DERLEME Koyun ve Keçilerde Ayak Hastalıklarının Üreme Performansı Üzerine Etkisi Celal Şahin ERMUTLU, a Semra KAYA b a Cerrahi AD, b Doğum ve Jinekoloji AD, Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Kars Yazışma Adresi/Correspondence: Celal Şahin ERMUTLU Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Cerrahi AD, Kars, TÜRKİYE sahinermutlu@hotmail.com ÖZET Ülkemizde et ve süt üretiminin büyük bir kısmı koyun ve keçilerden karşılanmaktadır. Koyun ve keçi yetiştiriciliğinde ise ayak hastalıklarıyla yaygın olarak karşılaşılmakta ve bu ayak hastalıkları da önemli ölçüde ekonomik kayıplara neden olmaktadır. Bu ekonomik kayıplar; damızlıktan ayrılma, tedavi giderleri, et ve süt veriminin düşmesi gibi açıklanabilirken, üreme etkinliğinin azalması da karşılaşılan problemler arasında önemli bir yer tutmaktadır. Koç ve tekelerde ayak hastalıklarına bağlı ayakta duramama, beslenme yetersizliği ve libido azlığı görülürken, koyun ve keçilerde de, beslenme yetersizliği, östrusun gözlenememesi, ovulasyon azlığı, ovaryum kisti görülme oranında artış ve gebe kalamama gibi istenmeyen durumlarla karşılaşılmaktadır. Bu derlemede koyun ve keçilerde görülen ayak hastalıkları ile üreme performansı arasındaki ilişki hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır. Anah tar Ke li me ler: Koyun; keçiler; ayak hastalıkları; üreme ABS TRACT In our country, a large proportion of meat and milk production is sourced from sheep and goats. Sheep and goat farming is widely encountered with foot disease and this foot diseases cause significant economic losses. These economic losses including leaving the breeding, treatment expenses, such as meat and milk yield of the drop, decreased reproductive efficiency holds an important place among the problems encountered. Aries and goat feet depending on the disease to stand, malnutrition and lack of libido is seen, also in sheep and goats are faced with adverse situations such as malnutrition, failure observed estrus, lack of ovulation, increase of rate in ovarian cysts. In this review, it aimed to provide information about the relationship between the sheep and goats of foot diseases and reproductive performance. Key Words: Sheep; goats; foot diseases; reproduction :78-82 Copyright 2016 by Türkiye Klinikleri lkemizde koyun ve keçi yetiştiriciliği et ve süt üretimi açısından önemli bir yer tutmaktadır. Koyun ve keçi yetiştiriciliği kapalı besicilik tarzında da uygulanabilirken büyük oranda meralarda yapılmaktadır. 1 Otlak ve meralarda yayılım gösteren tüm hayvan türleri için de lokomotor sistemin sağlamlığı etkili otlatma ve üreme performansı açısından önemlidir. Koyun ve keçilerde sık karşılaşılan ayak hastalıkları %20 nin üzerinde prevelans göstermekte ve bu hastalıklar et, süt verimi ve üreme performansı üzerine olumsuz olarak etkiyerek bireysel ve sürü bazında ciddi ekonomik kayıplara yol açmaktadır. 2,3 Rüminantlarda görülen topallıkların %90 oranında ayak ve tırnak kökenli olduğu bildirilmiştir. 1-3 Genellikle sistemik hastalıkların komplikasyonu olarak karşımıza çıkan ayak has- 78
