MEHMET KANAR 01. 01. 1954 tarihinde Konya da doğdu. İlkokulu Konya Gazi Mustafa Kemâl İlkokulu nda, ortaokulu İstanbul Kartal Maltepe Ortaokulu nda, liseyi Vefa Lisesi nde tamamladıktan sonra 1970-1971 öğrenim yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap ve Fars Dilleri ve Edebiyatları Bölümü ne girdi. 1974-1975 akademik yılında bu bölümü bitirdikten sonra 1975 Kasım ında aynı bölümün Fars Dili ve Edebiyatı Kürsüsü nde doktora tahsiline başladı. 1976 Nisan ında da adı geçen kürsüye asistan olarak atandı. Kasım 1979 da Çağdaş İran Edebiyatının Doğuşu ve Gelişmesi adlı teziyle Doktor ünvanını aldı. 24.01.l986 tarihinde Yardımcı Doçent oldu. 11. 10. 1990 tarihinde Fars Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı nda Doçentliğe, 10. 10. 1996 tarihinde de Profesörlüğe yükseltildi. 01. 08. 1998 20. 09. 2007 tarihleri arasında Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Başkanlığı, 24. 02. 1999-20. 09. 2007 tarihleri arasında İ.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yönetim Kurulu Üyeliği görevini sürdürdü. 18. 10. 2000 tarihinden itibaren iki dönem İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yönetim Kurulu Üyeliği görevinde bulundu. Öte yandan, 30. 09. 2002-9. 05. 2003 tarihleri arasında İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Dekan Yardımcılığı yaptı. 27. 02. 2007 tarihinde Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Başkanlığına tayin edildi. 20. 09. 2007 tarihi itibarıyla emekliliğe ayrıldı. Hâlen Yeditepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı ve Tarih bölümlerinde ders vermektedir. Evli ve bir çocuk babasıdır. Yayımlanmış eserlerinden bazıları: Alacakaranlık, Sadık Hidayet (YKY); Anadolu da İslâmiyet, Franz Babinger, Fuad Köprülü (İnsan); Aylak Köpek, Sadık Hidayet (YKY); Bir Şeftali Bin Şeftali, Samed Behrengi; Bugünkü İran Edebiyatı Hakkında Bir İnceleme, Muhammed-i İsti lâmî; Çağdaş İran Edebiyatının Doğuşu ve Gelişmesi (İletişim); Çağdaş İran Öyküleri (Seçki) (Kaknüs); Çözümlü Farsça Metinler (SAY), Çözümlü Osmanlı Türkçesi Metinleri (SAY); Deli Dumrul, Samed Behrengi; Diri Gömülen, Sadık Hidayet (YKY); Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri, Prof. Dr. Helmut Ritter (Ayrıntı), Doğubilimciler, AKMED, (CD Kitap); Ermeni Komitelerinin Emelleri ve İhtilal Hareketleri Meşrutiyetin İlanından Önce ve Sonra (DER); Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü (SAY), Eski İran Nesrinden Seçmeler (İÜ); Evhadu d-dîn-i Kirmânî nin Rubaileri (Metin-İnceleme-Tercüme) (İnsan); Fehmî ve Şebisterî den Şem ve Pervane (Fehmî ve Şeyh Abdullah-i Şebisterî-i Niyâzî nin Şem u Pervâne Mesnevileri) (İnsan); Gülistan, Sâdi-i Şirâzî (Şule); Hacı Aga, Sadık Hidâyet (YKY); Hanü l-ihvân, Dostlar Sofrası, Nâsır-ı Hüsrev (İnsan); Hayyam