Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi A. Hauk Kurnaz* 1. Gene Oarak Anayasaarýn 1 amaçarý arasýnda, insan hak ve özgürükerini korumak, adaet ve bireyse güveniði saðamak, önemi bir yer tutar. Bu amaçarýn gerçekeþtirimesi adýna, uusa iradenin tecei ettiði (vücut buduðu), yasama organýnýn tasarrufarýnýn da denetenmesine gereksinim duyumuþtur. Yasama meciserinin denetenmesine gereksinim oduðu anayýþý, önce doktrin tarafýndan ortaya konuan daha sonra siyasa partier tarafýndan da destekenmiþ ve bu süreç sonucunda Anayasa Mahkemesi 2 kurumuþtur. Anayasa * Türkiye Büyük Miet Mecisi Kanunar ve Kararar Müdürüðü Yasama Uzman Yardýmcýsý. 1 Anayasa: Bir devetin teme yapýsýný, yönetim biçimini,devetin teme organarýný, bunarýn birbiri ie iiþkierini, kiþierin devete karþý, devetin kiþiere karþý oan hak ve göreverini düzeneyen, yasama, yürütme, yargýama güçerinin nasý kuanýacaðýný gösteren, yurttaþarýn kamu hakarýný bidiren teme begedir. (Ejder Yýmaz, Hukuk Sözüðü, Yetkin Yayýnevi, Ankara, 7. Baský, 2002) Anayasanýn tanýmýný en kapsamý ULAÞ yapmaktadýr. Anayasa: Tarihi ve sosyoojik þartarýn ortaya çýkardýðý ve devet biçiminde örgütenmiþ bir topumun; ekonomik, sosya ve kütüre yapýsýna ve bu yapýya hakim oan ideoojisine uygun oarak, devet ve siyasa iktidarýn yapýsýný ve organarýný kuran, organarýn hak ve yetkieri ie birbireriye iiþkierini beireyen; vatandaþarýn teme hak ve özgürükerini garanti atýna aan; diðer yasaardan farký biçimerde yapýan ve deðiþtirien teme yasaya anayasa denir. (Büent Uaþ, Anayasa Mahkemesi Üyeiði, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakütesi Dergisi, Haziran- Araýk 2005, Cit: IX, Sayý:1-2, s.1. ). 2 Anayasa Mahkemesi (Constitutiona Court, Cour Constitutionnee), kanunarýn, kanun hükmünde kararnameerin ve TBMM Ýçtüzükerinin Anayasaya, Anayasa deðiþikikerinin de Anayasada gösterien þeki kuraarýna uygunuðunu denetemek için kuruan ve ayrýca bazý kamu görevierini yüce divan sýfatýya yargýayan mahkemedir. Amerikan modei anayasa yargýsýnda, bu görev ükenin norma yüksek mahkemesi tarafýndan yerine getiriir. (Ejder Yýmaz, Hukuk Sözüðü, Yetkin Yayýnevi, Ankara, 7. Baský, 2002)

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 93 Mahkemesinin kuruuþ amaçarýnýn baþýnda, Anayasa da yazýý teme hak ve özgürükerin korunmasý gemektedir. Bu çaýþmada aðýrýký oarak Anayasa Mahkemesine üye seçimi, Anayasa Mahkemesinin Yüce Divan sýfatýya yargýama yapmasý ve Anayasa Mahkemesine bireyse baþvuru hakkýnýn tanýnmasý konuarý üzerinde duruacaktýr. 2. Tarihçe Dünyada ik anayasa yargýamasý Amerika da yapýmýþtýr. 1787 Amerikan Anayasasý nda anayasa yargýsý öngörümemiþ omasýna raðmen, Yüksek Mahkemenin 1803 yýýnda verdiði Marbury vs. A. Madison kararý ie Amerikan anayasa yargýsýnýn temei atýmýþtýr. Ýkinci Dünya Savaþý sýrasýndaki aðýr insan hakarý ihaeri sonucunda bir çok devet teme hak ve özgürükeri anayasaarýnda düzeneyerek, bunarýn korunmasý için anayasa mahkemeeri kurmuþardýr. 3 Yine de Anayasa Mahkemesi, dünyanýn her ükesinde Yargýtay gibi örgütenmiþ kasik bir mahkeme deðidir; hatta bir çok demokratik ükede Anayasa Mahkemesi dahi buunmamaktadýr. 4 Ükemizde ise; 1950 yýýnda yargýç Refik GÜR, görmekte oduðu bir dava doayýsýya anayasaya uygunuk denetimini yapmýþ, ancak Yargýtay, yere mahkemenin anayasaya uygunuk denetimi yetkisinin omadýðý gerekçesiye bu kararý onamamýþtýr. 27 Mayýs 1960 da Türk Siahý Kuvveterinin iktidarý ee amasýndan sonra 1961 Anayasasý ný hazýrayanar, kanunarýn Anayasa ya uygunuðunu denetemek konusunda bir Anayasa Mahkemesi kurmanýn gerekiiðine karar vermiþerdir. Kuruacak Mahkemenin yapýsý, ouþumu, iþeyiþi, örgütü, yargýçarýn seçimi ve Anayasa ya uygunuk denetiminin biçimeri konusunda tartýþmaar omuþsa da, anayasa yargýsýnýn gerekiiðinde herkes bireþmiþtir. Yasama iþemerinin yargýsa denetimi için öze bir mahkeme oarak Anayasa Mahkemesini kurmasý, 1961 Anayasa nýn en önemi özeikerinden birisi oarak gösteriebiir. 3 Bir ükede anayasa yargýsýnýn oabimesi için önceike o ükede yazýý ve katý bir anayasanýn omasý gerekir. Yazýsýz anayasa sistemine sahip ükeerde, örneðin Ýngitere de anayasa yargýsý oamaz. Zira kanunarýn kendisine uygunuðunun araþtýrýacaðý bir metin yoktur. Keza, yumuþak anayasa sistemine sahip bir ükede, yani anayasanýn norma kanunar gibi deðiþtiriebidiði ükede de, anayasa oamaz. Çünkü, yasama organý norma kanun youya anayasayý deðiþtirmiþ our. (Kema Gözer, Anayasa Yargýsý, Ön Koþuar, Bkz., www.anayasa.gen.gov.tr). 4 Burhan Kuzu, Anayasa Mahkemesinin 42. Kuruuþ Yýdönümü Nedeniye Düzenenen Sempozyumda Sunuan Bidirier, Ankara, 2004, s. 139; A.B.D, Danimarka, Estonya, Ýranda,Norveç ve Hoanda. Bu gibi ükeerde kanunarýn anayasa uygunuðu gene mahkemeer tarafýndan denetenmekte, ayrýca bir Anayasa Mahkemesi buunmamaktadýr.

