XXVI. Ulusal Patoloji Kongresi ve VII. Ulusal Sitopatoloji Kongresi PATOLOJİ UZMANININ ETİK SORUMLULUKLARI ve YÜKÜMLÜLÜKLERİ Selim Kadıoğlu Antalya 3 Kasım 2016
Etik insanların davranışları, eylemleri, yapıp-etmeleri ile ilgili bir alandır. Burada söz konusu olan davranışların, eylemlerin, yapıp-etmelerin düşülerek şekillendirilmesi ve başkalarını etkilemesi söz konusudur. İlgili oluş iki farklı biçimde ortaya çıkmaktadır. Bunların birincisi davranışların, eylemlerin, yapıp-etmelerin doğasını anlamaya, idealde nasıl olmaları gerektiğini belirlemeye ve ideale uygun gerçekleşmelerinin yolunu formüle etmeye yönelik düşünme ve tartışma etkinlikleridir. Soyut ve kuramsal nitelikli olan bu ilk ilgili oluş biçiminin aksine ikincinin somut ve uygulamalı bir karakter taşıması söz konusudur. Bu bağlamda davranışları, eylemleri, yapıp-etmeleri kurala bağlama ve kurala uygun gerçekleşmelerini sağlamaya yönelik düzenekler kurma, zaman içinde bu kuralları ve düzenlemeleri gözden geçirip yenileme etkinlikleri yer almaktadır.
Etik bir yandan eski bir yandan yaygın biçimde kullanılan bir kavramdır ve bu iki niteliğinden dolayı anlam yükü artmış, kimi zaman akıl karıştırıcı olabilecek hale gelmiştir. Üç ana karşılığının ahlak felsefesi, genel ahlak ve meslek ahlakları olduğunu söylemek olanaklıdır. Bunların ilki felsefenin ahlaki değerlendirme kavramını ve süreçlerini irdeleyen bölümünü; ikincisi belli bir toplumun-kültürün belli bir çağda oluşturup yaşama geçirdiği kişiler arası ilişkileri düzenleyen, bu bağlamda yapılması ve kaçınılması gerekenleri belirleyen kurallar kümesini ifade etmektedir. Bu ikisinin bir tür bileşkesi gibi değerlendirilebilecek olan meslek ahlakları, sadece mesleki eylemlere ilişkin değerlendirmelerle sınırlı ve toplum genelinde değil meslek camiası ölçeğinde geçerlidir.
Tıp etiği günümüzde hem sayıca artış gösteren hem de önemsenme derecesi artan meslek ahlaklarının eski ve gelişmiş bir örneğidir. Tıp etiğinin sağlık mesleklerinin ve uzmanlık dallarının karmaşık yapılanmasına paralel olarak alt birimlere ayrılması olanaklı ancak işlevsel olmayan bir yaklaşımdır. Dolayısıyla her mesleğin-dalın kendine özgü bir etiğinin bulunduğunu değil, bunların her biri için kimi farklı unsurları ön plana geçen tekil bir tıp etiğinin varlığını kabul etmek daha uygundur.
Bu kabul çerçevesinde tıp etiği sağlık profesyonellerinin hastalarını, meslektaşlarını, hastalarının yakınlarını ve toplum genelini doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen mesleki eylemlerini konu edinmektedir. Bu konu ediniş, yukarıda etik geneli için söylenene uygun olarak, onları bir yandan üzerinde düşünme ve tartışma konusu yapma diğer yandan kurala-düzene bağlama çabası şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Patoloji Uzmanının Etik Sorumlulukları ve Yükümlülükleri gibi bir başlık, tıp etiğinin patolojiye uyarlanmış versiyonunun kurala-düzene bağlama ile ilgili kısmına gönderme yapmaktadır. Yükümlülük-mükellefiyet kavramı üstlenilmesi gereken işleri, sorumluluk-mesuliyet kavramı ise yapılanyaptırılan işlerin sonuçlarının hesabını vermeyi ifade etmektedir. Mesleki yükümlülükler ve sorumluluklar, mesleki eylemler üzerinden ortaya çıkmaları bakımından tamamen meslek etiklerinin konusudur. Hukuki, idari, teknik ve farklı biçimde nitelendirilebileceklerden ayrı olarak etik yükümlülüklerden ve sorumluluklardan söz edilmesi olanaklı değildir. Bu bakımdan patoloji uzmanının yükümlülüklerini ve sorumluluklarını genel olarak gözden geçirmek, etiği bu gözden geçirmede leitmotif olarak kullanmak uygun düşecektir.