ın Terâneleri, Sâdık Hidâyet (YKY); Hidâyetnâme, Sadık Hidayet (YKY); Hikmet ve Sanat, Golamrizâ E vânî (İnsan); İçtimaiyat Dersleri (İÜ); İçtimâiyât Mecmuası (İÜ); İran Edebiyatında Şiir- Kaçarlar Devri (İnsan); İran Masalları (YKY); Kanar Arap Harfli Alfabetik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü (SAY); Kanar Arapça-Türkçe Sözlük (SAY); Kanar Farsça-Türkçe Sözlük (SAY); Kanar Osmanlı Türkçesi Sözlüğü (SAY); Kanar Türkçe-Farsça Sözlük (SAY); Küçük Kara Balık, Samed Behrengi; Külahlı Bey-Külahsız Bey Gevher Murad; Mevlânâ (Mesnevî, Dîvân, Fîhimâfîh, Mecâlis-i Seb a) (SAY); Modern İran ve Afgan Öyküleri Antolojisi (YKY); Modern İran Şiiri Antolojisi (Şule); Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı Dr. Muhammed Emîn-i Riyâhî (İnsan); Ömer Hayyam, Rubailer, Dr. Abdullah Cevdet, Hüseyin Daniş, Hüseyin Rifat; Sekiz Kitap, Sohrâb-i Sipihrî (Şule); Tasavvufta İnsan Meselesi, İnsân-ı Kâmil, Azîzüddin Nesefî (Dergah); Türk Antropoloji Mecmuası (İÜ); Ulduz ile Kargalar, Samed Behrengi; Ulduz ile Konuşan Bebek, Samed Behrengi; Üç Damla Kan Sâdık Hidâyet (YKY); Vejetaryenliğin Yararları, Sadık Hidayet (YKY); Züleyha nın Aşk Derdi, Hz. Yusuf Kıssası Celâl Settârî (İnsan). İdeaAyrıntı Dizisi Ayrıntı Yayınları
Ayrıntı: 774 İdeaAyrıntı Dizisi: 21 İlâhînâme Ferîdüddîn Attâr İdeaAyrıntı Dizi Editörü Burhan Sönmez Farsça dan Çeviren Prof. Dr. Mehmet Kanar Yayıma Hazırlayan Dr. Ahmet Çelik Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğrafı Indian School/The Bridgeman Art Library/Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Hediye Gümen Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85-576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım: 2014 Baskı Adedi: 2000 ISBN 978-975-539-796-2 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemâl Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
İlâhînâme Ferîdüddîn Attâr
KURTULUŞ TEOLOJİSİ Ed.: Christopher Rowland KİRLİLİK KAVRAMI VE ALEVİLİĞİN ASİMİLASYONU Mevlüt Özben İDEAAYRINTI DİZİSİ KOMÜNİSTLERDEN İSLAMCILARA Bir 20. Yüzyıl Tarihi: Endonezya Adrian Vickers İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 3. Cilt İSLAM IN GELECEĞİ Wilfred S. Blunt OXFORD İSLÂM SÖZLÜĞÜ Baş Editör: John L. Esposito İSLAM IN İKİNCİ MESAJI Mahmut Muhammed Taha TANRISIZ AHLAK? Walter Sinnott-Armstrong DÜŞMANIN TARİHİ Gil Anidjar İSLAM DA 50 ÖNEMLİ İSİM Roy Jackson ESRÂRNÂME Ferîdüddîn Attâr İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 1. Cilt SÜRYANİLER Mutay Öztemiz KIZILBAŞLAR/ALEVİLER Krisztina Kehl-Bodrogi İBNİ HALDUN Tarih Biliminin Doğuşu Yves Lacoste İBNİ ARABÎ VE DERRİDA Tasavvuf ve Yapısöküm Ian Almond CENNETİN ELEŞTİRİSİ Roland Boer MÜSLÜMAN KÜLTÜRÜ V. V. Barthold İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 2. Cilt HIRİSTİYANLIKTAKİ ATEİZM Exodus un ve Krallığın Dini Ernst Bloch