94 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 Paramentonun üstünüðü 1924 Anayasasý nýn en teme özeiði idi. 1961 Anayasasý, farký bir egemenik anayýþýný kabu etmiþtir. 1961 Anayasasý nýn 4. maddesine göre Egemenik kayýtsýz þartsýz mietindir. Maddenin bu ik fýkrasý, 1924 Anayasasý nýn 3. maddesinden oduðu gibi aýnmýþtýr. Ancak, 1961 ve 1982 Anayasaarýnda, egemeniðin nasý kuanýacaðýný gösteren Türk Mieti, egemeniðini, Anayasanýn koyduðu esasara göre, yetkii organarý eiye kuanýr. hükmünün, paramentonun üstünüðüne son vermeyi amaçadýðý söyenebiir. Egemenik kayýtsýz þartsýz mietindir. ikesi ie Türk Mieti, egemeniðini, Anayasanýn koyduðu esasara göre, yetkii organarý eiye kuanýr. hükmünün çatýþmadan uyguanmasýnýn saðanmasý açýsýndan 1961 Anayasasýya Devet ve hukuk düzenine kazandýrýan Anayasa Mahkemesi, 1982 Anayasasýnda da varýðýný sürdürmüþtür. 1961 ve 1982 Anayasasý nda, egemeniðin Anayasa nýn koyduðu esasara göre yetkii organar eiye kuanýmasýnýn öngörümesiye birikte Türkiye Büyük Miet Mecisi (TBMM), uus adýna egemeniði kuanan tek organ omaktan çýkarýmýþtýr. 1961 ve 1982 Anayasaarý, egemeniðin kuanýmasýnda yargýya önemi yetkier tanýmýþardýr. Özeike Anayasa Mahkemesi, Paramentonun çýkardýðý kanunarýn, kanun hükmünde kararnameerin ve TBMM Ýçtüzüðünün Anayasa ya uygunuðunu denetemesi nedeniye egemeniðin kuanýmasýnda önemi bir yere sahiptir. Paramentonun yetkierini kötü niyete, hukuka aykýrý kuanmasý durumunda 5 Anayasa Mahkemesi nin bir denge ouþturacaðý ve hukuk dýþýna çýkýmasýný öneyeceði düþünümüþtür. 6 25 Nisan 1962 tarihinde göreve baþayan Anayasa Mahkemesi, hukuk deveti ikesinin hayata geçirimesi baðamýnda önemi bir dönüm noktasý ouþturmuþ, Cumhuriyetin ve paramenter demokratik sistemimizin teme kurumarýndan birisi haine gemiþtir. 5 FERÝDUN a göre; Demokrat Parti 1950-1960 döneminde iktidarda iken sistemi oarak Anayasa ve hukuk kuraarý dýþýnda bir yönetime doðru yönedi. Anayasaya baðýýðý ve hukukiiði, sadece seçim zamanarýnda mietin çoðunuðunun oyarýný amaka yeteri sayýyordu. Onun dýþýndaki zamanarda, mii iradenin seçime mutabakatýný aan Demokrat Partinin her istediðini yapýabieceði kabu ediiyordu. Habuki çoðunuðun iradesi ie iktidara geen parti, iktidarda kadýðý sürece, hukuk ve Anayasa ya baðý omak zorundaydý. O na göre, Anayasa Mahkemesinin kurumuþ omasý, hukuka ve Anayasa ya uymayan iktidararýn hukuka ve Anayasa ya uygun davranmaarýný saðamaktadýr.( Server Feridun, Anayasa Ön Proje Hazýrama Komisyon Bidirisi, s. 65-68. 6 Dönemin iktidar partisi kendisine oy vermediði için, 30/06/1954 tarihi ve 6429 sayýý Kýrþehir Viayetinin Kadýrýmasýna ve Nevþehir Kazasýnda (Nevþehir) Adýya Yeniden Bir Viayet Kurumasýna Dair Kanun ie Kýrþehir i içe haine getirmiþtir.

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 95 3. Üye Seçimi 1961 Anayasasý na göre Anayasa Mahkemesi, onbeþ asý ve beþ yedek üyeden ouþmaktaydý. Asý üyeerden dördü Yargýtay, üçü Danýþtay Gene Kuruarýnca kendi Baþkan ve üyeeriye Cumhuriyet Baþsavcýsý ve Baþkan Sözcüsü arasýndan üye tamsayýarýnýn sat çoðunuðu ie ve gizi oya seçimekteydi. Bir üyenin seçimi ise Sayýþtay Gene Kuruunca kendi Baþkan ve üyeeri arasýndan ayný usue yapýmaktaydý. Miet Mecisi üç, Cumhuriyet Senatosu iki üye seçer, Cumhurbaþkanýnca da iki üye seçiirdi. Cumhurbaþkaný, bu üyeerden birini, Askeri Yargýtay Gene Kuruunun üye tamsayýsýnýn sat çoðunuðu ie ve gizi oya göstereceði üç aday arasýndan seçiyordu. Yasama Meciseri üye seçimerini, TBMM üyeeri dýþýndan, üye tamsayýarýnýn sat çoðunuðu ie ve gizi oya yaparardý. Yasama Meciserinde yapýacak seçimerde, adayýða baþvurma ve seçim esas ve usueri kanuna düzenenmiþti. (Ay. md. 145) 1982 Anayasasý na göre Anayasa Mahkemesi, onbir asý ve dört yedek üyeden ouþur. Cumhurbaþkaný, iki asý ve iki yedek üyeyi Yargýtay, iki asý ve bir yedek üyeyi Danýþtay, birer asý üyeyi Askerî Yargýtay, Askerî Yüksek Ýdare Mahkemesi ve Sayýþtay Gene Kuruarýnca kendi baþkan ve üyeeri arasýndan üye tamsayýarýnýn sat çoðunuðu ie her boþ yer için gösterecekeri üçer aday içinden; bir asý üyeyi ise Yükseköðretim Kuruu nun kendi üyesi omayan yükseköðretim kurumarý öðretim üyeeri içinden göstereceði üç aday arasýndan; üç asý bir yedek üyeyi üst kademe yöneticieri ve avukatar arasýndan seçer. (Ay. md. 146) Anayasa Mahkemesi, asý üyeeri arasýndan gizi oya ve üye tamsayýsýnýn sat çoðunuðu ie dört yý için bir Baþkan ve bir Baþkanvekii seçer. Süresi bitener yeniden seçiebiirer. Anayasa Mahkemesi Baþkanýðý ve Baþkanvekiiði seçimerinde aday gösteriemez. 4. Üyeeri Seçen Kiþi ve Kurumar Anayasa Mahkemeerinin, göreverini baþarýya yerine getirebimeerinde, çaýþma yöntemeri yanýnda, üyeerinin seçimi, niteiði ve etkiniði önemi unsurardýr. Anayasa Mahkemesine üye seçimerinde üç yöntem uyguanmaktadýr. Bu yöntemer: 7 7 Büent Uaþ, a.g.m de bu yöntemeri þu þekide açýkamaktadýr; Atama sistemi: Anayasa mahkemesi üyeerinin, anayasa veya igii yasada gösterien statüdeki kiþinin iradesiye beirendiði sistemdir. Üyeeri atayacak kiþi devet baþkaný oabieceði gibi, yasama,yürütme hatta yargý organý içinde dahi yer aabiir.

96 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 Atama yöntemi Seçim yöntemi Karma yöntemi Anayasa Mahkemeerine üye seçen kiþi ve kurumar, hem 1961 ve 1982 Anayasasýnda hem de diðer üke Anayasaarýnda farkýýk arz etmektedir. Bazý üke anayasaarý, sivi iradeyi ve doayýsýya sivi kurumardan seçim sistemiye üye beiremeyi tercih ederken, bazý anayasaarda ise üye seçimi bir atama kararnamesine baðanmýþtýr. Türkiye nin de içinde buunduðu bazý ükeerde ise atama ve seçim sisteminin karýþýmý oan karma sistem uyguanmaktadýr. 1961 Anayasasý na göre, Anayasa Mahkemesi üyeerinin beirenmesi, yasama, yürütme ve yargý kuvveterinin tümünün katýýmý ie yapýmaktaydý. Seçienerin sayý oarak atananara açýk farka üstün oduðu bu karma sistemde, güçer dengesi bakýmýndan aðýrýk yargý fonksiyonundadýr. Üyeerin beirenme yöntemerini düzeneyen 1961 Anayasasý nýn 145. maddesi, 20/9/1971 tarihinde 1488 sayýý Kanun a deðiþikiðe uðramýþ, ancak sistem bozumayarak sadece ya-sama meciserinde aranan niteiki çoðunuk, sat çoðunuk sayýsýna indirimiþtir. 8 1982 Anayasasý, 1961 Anayasasý nýn öngördüðü sistemden ayrýmaktadýr. Asý üye sayýsýný 15 ten 11 e indiren yürürükteki Anayasa, Anayasa Mahkemesi üyeerinin beirenmesinde yasama organýný tamamen devre dýþý býrakmýþtýr. Bu durum KABOÐLU tarafýndan, Anayasa Mahkemesi üyeeri, yasama organý tarafýndan yapýmadýðý müddetçe bir seçime beirense dahi, bunu seçim sistemi oarak niteendirmek doðru deðidir. Bu nedene, yasama organýnýn dýþandýðý 1982 Anayasa düzenemesinde seçim sistemi, doayýsýya karma sistemden bahsetmek mümkün deðidir, þekinde eeþtirmiþtir. 9 Danýþma Mecisi Anayasa Komisyonunda, Anayasa Mahkemesine üye seçimi tartýþýmýþ, bir veya iki üyenin TBMM tarafýndan seçimesini önerenerden birisi oan GÖLCÜKLÜ, önerisini þöye ifade etmiþtir:... maumunuz demokrasierde bütün iktidar haktan neþet eder. Ýktidarýn temsicisi TBMM dir ve bihassa Anayasa Mahkemesi, Yasama Mecisi nin tasarrufarýný denetemektedir. Bu sebepe bir veya iki kiþinin Mecisçe seçimesinde yarar görürüz. 10 Seçim sistemi: Seçim sistemi, anayasa mahkemesi üyeerinin yasama organýnca seçimesi esasýna dayanýr. Yasama organýný ouþturan hak temsicierinin, kendi çaýþmaarýný yargýayacak kiþierin beirenmesine katýýmý, anayasa yargýsýnýn demokratik meþruiyetini saðamak açýsýndan üstünükeri oan bir yöntemdir. Karma Sistem: Atama ve seçim sistemerinin bir arada kuanýmasýya ortaya çýkan bu sistem, her ükenin demokratik geenekeri, anayasa güç dengeeri ve yapýsýna göre farkýýkar göstermektedir. 8 Bkz., Büent Uaþ, a.g.m. 9 Ýbrahim Kaboðu, Anayasa Yargýsý, Ankara, 1997, s.33. 10 Danýþma Mecisi Anayasa Komisyonu Görüþme Tutanaðý, C.15,(15.7.1982), s. 376.9