Patoloji uzmanının mesleki eylemleri klinisyenlere teşhis ve takip aşamalarında destek vermeye yönelik alana özgü incelemeleri ve değerlendirmeleri kapsayan bir süreç çerçevesinde gerçekleşmektedir. Bu sürecin her aşamasında yapılması gerekenleri uygun biçimde yerine getirmek yükümlülüklerini, aksaklıkların-eksikliklerin hesabını vermek ise sorumluluklarını belirlemektedir. Etiğin gündemde oluşu süreçle ilgilibağlantılı insan ilişkilerinin özellikle dikkate alınmasını; süreçle ilgilibağlantılı kişilere yönelik doğrudan-dolaylı etkilerin olumlu nitelik taşıması konusunda duyarlı olunmasını gerektirmektedir. Bu genel ifadeleri açmak adına sürecin aşamalarını gözden geçirmek ve ön plana çıktığı noktalarda etik boyuta vurgu yapmak yerinde olacaktır.
Belli bir vaka özelinde sürecin başlaması klinisyenin bilgi aktararak ve beklentisini belirterek hastaya ait beden materyalini patoloji uzmanına iletmesi ile olmaktadır. Patolojik inceleme için gerekli olanakların sağlandığı ortamdaki uzman materyali prepare ettikten veya ettirdikten sonra inceleyip değerlendirmekte, gereksinim duyarsa karşılaştırmalar yapmakta veya meslektaşlarından görüş almaktadır. Değerlendirmesini tamamladığında vardığı sonucu yazıya dökmekte, prepare edilmiş materyali muhafazaya almakta ya da alınacağı yere iletmektedir.
Teknik açıdan mükemmel olmaya çalışmasının yanı sıra tüm aşamaları kayıt altına alması, sürecin akışı ve kendi formasyonu hakkında açık olması, hastanın ve klinisyenin mahremiyetine saygı göstermesi, bilgi yönetimi ve zaman yönetimi konularında özenli ve duyarlı yaklaşım benimsemesi uzmanın yükümlülükleridir. Sorumlulukları ise bizzat yaptıklarında sorun olmasının yanı sıra sürece katkı sağlayanların özellikle de kendi denetimi altında iş görenlerin hata yapmasıyla da gündeme gelmektedir.
Patolojinin etik boyutuna yükümlülüklere ve sorumluluklara odaklanmadan geniş açıyla bakıldığında alanın etiğin gündeme gelme olasılığını arttıran kimi nitelikleri dikkat çekmektedir. - Derin ve geniş bir birikimin sınırlı bir kesimini uygulamaya yansıtma - Hasta ile dolaylı bir ilişki içinde olma - Farklı muhataplarla karşı karşıya gelme - Kurumsal olanaklarla sınırlı ve kurumsal düzenlemelere tabi olma - Konsültasyon mekanizmasının ön planda oluşu - Elektronik iletişim ve kayıt ortamlarından yararlanma - Cihaz ve arşiv olanaklarına gereksinim duyma - Öznellikten arınmış olmama - Klinik süreci yönlendirmede sınırlılık - Araştırmalarda klinik dallarla işbirliği yapma gereği - Üzerinde çalıştığı materyali bizzat temin etmeme
Alana özgü düşünce yapısının ve sağduyunun temsilcisi olarak uzmanlık örgütlenmesi tarafından bir yandan patoloji uzmanının benimsemesi uygun bulunan yaklaşımların genel olarak ve sorun potansiyeli yüksek durumlar özelinde bildirgeler-duyurular halinde açıkça ifade ve ilan edilmesi diğer yandan uzmanlara ve uzmanlık öğrencilerine yönelik olarak patolojinin paramedikal-medikososyal yönleriyle ilgili bilgilendirici ve yol gösterici metinler hazırlanması uygun olacaktır.