İçindekiler Sunuş...17 Münâcât...19 Resullerin Efendisine Övgü...25 Peygamber in Miracı...27 Hikâye...29 Sıddık ın Fazileti...30 Farûk un Fazileti...31 Zünnûreyn in Fazileti...33 Murtazâ nın Fazileti...34 Giriş...35 Birinci Makale...37 Babanın Cevabı...38 Kocası Yolculuğa Çıkan Dindar Kadın...38 İkinci Makale...49 Babanın Cevabı...50 Şehzadeye Âşık Olan Kadın...50 Rûm da Esir Düşen Alevî İle Âlim ve Muhannes...52 Davud un Oğlu Süleyman İle Âşık Karınca...53 Emîrülmü minîn Ali İle Karınca...54 Âdil Nûşirevân İle Yaşlı Ekinci...55 Cendli Pîr İle Köpek...56 Maşûk-i Tûsî, Köpek İle Atlı...56 Şeyh Ebû Sa îd in Bir Sûfi ve Bir Köpekle Tartışması...57 Ebulfazl Hasan ın Can Çekişirken Söyledikleri...58 Üçüncü Makale...58 Babanın Cevabı...58 İbrahim Edhem in Derviş e Sorusu...59 Şeyh Gorgânî İle Kedi...59 Hıristiyan Çocuğu...60 Güzel Oğlu Olan İhtiyar...61 Yakûb İle Yusuf...62 Yusuf İle İbn-i Yâmîn...63 Günahkâr Genç İle Onun İçin Görevlendirilen Azap Melekleri...65 Bilgili Genç, Cennet, Hak Teâlâ yı Görüş...66 Derviş in Mecnûn a Kaç Yaşındasın? Diye Sorması...67 Sıtma Nöbeti Tutan Deli...67
Dördüncü Makale...68 Hintli Serpatek...68 Güzel Oğul Sahibi Vezir...72 Ordudan Kaçan Padişah...73 Çavuşun Âşık Olduğu Şehzade...74 İhtiyar Oduncu İle Sultan Mahmûd...78 Beşinci Makale...79 Babanın Cevabı...80 Şiblî İle Fırıncı...80 Namaz Kılan Adam ve Mescit İle Köpek...81 İsa nın Dünya İle Konuşması...83 Rahip İle Şeyh Ebulkâsım Hemedânî...84 Müslüman Olan Hıristiyan...85 Emîrülmü minîn Ömer...86 Köprü Yaptıran Ateşperest...86 Yoksulun Cafer-i Sâdık a Sorusu...87 Bir Meczubun Bir Ekmeğe Değmeyen Namaz Hakkındaki Sözü...88 Divane ve Cuma Namazı...88 Altıncı Makale...89 Babanın Cevabı...89 Azrail ve Süleyman İle O Adam...90 Mancınık Taşıyla Yaralanan Genç...91 Mısır daki Meczup...92 Fahreddîn-i Gorgânî İle Sultanın Kölesi...92 Darağacındaki Hüseyin Mansûr-i Hallâc...95 Mecnun un Leyla ya Aşkının Baskın Çıkması...95 Ay Yüzlü Oğlanla Görüş Sahibi Derviş...96 Şeyh Nûri İle Kör...97 Şeyh Ebulkâsım Hemedânî...98 Yedinci Makale...99 Babanın Cevabı...99 İsm-i A zam ı Öğrenmek İsteyen Adam İle İsa...99 İbrahim İle Nemrut... 100 Hıristiyan Şeyh İle Bâyezîd... 101 Başını Kâbe Kapısına Vuran Divane... 101 Eyüb ün Hikâyesi... 102 Yusuf-i Hemedânî... 102 Züleyha... 103 Temsil... 103 Ebûbekir Sefâle... 104 Sultan Mahmûd İle Meczup... 104 Kesilmiş Ağaç... 105 Hasan-ı Basrî İle Rabia... 105 Musa Hikâyesi... 106 Suskun Meczup... 107 Birinin Mecnun a Leyla İle İlgili Sorusu... 107 Müezzin İle Bir Adamın Meczuba Sorusu... 108 Şeyh Ebû Sa îd... 109 Sultan Mahmûd İle Ayaz... 110 8