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 97 Buna karþýýk Anayasa Komisyonun diðer bir üyesi oan KAVALALI, Anayasa Mahkemesine üye seçiminde Mecisin devre dýþý býrakýmasýný þu gerekçeye açýkýyordu: Mecisin seçtiði bu üyeer, yüzde yüz poitize omuþ kiþier ouyor. Partier bir yarýþ içine giriyorar ve Anayasa Mahkemesi gereksiz yaraar aýyor. 11 Ayrýca, Anayasa Komisyonu Baþkaný ALDIKAÇTI, Mecis in Anayasa Mahkemesi ne üye seçmesine izin veren 1961 Anayasasýný eeþtirerek görüþünü þu þekide açýkamýþtýr: Þimdi bizde bu müessese aýnýrken o 1961 yýýnýn gragerizmi içinde, yani anarþisi içerisinde haký her þeyin üzerinde tutacaðýz, demokrasiyi kuracaðýz havasý içerisinde bu karma sistem meydana getirimiþtir... Burada Senatoda 2 kiþi, yok Cumhuriyet Senatosunda 3 kiþi... Mesee arkadaþar, yani Yargýtay dan üye seçimesi, Mecisten üye seçimesi deðidir. Mesee memeketin en iyi hukukçuarýndan 9 unu, 10 unu,11 ini Anayasa Mahkemesine seçmektir. Sorun budur. Çözüm you budur, hedefi bu omaýdýr. Yoksa biz bir denge saðýyoruz, bir poitika yapýyoruz deðidir.1961 Anayasasýnýn getirdiði sistemin temeindeki bozukuk, sakatýk ve mantýksýzýk budur. þekinde düþüncesini açýkamýþtýr. 12 Ayný komisyon üyesi DAL, Mecisin üye seçimine farký bir gerekçe ie karþý çýkmýþtýr. Görüþünü;... Yani ne kadar uðraþsak Anayasa Mahkemesi mii iradeye dayanmaýdýr, mii iradeden kaynakanmak suretiye Anayasanýn denetimi yapýyor diye gerekçe aramaya çaýþsak ve mii iradeye dayandýrýacak dayanak aramaya kaksak, bir üyenin oradan, yani Miet Mecisi nden seçimesi Anayasa Mahkemesi nin mii iradeye dayandýðýna yeteri deðidir. Bu bakýmdan Cumhurbaþkaný seçer. Türkiye Büyük Miet Mecisi ne bigi verir ve bu da yeteri gibi geir. Aksi hade mii iradeye dayandýrmak istiyorsak 9 yahut 10 üyeyi doðrudan doðruya mii irade tarafýndan seçtirmek daha makuü ve doðrusudur. 5 yýda bir seçim yaparsýnýz, 9 üyeyi miet tarafýndan seçtirirsiniz, Anayasa Mahkemesi üyesi oarak. O en doðru ve en demokratik yodur. 9 üyenin direk oarak 5 yýda bir yapýacak seçimerde mii irade tarafýndan seçimesi. Adaarýn durumunu da tespit edersiniz; yüksek hâkim oma durumunu. Bunu yapamadýðýnýz takdirde ne yaparsanýz mii iradeye dayandýrmaya imkân yoktur. þekinde ifade etmiþtir. 13 Anayasa Komisyonunda yapýan tartýþmaar neticesinde Mecisçe üye seçimemesine karar verimiþtir. Danýþma Mecisince kabu edien Anayasa metninde ise, Anayasa Mahkemesi üyeerinin Cumhurbaþkaný tarafýndan 11 Danýþma Mecisi Anayasa Komisyonu Görüþme Tutanaðý, C.15,(15.7.1982), s. 382. 12 Danýþma Mecisi Anayasa Komisyonu Görüþme Tutanaðý, C.15,(15.7.1982), s. 397. 13 Danýþma Mecisi Anayasa Komisyon Görüþme Tutanaðý, C.15,(15.7.1982)s. 377).

98 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 seçieceðinin beirtimesi ie yetinimiþ, üyeerin sahip oacaðý þartar gösterimediði gibi, bir aday gösterme mekanizmasýna da yer verimeyerek, bu konuda Cumhurbaþkaný na geniþ bir takdir yetkisi tanýnmýþtýr. Görüdüðü üzere, 1982 Anayasasý na göre Anayasa Mahkemesi üyeerinin, yedisi yüksek yargý organarýnýn, biri Yükseköðretim Kuruunun seçime beirediði üç katý aday arasýndan Cumhurbaþkaný nca seçiip atanmakta, üç üye ise doðrudan Cumhurbaþkaný nca atanmak suretiye beirenmektedir. Cumhurbaþkaný bu iþemi, Devet Baþkaný sýfatýya yerine getirmektedir. Bazý yazarara göre Anayasa Mahkemesine üye seçiminde, yasama organýnýn tamamen devre dýþý býrakýmýþ omasý demokrasiye açýkça aykýrý oup bu yanýþýktan dönümei, üyeerin en azýndan bir kýsmýnýn seçimi yasama organýna býrakýmaýdýr. Bu doðrutuda görüþ sahibi HASSEMER, Anayasa Mahkemesinin 42. Kuruuþ Yýdönümü Nedeniye Düzenenen Sempozyumda konuyu þu þekide gündeme getirmiþtir; Anayasa Mahkemesi hakimerinin seçiminde meþruuk istiyorsanýz ve meþruuk terimi atýnda demokrasi, yani hakýn onayýný anýyorsanýz, Anayasa Mahkemesi hakimerinin seçimerinde siyaset vardýr ve bunu engeeyemezsin. 14 Bizim de katýdýðýmýz diðer bir görüþe göre, Anayasa Mahkemesi üyeerinin doðrudan yüksek mahkemeerce seçimesi, kýsa vadede kuaða hoþ gese de, uzun vadede, demokratik güçer dengesine aykýrý, oigarþik bir rejim tehikesi yaratabiir. Bu baðamda; TBMM nin, Anayasa Mahkemesine üye seçiminde devre dýþý býrakýmasýna devam edimesi hainde meþruuk ikesiye çeiþkiye düþüecek ve bunun doða sonucu oarak da otoriter yargýçar hükümeti ie karþýaþmamýz kaçýnýmaz oacaktýr. Aþaðýdaki taboda bazý üke anayasaarýnda, Anayasa Mahkemesinin üye sayýarý, görev süreeri ve hangi kurumardan seçidikerine iiþkin bigiere yer verimektedir. 15 14 Dres. h.c Winfried Hassemer, Anayasa Mahkemesinin 42. Kuruuþ Yýdönümü Nedeniye Düzenenen Sempozyumda Sunuan Bidirier, Ankara, 2004, s.209. 15 Haþim Kýýç, Buradaki bazý bigierin aýndýðý kaynakar için bknz. Gagik Harutayan ve Arne Mavcic, The Constitutiona Review and its Deveopment in the Modern Wod: A Comparative Anaysis, Yerevan, 1999 ve Study Paper: Systems for the Renovation of Judges in Constitutiona Tribunas, Madrid, 2000 (yayýnanmamýþ rapor). Taboda görev süresi böümünde gösterien (x) iþareti yeniden seçimenin mümkün omadýðýný, (+) iþareti ise; yeniden seçimenin mümkün oduðunu göstermektedir. (Anayasa Mahkemesinin 42. Kuruuþ Yýdönümü Nedeniye Düzenenen Sempozyumda Sunuan Bidirier, Ankara 2004, s. 87) Ayný tabo için bkz. Kema Baþar, "Anayasa Yargýsýnda Yeniden Yapýanma", Demokrasi Patformu, Y. 1, S. 2, Bahar 2005 (www.anayasa.gen.tr/basar-yenidenyapianma.htm).

