalmaçya Fiyord B) Boyuna Ria Enine C) Fiyort Boyuna Limanlı D) Enine Skyer Ria E) Limanlı Dalmaçya Haliç 194 1. B 2. A 3. C 4. C 5. B