Sekizinci Makale... 111 Babanın Cevabı... 111 İblisin Çocuğu İle Âdem ve Havva... 111 İblis in Ağlayıp Zırlaması... 113 Yusuf İle İbn-i Yâmîn... 113 Sultan Mahmûd İle Ayaz... 114 Güzel Oğlan İle Perişan Âşık... 115 Ölüm Halindeki Sultan Mahmûd İle Ayaz... 116 Eli Kesilen Hırsız... 117 Ay ve Onun Güneşi Kıskanması... 117 Bir Adamın Mecnun a Sorusu... 118 İblis Hikâyesi... 118 Sultan Mahmûd İle Büyüklerin Dilekleri... 118 Şiblî nin Hikâyesi... 119 Tûr Dağında Musa İle İblis... 120 Dokuzuncu Makale... 121 Babanın Cevabı... 121 Sultan Mahmûd İle Yaşlı Kadın... 122 Behlül İle Mezarlık... 123 Yıldız Bilgisini Bilen Padişah... 124 Hikâye... 124 Şakîk-i Belhî ve Tevekkül Hakkındaki Sözü... 125 Tanrı dan Gömlek İsteyen Divane... 126 Gözyaşı Döken Divane... 126 Şeyh Ebubekir Vâsıtî İle Divane... 127 Gönlü Yanık Yaşlı Kadın... 128 Ateş İle Kav... 128 Ebû Alî Farmedî... 129 Mahşer Günündeki Günahkâr... 129 Sultan Mahmûd ve Geçit Töreni... 130 Onuncu Makale... 131 Babanın Cevabı... 131 Sultan Sencer İle Abbâse-yi Tûsî... 132 Musa nın Hak Teâlâ ya Yalvarması, Velîlerden Birini İstemesi... 133 Bedenler Yaratılmadan Önce Ruhların Halleri... 134 Peygamber in Eşleri... 135 Rabia Hikâyesi... 136 Behlül... 137 Leys-i Bûsence... 139 Musa İle İbadet Eden Adam... 140 Buharalı Pîr İle Muhannes... 141 Gazzâlî İle Mülhit... 141 Dua Eden İle Meczup... 142 Ağlayan Meczup... 142 Bir Meczubun Yüce Tanrı ya Yakarışı... 142 Şeyhin Devletin Gelişi Hakkındaki Sözü... 143 On Birinci Makale... 143 Babanın Cevabı... 143 Çölde Tecrid Halinde Yaşayan Adam... 143 Tabut Gören Divane... 144 9
Peygamber in Bebek Hakkındaki Sözleri... 145 Hasan İle Hüseyin... 145 Şiblî İle Soru Soran Adam... 146 Sultan Mahmûd İle Ayaz Hamamda... 147 Şeyh Bâyezîd İle Kırbaç Cezası Uygulanan Rint... 147 Abdullah-ı Mübarek İle Köle... 148 Peygamber in Huzuruna Gelen Habeşli... 149 Aldığı Gelini Bakire Bulmayan Adam... 149 Bir Bilgenin İskender in Başucundaki Sözleri... 151 Divane Hikâyesi... 151 Hasan-ı Basrî İle Şem ûn... 152 On İkinci Makale... 154 Babanın Cevabı... 154 Keyhüsrev İle Cem in Kadehi... 154 Taş İle Kerpiç... 156 Çölde Şiblî İle Delikanlı... 156 Mezar Başındaki Gönlü Coşkulu... 157 Tanrı ya Sırrını Açan Divane... 158 Sultan Melikşah İle Muhafız... 159 Şeyh Ebû Sa îd İle Maşûğu... 160 Ayaz İle Sultan... 160 Ay İle Onun Güneşe İştiyâkı... 161 Bâyezîd İle Onu Rüyasında Gören Adam... 162 Dervişin Şiblî ye Sorusu... 162 İbrahim Edhem... 163 On Üçüncü Makale... 164 Babasının Cevabı... 164 İskender-i Rûmî İle Bilge... 164 Hikâye... 166 Kıtlık Hikâyesi, Tavus un Cevabı... 166 Miraç Gecesinde Peygamber... 167 Hırslı Adam İle Ölüm Meleği... 167 Merzban Hekim in Oğlunun Öldürülmesi... 168 Öğüt... 169 Bozorcmihr İle Enûşirvân... 169 Yılda Kırk Gün Yumurtlayan Kuş... 171 Behlül İle Helva ve Kebap Hikâyesi... 172 Musa nın Yüce Tanrı ya Sorusu... 172 Kisra nın Öğüdü... 172 O Büyük İnsanın Yüce Tanrı ya Yakarışı... 172 Şa bî İle Kuyruksallayan Kuşu Tutan Adam... 173 Arı İle Karınca... 174 Peygamber İle Habeşli Cariye... 174 Fazl-ı Rebî in Yanına Gelen Adam... 175 Behlül Hikâyesi... 176 Meczup İle Kibirliler... 176 On Dördüncü Makale... 177 Babasının Cevabı... 177 İskender ve Ölümü... 177 Nemrut Hikâyesi... 179 Yoksullara Sadaka Veren Adam... 180 10