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 99 Üke Adý Tabo 1. Bazý Üke Anayasaarýnda Anayasa Mahkemesinin Üye Sayýarý, Görev Süreeri ve Seçidikeri Kurumar. Sayý Süre Üyeerin Gedikeri Kaynak Amanya 16 12 Yý Federa Mecis (8), Federa Konsey (8) Andora 4 8 Yý Ýspanyo Eþ-Prens (1), Fransýz Eþ-Prens (1), Gene Konsey (2) Arnavutuk 9 9 Yý x Mecisin gösterdiði adayar arasýndan Devet Baþkanýnca Azerbaycan 9 10 Yý+ Cumhurbaþkanýnýn önermesiye Paramento tarafýndan Beçika 12 70 Yaþ 6 Waon, 6 Femenk, Temsicier Mecisi ve Senato tarafýndan Benin 7 ----- Paramento (4), Devet Baþkaný (3) Ekvator 9 ay 9 4 Yý + Devet Baþkaný tarafýndan sunuan 3 ü isteden Uusa Kongre (2+1), Beediye Baþkanarý ve Vaier (1), iþçi sýnýfý yere hak ve köyüer (1), Sanayi odaarý (1), Uusa Kongre (re sen) (2). Ayný mekanizma yedekeri de seçer. Ermenistan 9 70 yaþ Fransa 9 9 Yý Guatemaa 5a+ 5y 5 Yý + Paramento (5), Devet Baþkaný (4) Devet Baþkaný, Mecis Baþkaný ve Senato Baþkaný tarafýndan Yüksek Mahkeme (1+1), Kongre (1+1),Baþbakan (1+1), Üniversite Yüksek Konseyi (1+1), Baroar Biriði (1+1) Güney Kore 9 6 Yý + Ýspanya 12 9 Yý x Ýtaya 15 9 Yý x Kamerun 11 9 Yý x Kongo 16 ----- Litvanya 9 9 Yý x Macaristan 11 9 Yý + Tamamý Devet Baþkaný tarafýndan; ancak 3 ünü Paramento önerir. Kongre (4), Senato (4), Hükümet (2), Yargý Gene Kuruu (2) Paramento (5), Devet Baþkaný (5), Temyiz Mahkemesi (3), Danýþtay (1), Sayýþtay (1) Paramento (3), Devet Baþkaný (3), Senato (3), Yargýtay (2), Paramento (8), Devet Baþkaný (8) Devet Baþkaný, Mecis Baþkaný ve Yargýtay Baþkaný tarafýndan gösterien eþit sayýdaki adayar arasýndan Paramento tarafýndan Paramentonun hukuk, idari ve yargý komiteeri tarafýndan seçiir. Moðoistan 9 6 Yý (3 ü Devet Baþkanýnca aday gösterimeke birikte) tamamý Paramento tarafýndan Orta Afrika Cum. 6 9 Yý x Poonya 15 9 Yý x Portekiz 13 9 Yý x Romanya 9 9 Yý x Rusya 19 12 Yý x Mecis Baþkaný (3), Devet Baþkaný (3), Hakimer (3), kendi araarýndan) Tamamý Paramento tarafýndan Mecis Gene Kuruu (10) ve Anayasa Mahkemesi Yargýçarý (3) Bakanar Kuruu (3), Senato (3) ve Devet Baþkaný (3) Tamamý Devet Baþkaný tarafýndan (70 yaþ üstü görev imiti)

100 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 Tabo 1. Bazý Üke Anayasaarýnda Anayasa Mahkemesinin Üye Sayýarý, Görev Süreeri ve Seçidikeri Kurumar. (devam) Üke Adý Sayý Süre Üyeerin Gedikeri Kaynak Sovakya 10 7 Yý Sovenya 9 9 Yý x Þii 7 8 Yý x Tayand 7 ----- Avusturya 14+6ay 70 Yaþ Yasama Organý (Uusa Konsey) tarafýndan seçien 20 kiþiik iste içerisinden Devet Baþkaný Devet Baþkanýnýn tavsiye ettiði adayar arasýndan Paramento tarafýndan Yüksek Mahkeme (3), Uusa Güvenik Konseyi (2), Senato (1) ve Devet Baþkaný (1) Paramento (4), Mecis Baþkaný (1), Yüksek Mahkeme Baþkaný, Baþsavcý (2) Devet Baþkanýnca Federa Hükümet (6 asý, 3 yedek),uusa Konsey (3+2), Federa Konsey (3+1) 4.1. Üye Oma Koþuarý Anayasa mahkemeerinin, anayasaya uygunuk denetimi açýsýndan ike oarak, hukukiik denetimi yaptýðý ve siyasi partierin kapatýmasý ve Yüce Divan sýfatýya Bakanar Kuruu üyeeri ve üst düzey kamu görevierinin yargýanmasý gibi ceza davaarýna baktýðý düþünüdüðünde, üyeerin hukuk formasyonu sahibi omasý gerektiði bir reaitedir. Anayasa Mahkemesine üye oma koþuarý bakýmýnda bazý üke anayasaarýnda durum 16 þu þekidedir; Avusturya da anayasa yargýçarý, hukuk dipomasý yanýnda en az 10 yýýk bir mesek deneyimine sahip oanar arasýndan seçiir. Bugaristan da, Anayasa Mahkemesi üyesi oabimek için mesekten hukukçu omak ve en az 15 yýýk hukuk meseði deneyimine sahip omak gerekir. Finandiya da hukukçu omanýn yanýnda idari yargý tecrübesine sahip omak ve devet memurarý için aranan diðer niteikeri taþýyor omak gerekir. Macaristan da Anayasa Mahkemesi üyesi oabimek için üniversite profesörü veya hukuk ve siyasa biimer doktoru sýfatýna sahip omak, ya da en az 20 yýýk hukuk meseði deneyimi omak ve 46-71 yaþarý arasýnda omak gerekir. Seçime döneminden önceki dört yý içerisinde hükümet üyeiði yapmýþ veya bir siyasi partide görev amýþ buunanar ie kamu kurumunda yöneticiik yapmýþ oanar Anayasa Mahkemesi üyeiðine seçiemezer. 16 Hasan Tunç, Karþýaþtýrmaý Anayasa Yargýsý,Yetkin Yayýnevi, Ankara, 1997.