talıklarının predispozisyonunda iklim, barındırma şartları, ağıl zemininin durumu, ayak bakımı ve hayvanların yetiştirildiği çevrenin özellikleri ile bakteriyel kontaminasyon önemli rol oynar. 4 Ayak hastalıklarına bağlı olarak hayvanlar hareket yeteneklerini kaybeder ve yapağı, et, süt ve döl veriminde düşüşler gözlenir. Çeşitli nedenlere bağlı oluşabilecek topallıkların gebelik toksemisi ve neonatal hastalıklara yol açabileceği bildirilmiştir. 2 Özellikle piyeten gibi bulaşıcı ayak hastalıklarında problemle yıl boyunca karşılaşılabilir. 1 Tedavi edilmeyen olgularda tablo ölümle sonuçlanabilir. Koyun ve keçilerde sık karşılaşılan ayak hastalıkları; ayak apsesi, interdigital dermatit, piyeten, tüylüce, beyaz çizgi hastalığı, pododermatitis ve podoartritistir. 3 Koyun ve keçi yetiştiriciliği sürü bazında yapıldığı için ayak hastalıklarının tedavisi de bireysel tedaviden ziyade sürüye yönelik koruyucu tedavi şeklinde olmalıdır. Bu derlemede, koyun ve keçilerde sık karşılaşılan ayak hastalıkları, hastalıklardan korunma yöntemleri, ve bu hastalıkların üreme performansı üzerine etkileri hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır. AYAK HASTALIKLARININ YAYGIN NEDENLERİ Ayak hastalıklarını insidansı her bölgede farklılık göstermektedir ve çevresel şartlar ayak hastalıklarının görülmesinde büyük öneme sahiptir. 1 Bunun yanı sıra sürüdeki sistemik hastalıkların varlığı, beslenme durumu, kalıtımsal özellikler, ırk faktörü, mera ve otlaklara transport şekli, sürünün büyüklüğü, mevsimsel değişiklikler, gebeliğin varlığı, hayvanın yaşı ve ağırlığı gibi farklılıkların topallık insidansı ile doğrudan ilişkisi vardır. Yüksek enerji/protein oranı içeren ve düşük selüloz ve kaba lif içeren rasyonlarla beslenen hayvanlarda topallık insidansının arttığı bildirilmiştir. 4,5 Koyun ve keçiler otlatıldıkları meranın özelliklerine adapte olarak tırnak yapıları da bu oranda değişiklik göstermektedir. Yayılım amacıyla yüksek ve dağlık bölgelere sevk edilen hayvanlarda adaptasyon sürecinde ayak hastalıkları ortaya çıkabilmekte ve insidans artabilmektedir. Özellikle sonbahar ve kış mevsimlerinde ayak hastalıklarının daha sık görülmesi, mevsimlerin ayak hastalıkları üzerine etkilerinin olduğunu göstermektedir. Bunun sebebi ise sonbaharda meralardaki otların ve toprağın kuruyarak sertleşmesi ve ayaklarda lezyonlara sebep olmasıdır. 1,6 Kış aylarında topallık insidansının artma sebebi olarak ise ağıl hijyeni akla gelmektedir. Ağıl zemininin düzenli zaman aralıklarında temizlenmemesi sonucu hem zemindeki mikrobiyel flora hem de zemine bağlı tırnaklarda yumuşama, düzensiz uzama ve deformasyon ayak hastalıkları insidansını artırmaktadır. Ülkemizde son yıllarda romanov gibi kültür ırkı koyun yetiştiriciliğinde yılda iki kez kuzu alınmakta ve kızgınlık dönemlerinden birinin de kış aylarına denk geldiği göz önüne alındığında, ağıl zeminine bağlı topallıkların bu dönemde de infertiliteyi etkilediği görülmektedir. Son yıllarda yapılan bir çalışmada ise yukarıdakilerin aksine yaz aylarında topallık insidansının daha yüksek olduğu bildirilmiştir. 1 Bunun sebebi ise yaz aylarında yeni otlaklara göç ettirilen hayvanların tırnaklarında meydana gelen çatlak ve kırıkların topallığı arttırması olarak belirtilmiştir. Otlakların bitki örtüsü toprak yapısı ve topraktaki nem oranı topallık insidansını etkilemektedir. Yaz döneminde çayır niteliğindeki arazilerde otlatılan koyun ve keçilerde düzensiz tırnak uzaması ile daha sık karşılaşılabilirken, verimsiz arazilerde otlatılan sürülerde ise tırnak çatlağı/kırığı, ayak apsesi gibi durumlarla daha sık karşılaşılır. Topallığın yaş ile de ilişkisi vardır. Genç sürülerde yaşlı sürülere oranla daha fazla topallık görüldüğü bildirilmiştir. 