Helal Lokma... 181 Yaşlı Kadın İle Şeyh; Kadının Ona Öğüdü... 181 Emîrülmü minîn Ömer Hattâb İle Âşık Genç... 182 Tufan İsteyen Derviş... 182 Âşık İhtiyar İle Çamaşırcı Genç... 183 Mecnun İle Soru Soran... 184 Tuzağa Düşen Tilki... 185 Sultan Mahmûd İle Ayaz... 186 Muhammed Bin İsa İle Divane... 186 Divane İle Oturan Sultan Mahmûd... 187 Kilim Satan Divane... 187 Kâbe yi Tavaf Eden Kadın İle Ona Bakan Adam... 188 Mehestî-yi Debîr İle Sultan Sencer... 188 Sultan Mahmûd un Filleri Sayması... 190 İsa İle Yahudiler... 190 Yakalanan Hırsız... 191 Sopaya Binen Divane... 191 Kale Yapan Komutan İle Divane... 192 Sultan Mahmûd İle Mazlum... 192 Ayaz a Âşık Olan Tuzcu Genç... 193 On Beşinci Makale... 196 Babasının Cevabı... 196 Sultan Mahmûd Avda... 197 Şeyh İle Hüma Kuşu... 198 Muhammed Gazzâlî İle Sultan Sencer... 198 Sultan Mahmûd İle Adaşı... 199 Sultan Sencer İle Abbâse-yi Tûsî... 200 Hakîm İle Zülkarneyn... 200 Padişah İle Yüzük... 201 Süpürgeotu İçinde Para Kesesi Bulan Adam... 204 Sultan Mahmûd İle Yaşlı Kadın... 204 On Altıncı Makale... 205 Babasının Cevabı... 205 Harun Reşid in Oğlu... 205 Harun İle Behlül... 209 Yoksula Kızan Padişah... 211 Güzel Bir Kız İle Evlenen Ama Karısı Ölen Genç Adam... 212 On Yedinci Makale... 212 Babasının Cevabı... 213 Kasap İle Koyunlar... 213 Doğan İle Tavuk... 214 Ölülerin Hallerini Bildiren Gönül Gözü Açık Kişi... 215 O Perişan Hallinin Dünya İşi Hakkındaki Cevabı... 215 Meczuba Yüce Tanrı nın İşinin Sorulması... 216 Fatma nın Çeyizi... 216 Genç Kız İsteyen İhtiyar... 219 Ebûbekir Varrâk İle Derviş... 219 İki Mezarlık Arasına Gömülmek İsteyen İhtiyar... 220 Süfyân-ı Sevrî... 221 Yahudinin Müslüman Olması, Onun Hali... 222 11
On Sekizinci Makale... 224 Babasının Cevabı... 224 Belukya İle Affan... 224 Süleyman İle Sayvanı... 225 Halife Me mûn İle Köle... 226 Esma î ve Onu Ağırlayan Adam İle Mavalcı Zenci... 227 Cebrail İle Yusuf... 229 Pîr Hâlû Serahsî... 230 Şeyh Yahya Muâz İle Bâyezîd... 231 Şeyh Ali Rûdbârî... 231 Sultan Mahmûd İle Halka Kumarbazı... 233 Şeyh Ebû Sa îd İle Kumarbaz... 233 Mecnun İle Leyla... 234 On Dokuzuncu Makale... 235 Babasının Cevabı... 235 Helû Denilen Hayvan... 235 İsa Hikâyesi... 236 Adil Nûşirevân... 237 Dünyayı Kötüleme-1... 237 Dünyayı Kötüleme-2... 238 Abbâse-i Tûsî nin Dünya Hakkındaki Sözü... 238 Ca fer-i Sâdık ın Sözü... 239 Yahya Muâz-ı Râzî... 239 Dünyayı Kötüleme-3... 