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 101 Ýtaya da Anayasa Mahkemesine üye oabimek için, profesör unvanýna sahip omak veya en az 20 yýýk avukat ya da diðer yüksek mahkemeere üye omak gerekmektedir. Romanya da Anayasa Mahkemesi üyesi oabimek için, yüksek bir hukuk formasyonunun ve uzmanýk bigisinin aranmasý dýþýnda, en az 18 yý hukuk meseði ya da yüksek öðretim faaiyetinde buunmuþ omak koþuu vardýr. Ükemizde ise; Anayasa Mahkemesine üye seçiminin; 1961 Anayasasý nýn, 1982 Anayasasý na orana daha demokratik ikeer çerçevesinde düzenendiði görümektedir. 1961 Anayasasýna göre Anayasa Mahkemesine asý veya yedek üye oabimek için, 40 yaþýný dodurmuþ buunmak ve Yargýtay, Danýþtay, Askeri Yargýtay veya Sayýþtay da Baþkanýk, üyeik, Baþsavcýýk, Baþkanýn Sözcüüðü veya üniversiteerde hukuk, iktisat ve siyasa biimer aanarýnda en az beþ yý öðretim üyeiði veya on beþ yý avukatýk yapmýþ omak þarttýr. (Ay. md. 145/4) 1961 Anayasasý na göre yasama meciserine üye oanar ve üst düzey kamu görevierinin Anayasa Mahkemesine üye seçiebime imkaný yoktur. Anayasa, sadece yüksek yargý organarý mensuparýna, avukatara ve üniversite öðretim üyeerine (hukuk, iktisat, siyasa biimer aanarýnda görev yapan) Anayasa Mahkemesi üyeiðine seçime imkanýný tanýmýþtýr. 1982 Anayasasý da, yüksek mahkemeerden atanacak üyeer dýþýndaki üniversite öðretim üyeeri ie üst kademe yöneticieri ve avukatar arasýndan atanabiecek üyeer için benzer niteiker öngörmüþtür. Bu kiþier için 40 yaþýný dodurmuþ, yüksek öðrenim görmüþ veya öðrenim kurumarýnda en az 15 yý öðretim üyeiði veya kamu hizmetinde en az 15 yý fiien çaýþmýþ veya en az 15 yý avukatýk yapmýþ omasý þartarý aranmaktadýr. Bir diðer önemi konu ise; Anayasa Mahkemesinin ve üniversiteerin birbirinden kopuk durumda omasýdýr. 17 Uyguamada, özeike kamu hukuku ve anayasa hukuku uzmanarý, Anayasa Mahkemesi üyeiðine pek igi duymamaktadýr. Çünkü, Türkiye de üniversite öðretim üyeeri Anayasa Mahkemesi üyeiðine seçidikeri takdirde, üniversiteye iiþkierini kesmek zorunda kamaktadýrar. Doða oarak bu durum öðretim üyeeri arasýnda Anayasa Mahkemesine üye oma arzusunu azatmaktadýr. Daha doðrusu, Anayasa Mahkemesine öðretim üyesi atanmasýndan bekenen fayda ede ediememektedir. Anayasa Mahkemesi üyeerinin resmi ve öze hiç bir görev aamayacakarýna iiþkin yasakayýcý hüküm, 17 Anayasa Mahkemesinin mevcut 11 asý üyesinden sadece ikisi, (Prof. Dr. Sacit ADALI ve Dr. Serdar ÖZGÜLDÜR) akademik kariyer sahibidir. Bkz. http://www.anayasa.gov.tr. (Eriþim Tarihi: 01/08/2006).

102 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 tüm üyeer için, biimse çaýþmaar yönünden kadýrýmaýdýr. Çoðu ükede oduðu gibi üyeerin, üniversiteerde ders vermeeri, sempozyum, pane, konferans gibi topantýara konuþmacý ya da tebið sunucu oarak katýabimeerinin you açýk tutumaýdýr. Bu sayede hukuk otoriteerinin Anayasa Mahkemesinde görev amaarý you açýmýþ oacaktýr. 4.2. Üyeerinin Görev Süresi Ükemizde Anayasa Mahkemesi üyeiði bei bir süreye sýnýrandýrýmamýþtýr. 1982 Anayasasý; yükseköðretim kurumarý öðretim üyeeri ie üst kademe yöneticieri ve avukatarýn Anayasa Mahkemesine asý ve yedek üye seçiebimeeri için kýrk yaþýný dodurmuþ oma þartýný aramaktadýr.(1982 Ay.md.146/3) Anayasa Mahkemesi baþkan ve üyeeri 65 yaþýný dodurunca hiçbir iþem yapmaya gerek kamaksýzýn re sen emekiye ayrýýrar. Anayasa Mahkemesi baþkan ve üyeeri, yazýý oarak emekiikerini isteyebiecekeri gibi, müddet ve kabue baðý omaksýzýn göreverinden çekiebiirer. Bu takdirde Baþkanýk, durumu derha Cumhurbaþkanýðý na ve yenisinin seçimi için aday gösterimesi gerekiyorsa igii kuruma bidirir. Mevzuatýmýzda Anayasa Mahkemesi üyeerinin görev süresi ve diðer nedenere üyeiðin nasý sona ereceði þu þekide düzenenmiþtir; Anayasa Mahkemesi baþkan ve üyeiði, Hakimer ve Savcýar Kanunu na göre, hakimik ve savcýýk meseðinden çýkarýmayý gerektiren bir suçtan doayý kesin hüküm giyimesi hainde kendiiðinden sona erer. Görevin saðýk bakýmýndan yerine getiriemeyeceðinin saðýk kuruu raporuya kesin oarak anaþýmasý veya göreve izinsiz veya özürsüz ve araýksýz oarak 15 gün veya bir yýda 30 gün süre ie devam edimemesi haerinde, Anayasa Mahkemesi baþkan ve üyeiði, üye tamsayýsýnýn sat çoðunuðunun kararýya sona erer. Gerek 1961 gerekse 1982 Anayasasýnda üyeerin görev süresi bei bir süre ie sýnýrandýrýmamýþtýr. Kanýmýzca Anayasa Mahkemesi üyeerinin görev süreeri bei bir dönem ie sýnýrandýrýmaýdýr. Böyece hem üyeerin yirmi beþ yýa kadar çýkabien uzun süreerde görev yaparak topumdaki deðiþimden kopmasýnýn önüne geçiecek, hem de maku bir süre hizmet etmeeri saðanmýþ oacaktýr. Doktrinde, üyeik için gereki at ve üst yaþ sýnýrarý açýsýndan ise mevcut uyguamaya devam edimesine itiraz edener azýnýktadýr. Mahkemenin iþeverini daha etkii yerine getirebimesi bakýmýndan hukuk formasyonuna sahip üyeerin çoðunukta omasý saðanmaý, bu amaça kaynak kuruuþarýn mevzuatý da göz önüne aýnarak yeniden düzeneme yapýmaýdýr.