1,4,6 KOYUN VE KEÇİLERDE SIK KARŞILAŞILAN AYAK HASTALIKLARI Koyun ve keçilerde en sık karşılaşılan ayak hastalıkları; ayak apseleri, interdigital dermatit, ayak çürüğü (piyeten), sinus bifleksin yangısı (tüylüce), beyaz çizgi hastalığı, pododermatitis, arpalama, corium ungulae nin irinli-nekrozlu yangısı ve septik ayak artritisidir. Bunun yanı sıra şap, bruselloz ve tüberküloz gibi enfeksiyöz hastalıklar da ayak hastalıkları ile birlikte seyretmektedir. 6 Tüm bu hastalıkların hazırlayıcısı olarak mera koşulları, mevsimsel değişiklikler, barınma şartları, ağıl zemininin durumu, hayvanın yetiştirildiği çevre, yetersiz yürüyüş, mineral eksiklikleri, travmalar, hatalı tırnak kesimi, beslenme şekli ve zararlı mikroorganizmalardır. 4 Koyun ve keçi yetiştiriciliği bireysellikten uzak ve sürü bazında yapılmaktadır. Dolayısıyla bahsi geçen olumsuzluklar tüm sürüyü etkileyeceği için özellikle büyük sürülerde yaygın bir problem olarak karşımıza çıkabilmektedir. AYAK HASTALIKLARININ ÜREME PERFORMANSI ÜZERİNE ETKİSİ Koyun ve keçilerde ayak hastalıklarının üreme performansını ne oranda ve ne şekilde etkilediğine yönelik çalışmalara çok fazla rastlanmamakla birlikte, yetiştiricilik, üreme ve ayak hastalıklarıyla ilişkili kaynaklar irdelendiğinde, koyun ve keçilerde infertilite problemlerine neden olan faktörlerin başında ayak hastalıklarının gel- 79
diği şeklinde bilgi ve ifadeler sıklıkla yer almaktadır. 2,7 Koyun ve keçilerde ayak hastalıkları prevalansının %17-19 civarında olduğu bildirilmektedir. 8-10 Ayak hastalıklarının üreme performansı üzerindeki en önemli olumsuz etkilerinden birisi, kilo kaybına yol açması olarak bildirilmiştir. 2 Ayrıca, topallığa bağlı olarak hareket azalacağından dolayı hayvanların beslenmesi olumsuz olarak etkilenmekte ve ciddi kilo kayıpları oluşmaktadır. 2 Oluşan bu negatif enerji dengesi hipotalamo-hipofizyal aks üzerine etki ederek bu hayvanlarda hipoglisemi ve hipoinsülinemiye yol açmaktadır. 11 Hipoinsülinemi, GnRH dan bağımsız olarak gonadotropin salınımını baskılama özelliğine sahiptir. Ayrıca beslenme; follikülün gelişiminde, olgunlaşmasında ve ovulasyonu aşamasında da önemli rol oynamaktadır. 7 Beslenme, ayak problemleri ve üreme arasında önemli bağlantı; beslenme bozukluğuna bağlı oluşan rumen asidozunda histamin ve endotoksinlerin açığa çıkması sonucu laminitisin oluşması şeklinde açıklanabilir. Rumendeki Gram negatif bakterilerin lizisini takiben oluşan bu endotoksinler folliküler faz üzerine etki eder, preovulatör östradiol düzeyini baskılar ve LH/FSH oranının bozulmasına, LH salınımının baskılanmasına veya gecikmesine neden olarak östrus belirtilerinin gözlenmemesine yol açarlar. 12,13 Topallayan hayvanların ağrıdan dolayı kızgınlık belirtilerini de tam olarak gösteremedikleri bildirilmiştir. 14,15 Topal kızgın hayvanın erkeğin altında durma süresinin topal olmayana göre dörtte bir oranda daha az olduğu ve kızgınlık süresinin daha kısa olduğu belirtilmiştir. 