239 Şehzade İle Gelin... 240 İbrahim Aleyhisselam... 241 Hallac İle Oğlu... 243 Gıybet Büyük Günahtır... 244 O Adamın Gıybet Hakkında Konuşması... 244 Yirminci Makale... 244 Babasının Cevabı... 244 Şeyh İle Hıristiyan... 245 Büyük Birinin Tanrı yı Tanıma Hakkındaki Sözü... 246 Zübeyde ye Âşık Olan Sûfi... 246 Erdeşîr, Mûbed ve Erdeşîr in Oğlu Şâpûr... 247 Ayaz, Onun Göz Ağrısı... 249 Cercis Aleyhisselam... 250 Yusuf İle Züleyha... 250 İbrahim Edhem Çölde... 251 Şuayb Aleyhisselam... 252 Cehennemlikler... 253 Mecnun İle Leyla... 254 Yirmi Birinci Makale... 254 Babasının Cevabı... 254 Belh Emiri ve Kızının Âşık Olması... 255 Yirmi İkinci Makale... 269 Babasının Cevabı... 269 Eflâtun İle İskender... 269 12
O Büyük İnsan İle Hâce Alî-yi Tûsî... 271 Dert Nedir? Sorusu Yöneltilen Divane... 271 Annesiyle Çarşıya Gidip Kaybolan Çocuk... 272 Yusuf ve Onun Aynaya Bakması... 273 Ahmed Gazzâlî... 274 Misk Elde Edilen Ceylan... 277 Bitiriş... 278 Bir Okulun Yanından Geçen Adam... 279 Allah a Tapan Adamın Sözü... 280 Üveys e Soru Soran Adam... 281 Makedonyalı İskender in Ölümü... 283 Toprak Eleyen Adam... 284 Eyüp Peygamber... 284 Peygamber in Huzurundaki Bedevî... 285 Peygamber in Huzurundaki Kadın... 286 Arafat ta Şiblî İle İblis... 286 Bâyezîd ve Onun Zünnar Kuşanması... 288 İbrahim Edhem in Yakarışı... 289 Dükkândan Bir Şey İsteyen Rint... 289 Abdullah Bin Mesud İle Cariye... 290 Yüce Tanrı nın Adını Miske Bulayan Bişr-i Hâfî... 292 Dizin... 293 13
Ferîdüddîn Attâr F erîdüddîn Muhammed bin İbrâhim-i Nîşâbûrî (Nişabur 1119?- 1230) İranlı mutasavvıf, şair, eczacı, hekim. Hayatı hakkında bilinenler bilgi kırıntıları ve bazı menkıbelerden ibarettir. Babasının mesleğini izleyerek attarlık (eczacılık) yaptığı bilinmektedir. İyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Attâr tasavvufa ilgi duymuş, sûfilere karşı büyük bir sevgi beslemiş, bu sevgi onun tasavvuf alanında velud bir şair ve yazar olmasını sağlamıştır. Eserleri incelendiğinde edebî hayatı üç döneme ayrılabilir. Birinci döneminde usta bir hikâyeci kimliğiyle karşımıza çıkar. Eserlerin kurgusu, işlenişi, dili sağlamdır. Mantıku ttayr (Kuş dili), Musibetnâme, İlahînâme, Esrârnâme (Ayrıntı Yayınları, çev. M. Kanar), Muhtârnâme, Dîvân gibi manzum eserlerinin yanısıra, bugün hâlâ kaynak eser özelliğini yitirmeyen mensur yapıtı Tezkiretu l-evliyâ (Velîler ansiklopedisi) birinci döneme aittir. İkinci dönemde dış dünyaya, insanlara karşı ilgisiz ve Tanrı da yok olmayı hedefleyen bir sûfi olarak görünen Attâr, bıktırıcı tekrarlardan kendini kurtaramaz. Uşturnâme, Cevheru zzât, Mansûrnâme gibi eserleri bu döneme aittir. Üçüncü dönem, Attâr ın yaşlılık yıllarına rastlar. Eserlerinde kurgu, düzen ve üslup gevşemeye başlar. Mazharu l-acâyib ile Lisânu l-gayb mesnevileri bu dönemin