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 103 5. Görev ve Yetkieri Anayasa Mahkemesi nin teme görevi 18, yasama organýnýn bazý iþemerinin Anayasa ya uygunuðunu denetemektir. 1982 Anayasasý nýn 148. maddesine göre, Anayasa Mahkemesi, kanunarýn, kanun hükmünde kararnameerin ve TBMM Ýçtüzüðünün Anayasaya þeki ve esas bakýmarýndan uygunuðunu deneter (soyut ve somut norm denetimi). Ayrýca, Anayasa Mahkemesi, Anayasa deðiþikikerini ise sadece; Anayasa da beirtien þeki kuraarýna uyuup uyumadýðý hususunda deneter. Baþka bir deyiþe, Anayasa Mahkemesi, Anayasa deðiþikikerini esas bakýmýndan deneteyemez. Diðer açýdan kanunarýn þeki açýsýndan denetenmesi, son oyamanýn öngörüen çoðunuka yapýýp yapýmadýðýna ve Anayasa deðiþikikerinde de tekif ve oyama çoðunuðuna ve ivediike görüþüme yasaðýna uyuup uyumadýðýya sýnýrý oup, Anayasa deðiþikiði konusunda ipta kararý veriebimesi için üçte iki oyçokuðu gerekidir. 1982 Anayasasý na göre; oaðanüstü haerde, sýkýyönetim ve savaþ haerinde çýkarýan kanun hükmünde kararnameer bakýmýndan çok önemi bir sýnýrama vardýr. Oaðanüstü haerde çýkarýan kanun hükmünde kararnameerin þeki ve esas bakýmýndan Anayasaya aykýrýýðý savýya, Anayasa Mahkemesi nde dava açýamaz.(1982 Ay. md.148) Ancak, bu tür kanun hükmünde kararnameerin anayasa niteikere uygun oup omadýðý; yani gerçekten istisnai yönetim (oaðanüstü ha, sýkýyönetim ve seferberik gibi) usueri kritererine uyup uymadýðý inceenir, uygun buunmazsa denetim yapýýr. Ayrýca, bu durumarda çýkarýan kanun hükmünde kararnameer Resmî Gazete de yayýmanýr ve ayný gün TBMM nin onayýna sunuur. Onaydan sonra, kanun hükmünde kararnameer norma bir kanun biçimine bürüneceðinden, Anayasa Mahkemesi nce denetenmesi konusunda herhangi bir kýsýtama buunmamaktadýr. Ancak, usuüne uygun biçimde yürürüðe konumuþ uusar arasý antaþmaar kanun hükmünde ise de, bunar hakkýnda Anayasa ya aykýrý odukarý gerekçesiye Anayasa Mahkemesi ne baþvuruamamaktadýr. (1982 Ay. md.90) Anayasa Mahkemesi, anayasaya uygunuk denetimi dýþýnda Anayasa ie verien diðer göreveri de yerine getirir. Bu görever kýsaca þunardýr : Anayasa Mahkemesi Cumhurbaþkaný ný, Bakanar Kuruu üyeerini, Anayasa Mahkemesi, Yargýtay, Danýþtay, Askerî Yargýtay, Askerî Yüksek Ýdare Mahkemesi Baþkan ve üyeerini, Baþsavcýarýný, Cumhuriyet 18 Bkz., Büent Uaþ, a.g.m. Kanunarýn anayasaya uygunuðunun yaný sýra, demokratik seçimerin denetimi, kuvveter ayrýýðýna saygýnýn gözetimi, siyasi partierin kapatýmasý gibi iþeveri de üstenen anayasa mahkemeeri insan hakarýnýn korunmasýnda en etkin araçardýr.

104 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 Baþsavcývekiini, Hakimer ve Savcýar Yüksek Kuruu üyeerini, Sayýþtay Baþkan ve üyeerini göreveriye igii suçardan doayý Yüce Divan sýfatýya yargýar. Yüce Divan da savcýýk görevini Yargýtay Cumhuriyet Baþsavcýsý veya vekii yapar. Siyasî partierin kapatýmasý, Yargýtay Cumhuriyet Baþsavcýýðý nýn açacaðý dava üzerine Anayasa Mahkemesi tarafýndan karara baðanýr. Siyasî partierin maî denetimi de Anayasa Mahkemesi nce yapýýr.(1982 Ay. md. 67) Yasama dokunumazýðýnýn kadýrýmasýna veya mietvekiiðinin düþmesine 84. maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fýkraarýna göre karar verimiþ omasý haerinde, Mecis Gene Kuruu kararýnýn aýndýðý tarihten baþayarak yedi gün içerisinde igii mietvekii veya bir diðer mietvekii, kararýn, Anayasaya, kanuna veya Ýçtüzüðe aykýrýýðý iddiasýya iptai için Anayasa Mahkemesine baþvurabiir. Anayasa Mahkemesi, ipta istemini on beþ gün içerisinde kesin karara baðar. Anayasa Mahkemesi esas oarak tüm iþeri dosya üzerinden inceer. Ancak; Yüce Divan sýfatýya baktýðý davaarda gereki gördüðü durumarda sözü açýkamaarý dinemek üzere igiieri ve konu üzerinde bigisi oanarý çaðýrabiir. 6. Anayasa ya Uygunuk Denetiminin Þekieri Türkiye de anayasaya uygunuk denetimi, 1961 Anayasasý ie benimsenen, Avrupa modei merkezi sistemi doðrutusunda baþatýmýþtýr. 19 1982 Anayasasý na göre Anayasa ya uygunuðun yargýsa denetimi iki þekide düzenenmiþtir. - Soyut Norm Denetimi (Ýpta davasý), - Somut Norm Denetimi (Anayasa ya aykýrýýðýn diðer mahkemeerce ieri sürümesi), 6.1. Soyut Norm Denetimi Ýpta davasýnda Anayasa ya aykýrýýk savý, herhangi bir dava ie igii ve iiþkii omaksýzýn, soyut oarak yapýdýðýndan buna, Türk hukukunda soyut norm denetimi denimektedir. Kanunarýn, kanun hükmünde kararnameerin ve TBMM Ýçtüzüðü nün ya da bunarýn beiri madde ve hükümerinin þeki ve esas bakýmýndan Anayasa ya aykýrýýðý savýya Anayasa Mahkemesi nde doðrudan 19 Bkz., Büent Uaþ, a.g.m. Avrupa Anayasa Mahkemesi Modeinde; Anayasa Mahkemesi öze oarak ve münhasýran anayasa uyuþmazýðý çözüme baðamak için kurumuþ, mevcut yargý düzeni dýþýnda yer aan, organik ve biçimse oarak kendine özgü, baðýmsýz ve uzmanaþmýþ bir yargý merciidir.

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 105 ipta davasý açýabiir. Ýpta davasýný kimerin açabieði anayasaarda açýkça beirtimiþtir. 1961 Anayasasý nda Anayasa Mahkemesi nde ipta davasý açabiecek oanar iki gruba ayrýmýþtýr; Yüksek Hakimer Kuruu, Yargýtay Danýþtay, Askerî Yargýtay ve Üniversiteer kendi varýk ve göreverini igiendiren aanarda ipta davasý açabiirerdi. Doktrinde bu davaya organ 20 davasý denimektedir. Cumhurbaþkaný, yasama meciserindeki siyasi parti gruparý ve TBMM nde grubu buunan siyasi partier ie son mietvekii gene seçimerinde geçeri oyarýn en az yüzde onunu aan siyasi partier; Yasama Meciserinden birinin üye tamsayýsýnýn en az atýda biri tutarýndaki üyeeri herhangi bir konu sýnýramasý omaksýzýn ipta baþvurusunda buunabiirerdi. 1982 Anayasasý, ipta davasý açabiecek oanarý sýnýrandýrmýþ ve bazý kurumarýn kendi varýk ve göreverini igiendiren aanarda ipta davasý açma yetkisini tamamen kadýrmýþtýr. Artýk, Cumhurbaþkaný, iktidar ve ana muhaefet partisi mecis gruparý ve TBMM üye tamsayýsýnýn en az beþte biri tutarýndaki üyeeri ipta davasý açabiir. Eðer iktidarda birden faza parti varsa, iktidar partierinin dava açma hakkýný en faza üyeye sahip oan parti kuanýr. (Ay. md. 150) Ýpta davasý açma süresi, iptai istenien kanun, kanun hükmünde kararname veya TBMM Ýçtüzüðü nün Resmî Gazete de yayýmanmasýndan baþayarak atmýþ gün sonra sona erer. (1982 Ay. md.151) Bu süre 1961 Anayasasý nda doksan gün oarak öngörümüþtü. 6.2. Somut Norm Denetimi Somut norm denetimi, soyut norm denetiminden farký oarak herhangi bir dava açma süresine tabi omadan ve bei þartara göre kiþise hakký iha edien herkes tarafýndan iþetiebiir. 1982 Anayasasý nýn 152. maddesine göre, bir davaya bakmakta oan mahkeme uyguanacak bir kanun ya da kanun hükmünde kararname hükümerini Anayasa ya aykýrý görürse veya tarafardan birinin ieri sürdüðü aykýrýýk iddiasýnýn 20 Organ Davasý, bei kuruuþarýn, bir kanunun Anayasaya aykýrýýðýný, Anayasa Mahkemesine dava etmesidir. (Ejder Yýmaz, Hukuk Sözüðü, Yetkin Yayýnevi, 7. Baský, Ankara, 2002.)