15 Topallık düzeyinin ovaryum aktivitesi üzerine olan etkisinin araştırıldığı bir çalışmada topallayan ineklerde östrojen düzeyinin daha düşük olduğu, östrojene cevaplılığın azaldığı ve LH puls frekansının düşmesi nedeniyle ovulasyon oranının daha az olduğu bildirilmiştir. 14 Ayrıca ayak hastalıklarının ovaryum kisti görülme oranını da etkilediği bilinmektedir. Melendez ve ark. tarafından yapılan çalışmada topal ineklerde ovaryum kisti görülme oranın (%25) sağlıklı hayvanlardan daha yüksek (%11,1) olduğu saptanmıştır. 12 Ayak hastalıklarında oluşan ağrı vücutta stres oluşturur. Stres vücut homeostazisini bozar. Strese ve ağrıya bağlı olarak adrenal bezlerden strese bağlı progesteron salınımı artar, gkikokortikoid ve katekolamin düzeyi yükselir. Adrenokortikotropik hormonların veya kortizol düzeyinin artması ve progesteron düzeyinde meydana gelen yükselme GnRH ve/veya LH puls salınımının baskılanmasına veya gecikmesine neden olur. Bu durum follikül aktivitesindeki düşmeyi ve follikülün kalıcı hale geçme nedenini açıklamaktadır. 12 Ayak hastalığı bulunan ineklerde gebelik oranının (%83,9) sağlıklı ineklere göre (%93,4) daha düşük olduğu da farklı çalışmalarda ortaya konmuştur. 16 Topallayan koyun ve keçilerde yavrulama dönemleri arasındaki sürenin (14,59±1,53 ay; 15,2±0,78 ay) ayak problemi olmayan koyun ve keçilerden (11,69±1,92 ay; 10,87±1,48 ay) önemli oranda (P<0,01) uzun olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca bir doğumda doğan yavru sayısının da sağlıklı hayvanlardan daha düşük olduğu saptanmıştır. 2 Topallığın üreme üzerine olan etkisi sadece dişi hayvanlarla sınırlı değildir. Ülkemizde koyun ve keçi sürüleri ortalama 100 ile 500 baş arasındadır ve koç katımı yapılarak serbest aşım ile çiftleşme sağlanmaktadır. Serbest aşımda, sürülere 25-40 koyuna bir koç olacak şekilde koç katılmaktadır. 17 Topallığın erkek hayvanlarda aşırı ağrı hissiyle birlikte libido azlığına yol açtığı bilinmektedir. 2,17,18 Bunun yanı sıra topal erkeklerde çiftleşme için sıçrama hareketinin ya da efektif bir itmenin sağlanamaması söz konusudur. 2,10,19 Bu durumda sürüye katılan koç veya tekelerden yalnız bir tanesinde topallık olduğu düşünülürse bunun etki sahasının 40 koyuna çıkabileceği unutulmamalıdır. Koyun ve keçi yetiştiriciliğinin ülke ekonomisine olan katkısı göz önünde bulundurulacak olursa ayak hastalıklarının üreme performansı üzerine olan bu kötü etkilerinin ekonomik açıdan ciddi kayıpların oluşmasına neden olacağı aşikardır. AYAK HASTALIKLARINDAN KORUNMA Ayak hastalıklarının önlenmesinde düzenli tırnak bakımı en önemli yeri tutar. Hayvanların meralardan uzak kaldığı dönemlerde hareketin kısıtlanmasıyla birlikte tırnakta aşınma olmayacağı için düzensiz tırnak uzamaları ve bağlı olarak gelişen deformasyonlar ortaya çıkacaktır. Koruyucu amaçlı tırnaklar yılda en az iki kez kesilmelidir. Bu işlemin amacı ise lateral ve medial tırnaklara binen yükün eşit olarak dağılmasını sağlamak ve aşınamayan tırnakları normal ölçülerinde kısaltmaktır. Tırnak bakımı ile boynuz tırnak üzerindeki olası pürüzlerin giderilmesi ile yabancı cisimlerin tırnağa tutunması riski de ortadan kalkmış olur. 6,20 Ayak hastalıklarının önlenmesi ve tedavi edilmesi amacıyla periyodik uygulanacak olan ayak banyolarından faydalanılır. Bu ayak banyoları genellikle antiseptikli ya da antibiyotikli havuzlardan hayvanların yürütülmesi ya da içinde belli süre bekletilmesi şeklinde 80