ürünüdür. Attâr ın eserlerinin belli başlıları: Mantıku t-tayr (Kuş dili) 1187 yılında yazılan bu eser 4724 beyitten oluşur. Gazalî nin Risâletu t-tayr (Kuş risalesi) adlı eserinden yararlanılarak yazılmıştır. İran tasavvuf edebiyatının temel yapıtlarından sayılan bu eserde kuşlarla ilgili bir hikâye çerçevesinde tasavvufun esasları ve tasavvufî yaşam anlatılır. Simurgun Tanrı yı sembolize ettiği bu başyapıtta mutasavvıfların rolünü üstlenen kuşlar taleb, aşk, marifet, istiğna, tevhîd, hayret, fakr ve fenâ makamlarından geçerler. Mantıku t-tayr 1317 yılında Gülşehrî tarafından Eski Anadolu Türkçesi ile dilimize kazandırılmıştır. [Gülşehrî nin Mantıku t-tayr ı (Gülşennâme), Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma, Prof. Dr. Kemal Yavuz, Kırşehir Valiliği yayın no:12, I-II, Ankara 2007]. Mantıku t-tayr, Prof. Abdülbaki Gölpınarlı çevirisinden başka, son olarak Prof. Dr. Mustafa Çiçekler tarafından Türkçeye çevrilmiştir. (Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2006). Musîbetnâme: Attâr bu eserinde kırk gün süren bir sınav sırasındaki deneyimlerini anlatır. Aşknâme: Attâr ın bu eseri aslında Şem ü Pervâne mesnevisidir. (Romans Yayınları, İstanbul 2005). Muhtarnâme: Konulara göre tertip edilmiş rubai mecmuasıdır. 15
Cevheru z-zât: Tanrı dan başka her şeyin fani olduğu temasını işleyen manzum eserdir. İlâhînâme: Attâr ın ilk döneminde yazdığı mesnevilerden biridir. Prof. Dr. Helmut Ritter tarafından bilimsel neşri yapılan İlahinâme Prof. Dr. Abdülbaki Gölpınarlı tarafından dilimize kazandırılmıştır. Aşağıda da manzum çevirisi sunulmuştur. Tezkiretu l-evliyâ: Seksen civarında mutasavvıfın ve velinin biyografilerinin verildiği bu mensur eser tasavvuf tarihi için birinci derecede önemli kaynaktır. Attâr bu yapıtını kaleme alırken Keşfu l-mahcûb, Şerhu l-kalb, Marifetu n-nefs, Tabakâtu s-sûfiyye gibi tasavvuf kaynaklarından yararlanmıştır. Attâr ın mesnevileri Türkler tarafından ilgiyle karşılanmış ve bazılarının defalarca çevirisi yapılmıştır. Öte yandan doğubilimcilerin ilgisini çeken Attâr üzerinde en kapsamlı inceleme ve metin neşri, İstanbul Üniversitesi nde Şarkiyat Enstitüsü nü kuran ve şarkiyat çalışmalarını bir sisteme sokan Prof. Dr. Helmut Ritter -Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri adlı eseri de Ayrıntı Yayınları arasında çıkmıştır- tarafından yapılmıştır. Onun Das Meer der Seele (Ruhlar Denizi) adlı kıymetli eseri Attâr hakkındadır. Farsçaya Deryâ-yi ervâh adıyla çevrilen bu eser Türkçeye çevrilmeyi beklemektedir. Attâr hakkında daha geniş bilgi ve bibliyografya için bk. MEB İslâm Ansiklopedisi ve Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ndeki Attâr maddeleri ile M. Kanar, Doğubilimciler, CD Kitap, AKMED (Akdeniz Medeniyetleri Enstitüsü), Antalya, 2004. 16