106 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 ciddî oduðu kanýsýna varýrsa, bu konuyu Anayasa Mahkemesi ne götürür ve Anayasa Mahkemesi nin vereceði karara kadar davayý geri býrakýr. Eðer mahkeme iddiayý ciddî bumazsa, o zaman bu konu esas hüküme birikte temyiz merciince karara baðanýr. Anayasa Mahkemesi nin beþ ay içinde kararýný vermesi gerekir. Eðer bu süre içinde, herhangi bir nedene karar verimezse, yere mahkeme, davayý yürürükteki kanun hükümerine göre sonuçandýrýr. 1961 Anayasasý nda, Anayasa Mahkemesi atý ay içinde kararýný vermezse, baþvuran mahkemeye Anayasa ya aykýrýýk savýný kendi kanýsýna göre çözme ve davayý buna göre yürütebime oanaðý tanýnmýþtý. Ebette, Mahkemenin kanunun Anayasa ya aykýrýýðý konusunda verdiði kararýn sadece oaya sýnýrý ve tarafarý baðayýcý omasý gerekmekteydi. 1961 Anayasasý döneminde mahkemeer Anayasa nýn kendierine verdiði bu yetkiyi kuanmakta çok isteksiz davranmýþardýr. 1982 Anayasasý na göre, gene mahkemeerin böye bir yetkisi buunmamaktadýr. 1982 Anayasasý nýn, 1961 Anayasasý ndan önemi bir ayrýýðý da, Anayasa Mahkemesi nin iþin esasýna girerek verdiði ret kararýnýn Resmî Gazete de yayýmanmasýndan sonra, on yý geçmedikçe ayný konuda Anayasa ya aykýrýýk savýya yeniden baþvuruda buunuamayacaðý younda bir sýnýrama getirmesidir. Anayasanýn 148. maddesinde yer aan; Kanunun yayýmandýðý tarihten itibaren on gün geçtikten sonra, þeki bozukuðuna dayaý ipta davasý açýamaz; def i youya da ieri sürüemez. hükmü, TBMM Ýçtüzüðü ie kanun hükmünde kararnameeri kapsamamaktadýr. Doayýsýya kanun hükmünde kararnameer ve TBMM Ýçtüzüðü söz konusu ounca, þeki bakýmýndan denetim için süresiz baþvuru hakký buunmaktadýr. 21 Kanun, kanun hükmünde kararname, TBMM Ýçtüzüðü veya bunarýn beiri hükümeri, ipta karararýnýn Resmî Gazete de yayýmandýðý tarihte yürürükten kakar. Baþka bir deyiþe, bir kanun veya beiri bir hüküm ipta edidiðinde, bu iptain sonucu oan yürürükten kakma, Mahkeme kararýnýn Resmî Gazete de yayýmandýðý tarihtir. Ancak Anayasa Mahkemesi gereki görürse, ipta hükmünün yürürüðe gireceði tarihi ayrýca kararaþtýrabiir. Fakat bu süre, kararýn Resmî Gazete de yayýmandýðý günden baþayarak bir yýý aþamaz. Anayasa nýn 153. maddesine göre, ipta kararý geriye yürümez. Bu, ipta edien kuraýn Anayasa Mahkemesi nin ipta kararýna kadar, yani Anayasa Mahkemesi tarafýndan o yasa yürürükten kadýrýýncaya kadar, geçeri omasý demektir. Bu durum; özeike ekonomik (örneðin Bütçe Kanununda harcýraha igii bir hükmün iptai) açýdan kiþierin hakarýnda kýsýntý yapan kanunarýn, 21 Þeref Ýba, Anayasa ve Siyasa Kurumar : 100 Soruda, Turhan Kitabevi, Ankara, 2006, s.193.

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 107 Anayasaya aykýrý görüerek ipta edimesinden önceki dönemde doðan ekonomik kayýparýnýn giderimesi gerekir ve bu konuda Anayasada deðiþikik yapýarak, Anayasa Mahkemesinin hangi ipta karararýnýn geriye yürümeyeceðinin beirenmesi gerekmektedir. Ükemizdeki bu düzeneme biçimi, yargýcýn Anayasa ya uygunuk denetimi yaparken ipta etmeyip sadece daha önce de varoan Anayasa ya aykýrý yasanýn hükümsüz oduðunu ian ettiði Amerikan sisteminden bütünüye farkýdýr. 22 Anayasanýn 153. maddesinin birinci fýkrasý gereðince, Anayasa Mahkemesi karararý kesindir ve ipta karararý, gerekçeeri yazýmadan açýkanamaz. Baþka bir deyiþe, verien kararýn yürürüðe girebimesi için gerekçenin yazýmasý gerekmektedir. Uyguamada bu kuraa pek uyumamakta bir çok karar gerekçesi yazýmadan kamuoyuna açýkanmaktadýr. Eðer ipta kararýnýn yürürüðe gireceði tarih erteenmiþse, TBMM nin ipta kararýnýn ortaya çýkaracaðý boþuðu doduracak yasa tasarýsý ve tekifine önceik vermesi gerekmektedir. Anayasa nýn 11. maddesine göre, Anayasa hükümeri, yasama, yürütme ve yargý organarýný, idare makamarýný ve diðer kuruuþ ve kiþieri baðayan teme hukuk kuraarýdýr. (1982 Ay. md.11) Kanunar da Anayasa ya aykýrý oamazar. Türkiye de sadece Anayasa Mahkemesi herkesi baðayýcý bir biçimde resmi oarak Anayasa yý yorumayabiir ve bu nedene Anayasa Mahkemesi karararý yasama, yürütme ve yargý organarýný, idare makamarýný ve gerçek ve tüze kiþieri baðar. (1982 Ay. md.153). Ne yasama ne de yürütme organýnýn Anayasa Mahkemesi karararýný deðiþtirme ya da geciktirme gibi bir yetkisi vardýr. Nasý anaþýmasý gerektiðini yorumamak güçse de, Anayasa nýn 153. maddesinde, Anayasa Mahkemesi bir kanunu ya da beiri bir hükmü ipta ederken, kanun koyucu gibi harekete yeni bir uyguamaya yo açacak biçimde hüküm veremez denimektedir. Anayasa Mahkemesinin kimi karararýnda, bu hükmün titizike uyguanmadýðý görümektedir. Türkiye de yargý gücünün bir parçasý oan Anayasa Mahkemesi dýþýnda 23 uyguamada baþka hiçbir kurumun Anayasa yý koruma fonksiyonunu etkii bir 22 Bkz., Büent Uaþ, a.g.m. Amerikan modeinde yargýç sadece kanunu deði, hukuku uyguamaka yükümüdür. Bunun sonucunda her yargýç, hukuk kuraýný uyguamadan önce onun bir üst kuraa uygunuðunu doðruamaktadýr.denetim her düzeyde ve bütün yargýçar tarafýndan yapýdýðý için yaygýndýr. 23 1924 Anayasasý kanunarý yorumama yetkisini TBMM ye vermiþti. (1924 Ay md. 26) Mecisin bu yetkisini gereði gibi kuandýðýndan söz etmek mümkün deðidir.