yapılmaktadır. Ayak banyoları, ayak ve tırnakların mekanik olarak temizliğini sağlarken, yüzeydeki bakterilerin ölmesini, tırnak tabanının da dayanıklılığını artırarak yabancı cisimlerin tabana tutulmasını engeller. Ayak banyolarında sıklıkla; antibiyotikler, formalin, bakır sülfat, kreolin, çinko sülfat ve organik asitler kullanılmaktadır. 5,6,20 Ayak hastalıklarının önlenmesi amacıyla ayak banyolarının yanı sıra barınak ve meraların temizliği de önemlidir. Ağılların düzenli temizliğin yapılması, meraya çıkan hayvanların ağılların mekanik temizliğini takip eden yaz ayları boyunca kullanılmaması, mera ve otlakların 3-4 hafta kullanılmaması koruyucu önlemler arasında yer almaktadır. 6 Bu uygulamaların sürü sağlığın korumaya yönelik katkısı tartışmasız çok büyük olacaktır. Bunun bir yansıması olarak da söz konusu sürülerde üreme periyodunun (östrus, koç katımı, gebelik ve doğum) düzenli seyredeceği ve oluşabilecek kayıpların da önüne geçileceği açıktır. SONUÇ Koyun ve keçilerde ayak hastalıkları prevalansının %20 lere ulaştığı bilinmektedir. Son yıllarda gözlenen koyun ve keçi yetiştiriciliğindeki ayak ve tırnak hastalıklarının artışı bilimsel dikkatleri konu üzerine çekmiştir. Koyun ve keçilerde ayak hastalıkları başta üreme performansı olmak üzere birçok sistem üzerine olumsuz etkisi vardır ve de ciddi ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Ayak hastalıklarının sürüden elemine edilmesi için birincil öncelik koruyucu hekimlik olmalıdır. Hayvanların bakım şartlarının iyileştirilmesi, mera ve otlakların iyi seçilmesi ve diğer koruyucu önlemlerin alınması ile büyük oranda ayak hastalıklarının önüne geçilmesi mümkündür. Küçük ruminant yetiştiricileri çoğunlukla ayak hastalıklarına bağlı olabilecek ekonomik kayıpların farkında değildirler ve ya bu durumu göz ardı etmiş durumdadırlar. Bu durumun önlenmesi amacıyla hayvan sahiplerinin yetiştiricilik, ayak bakımı ve tırnak kesimi konularında bilgilendirilmesinin kayıpların önlenmesi amacıyla faydalı olacağı düşünülmektedir. Damızlık sürelerde otlak ve meraların özellikleri göz önünde bulundurularak bu meralara uygun özellikli ırkların yetiştiricilikte kullanılmasıyla da ayak hastalıklarının önlenmesi ve ya azaltılması sağlanabilecektir. Bu derlemede ayak hastalıklarının üreme performansı üzerine olan olumsuz etkilerinden bahsedilmiş olup, yetiştiricilerin ayak hastalıklarından korunma yöntemleri hakkında bilinçlendirilmesi neticesinde gelişebilecek olan ekonomik kayıpların önlenebileceği vurgulanmaktadır. 1. Baran V, Yayla S, Kılıç E, Özaydın İ, Aksoy Ö, Ermutlu CŞ. The effects of pasture characteristics and seasonal differences on sheep foot diseases: A field study on the Kars and Iğdır Regions-Turkey. Kafkas Univ Vet Fak Derg 2015;21(3):377-82. 2. Eze CA. Lameness and reproductive performance in small ruminants in Nsukka Area of Enugu State, Nigeria. Small Ruminant Research 2002;44(3):263-7. 3. Clarkson MJ, Downham DW, Faull WB, Hughes JW, Manson FJ, Merritt JB, et al. Incidence and prevalence of lameness in dairy cattle. Vet Rec 1996;138(23):563-7. 4. Kamiloğlu A. Koyunlarda ve keçilerde ayak hastalıkları. Çiftlik Hayvanlarında Ayak Hastalıkları. 1. Baskı. Ankara: Medipres; 2014. p.283-308. 5. Çeçen G. Ayak hastalıklarında uygulanan operasyonlar. Sığırlarda Topallık ve Ayak Hastalıkları.1. Baskı. Bursa: Sentez Yayın ve Dağıtım Eğitim ve Öğretim Kurumları; 2014. p.125-36. KAYNAKLAR 6. Yavru N, Özkan K, Elma E. Küçük ruminantların ayak hastalıkları. Ayak Hastalıkları ve Ortopedi. Selçuk Üniv Vet Fak Yayınları. Ankara: Ofset Matbaası; 1990. p.188-92. 7. Meze-Herrera CA, Hallford DM, Ortiz JA, Cuevas RA, Sanchez JM, Salinas H, et al. Body condition and protein supplementation positively affect periovulatory ovarian activity by non LH-mediated pathways in goats. Anim Reprod Sci 2008;106(3-4):412-20. 8. Aguiar GMN, Simões SVD, Silva TR, Assis ACO, Medeiros JMA, Garino Jr F. Foot rot and other foot diseases of goat and sheep in the semiarid region of northeastern. Brazil Pesq Vet Bras 2011;31(10):879-84. 9. Bokko BP, Chaudhari SUR. Prevalence of lameness in sheep in the north east region of Nigeria. Int J Agri Biol 2001;3(4):519-21. 10. Bokko BP, Adamu SS, Mohammed A. Limb conditions that predispose sheep to lameness in the arid zone of Nigeria. Small Rum Res 2003;47:165-9. 11. Scaramuzzi RJ, Campbell BK, Downing JA, Kendall NR, Khalid M, Muñoz-Gutiérrez M, et al. A review of the effects of supplementary nutrition in the ewe on the concentrations of reproductive and metabolic hormones and the mechanisms that regulate folliculogenesis and ovulation rate. Reprod Nutr Dev 2006;46(4): 339-54. 12. Melendez P, Bartolome J, Archbald LF, Donovan A. The association between lameness, ovarian cysts and fertility in lactating dairy cows. Theriogenology 2003;59(3-4):927-37. 13. Battaglia DF, Krasa HB, Padmanabhan V, Viguié C, Karsch FJ. Endocrine alterations that underlie endotoxin-induced disruption of the follicular phase in ewes. Biol Reprod 2000;62(1):45-53. 14. Morris MJ, Kaneko K, Walker SL, Jones DN, Routly JE, Smith RF, et al. Influence of lameness on follicular growth, ovulation, reproductive hormone concentrations and estrus behavior in dairy cows. Theriogenology 2011; 76(4):658-68. 81
15. Sood P, Nanda AS. Effect of lameness on estrous behavior in crossbred cows. Theriogenology 2006;66(5):1375-80. 16. Kılıç N, Ceylan A, Serin İ, Gökbulut C. Possible interaction between lameness, fertility, some minerals, and vitamin E in dairy cows. Bull Vet Inst Pulawy 2007;51:425-9. 17. Ünal FE. Küçük rüminantlarda infertilite sorunu. Alaçam E, ed. Evcil Hayvanlarda Doğum ve İnfertilite. 7. Baskı. Bölüm 24. Ankara: Medisan; 2010. p.311-4. 18. Mohammad A, Badan UA, Kene ROC. Lameness in sheep and goats in relation to hoof conditions in Sahel Zone of Nigeria. Bull Anim Health Prod Afr 1996;44:97-104. 19. Nonga HE, Makungu M, Bittegeko SBP, Mpandauji DG. Ocurrences and management of lameness in goats: A case study of Magadu farm, Morogoro, Tanzania. Small Rumin Res 2009;82:149-51. 20. Yayla S, Aksoy Ö, Kılıç E, Cihan M, Özaydın İ, Ermutlu CŞ. Kars ve yöresinde sığırların bakım ve barındırma koşulları ile ayak hastalıkları arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi. Harran Üniv Vet Fak Derg 2012;1(1):22-7. 82