108 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 biçimde ve tarafsýzýk içinde yapamayacaðý anaþýmýþtýr. 24 Þunu da vurguamak gerekir ki, insan hakarý, dünyada çaðdaþ ve evrense bir boyuta uaþmýþ; 1961 ve 1982 Anayasaarý ie ükemizde önemi bir konu durumuna gemiþtir. 1982 Anayasasý nýn 2. maddesine göre, Türkiye Cumhuriyeti nin teme niteikerinden biri insan hakarýna saygýý omaktýr. 2001 yýýnda yapýan Anayasa deðiþikiði ie hukuk deveti daha da somutaþtýrýmýþtýr. 25 Hemen hemen bütün ükeerde teme hak ve özgürükeri, deðiþtirimesi daha güç oan Anayasa ya koyma ve Anayasa ya uygunuðunun denetimini de yargý organýna veya yargýsa niteikte bir organa býrakmanýn doðru oacaðý yönünde bir eðiim osa da kanýmýzca bunun çok geniþ yorumanmamasý gerekir. Konuya böye bakýdýðýnda en uzun ve ayrýntýý anayasaý Hindistan ýn teme hak ve özgürükerin güvence atýna aýndýðý en çaðdaþ demokratik üke oduðunu kabu etmek gerekir. Oysa ki; sosyo-ekonomik, moderneþme, geiþmiþik düzeyi, þehireþme hýzý gibi faktörer baðamýnda düþündüðümüz zaman ükeer geiþtikçe, demokrasiyi içseeþtirdikeri ve anayasaarýnýn kýsadýðý görümektedir. Doayýsýya herþeyi anayasaarda ayrýntýý bir þekide düzenemenin pratikte bir faydasý yoktur. Bu açýdan; teme hak ve özgürüker ve Cumhuriyet in diðer çok önemi niteikerine hukuksa güvenik mekanizmasý getiren Anayasa Mahkemesi, hukukun evrense kuraarýna, özeike de insan hakarýna dayanarak verdiði önemi karararýya gitgide güçenmekte ve topum tarafýndan benimsenmektedir. 7. Türkiye Büyük Miet Mecisi ve Anayasa Mahkemesi Ýiþkisi Türkiye Büyük Miet Mecisi karararý, kura oarak anayasa yargýsý nýn bir baþka ifadeye Anayasa Mahkemesinin yargýama yetkisi kapsamýnda deðidir. 24 Kýrþehir Ýinin, içe haine getirimesi oayý, açýk bir þekide göstermiþtir ki; bir Anayasa Yargýama Organý gerekidir. Bakýnýz bu hususta; Dönemin DP Kayseri Mietvekii Servet Hacýpaþaoðu, anýarýnda Kýrþehir'e igii kanun konusunda ne diyor;... DP siyasi hayatýnýn en büyük yanýþýný yapýyordu. Kýrþehir iini içe yapacaktý. Bunu, ik duyduðumuzda inanamamýþtýk; günün þakasý sanmýþtýk. Sonradan öðrendik ki, gerçekten Kýrþehir'i içe yapmak için gereki çaýþmaar yapýmaktadýr. Þaþýacak þeydi. Deveti, vatandaþýn ayaðýna getirmek için, bazý nahiyeeri içe, bazý içeeri de i yapmak isteyen bir iktidarýn, 40 yýýk Kýrþehir iini içe yapmak istemesi anaþýýr þey deðidi. Bu kanunun gerekçesi ne oacaktý? Kýrþehir'in Miet Partisi'ne oy vermesi. Bu, Türk topumuna demokrasiyi getirmek isteyenere karþý iþenmiþ bir suç oabiir miydi? 490'ýk DP grubunun, 495 omasý ya da omamasý neyi deðiþtirirdi? Buna karþýýk, küçük bir siyasi partinin, 5 mietvekii çýkarmasý Türkiye'deki demokratik mozaiði tamamayýcý oamaz mýydý?.. Evet, DP iktidarý, görünürde Nevþehir'i i yapmak gerekçesiye, asýnda ise, Kýrþehir'i cezaandýrmak için son derece ike bir tutum içine girmiþti." [Servet Hacýpaþaoðu; Poitika (Ýstanbu: Ceyan Matbaasý, 1997) s.45-46] 25 Anayasa md. 14, f.1; Anayasada yer aan hak ve hürriyeterden hiçbiri, Devetin ükesi ve mietiye böünmez bütünüðünü bozmayý ve insan hakarýna dayanan demokratik ve âik Cumhuriyeti ortadan kadýrmayý amaçayan faaiyeter biçiminde kuanýamaz.

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 109 Bu baðamda: Yasama organýnýn kimi iþeveri sadece kendisini igiendirmekte ve doayýsýya, Anayasa Mahkemesinin yargýama yetkisinin dýþýnda buunmaktadýr. Buna karþýýk paramentonun bazý karararýnýn gerek istisnai oarak Anayasada beirenmiþ haere ve gerekse Anayasa Mahkemesinin uyguamasýndan doðan veya anayasa teamüerden kaynakanan sebepere Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi oduðunu görmekteyiz. Paramento Karararýndan bazýarý þunardýr; 7.1. 1982 Anayasasý Tarafýndan Öngörümüþ Paramento Karararý Þunardýr; - TBMM Ýçtüzüðü.(md.95) - Yasama dokunumazýðýnýn kadýrýmasý.(md. 83) - Mietvekiiðinin düþmesi kararý. (md.84) - Mecisin kendi seçimerinin yenienmesine karar vermesi. (md.77/2) - TBMM Baþkaný ve Baþkanýk Divanýnýn seçimesi kararý.(md.94) - Mecisin tatie girmesi kararý.(md.93/2) - Kapaý oturum yapýmasýna ve bu oturumardaki görüþmeerin yayýnanmasýna iiþkin kararar.(md.97/2) - Bir mietvekiinin atý ayý geçmemek üzere Bakanar Kuruunca veriecek görevi kabu etmesine iiþkin kararar.(md.82/2) 7.2. TBMM Ýçtüzüðü Tarafýndan Öngörümüþ Paramento Karararý da Þunardýr; - Komisyonara üye seçimesi karararý (Ýç.md.20) - Diekçe Komisyonu Karararý ve Diekçe Komisyonu raporu üzerine TBMM Gene Kuruunun aacaðý karar.(ýç.md.119-120) 26 - Açýk oyama kararý (Ýç. md.143) - Gizi oyama kararý (Ýç. md.147) 1982 Anayasasý, üç istisna dýþýnda paramento karararýný Anayasa Mahkemesinin denetimi dýþýnda tutmuþtur. Bu istisnaar TBMM Ýçtüzüðü, dokunumazýðýn 26 Bu paramento kararý ie igii geniþ bigi için, Bkz. Kadir Ataþ, Mecis Denetim Yoarýndan Diekçe Komisyonu Mecis Büteni, Ankara, Haziran 2006, s. 41-43.

110 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 kadýrýmasý kararý ve mietvekiiðinin düþmesi kararýdýr. Bu üç tür parâmento kararýnýn Anayasa Mahkemesi tarafýndan denetenebieceði Anayasanýn 85 ve 148. maddeerinde açýkça beirtimiþtir. Bunun dýþýnda Anayasa Mahkemesinin süreki niteikteki içtihatarýya bazý TBMM karararý Anayasa Mahkemesinin yetki aanýnda görümektedir. Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi paramento karararýna kýsaca deðinmekte fayda vardýr: 7.3. TBMM Ýçtüzüðü Anayasa Mahkemesi Ýçtüzük karararýnýn Anayasaya uygun oup omadýkarýný, hem þeki 27 hem de esas bakýmýndan deneteyebimektedir. 1961 Anayasasýnýn 85. maddesine göre TBMM Ýçtüzük hükümeri, siyasi parti gruparýnýn Mecisin bütün faaiyeterine ve doayýsýya komisyonara kuvveteri oranýnda katýmaarýný saðayacak yoda düzenenecektir. Anayasa Mahkemesi bir kararýnda, yeni kuruan, Güven Partisinin, igii komisyon ve karma komisyonun bünyesinde Anayasa nýn 85. maddesinde öngörüen oraný bozduðu hade düzetme youna gidimeden igii kanunun (Ýþ Kanunu) çýkarýmýþ omasýný Anayasa ya aykýrý görerek þeki açýsýndan ipta etmiþtir. 28 Doktrindeki bir görüþe göre, TBMM Ýçtüzüðünün þeki yönünden denetimi, kanunar için öngörüen son oyamanýn öngörüen çoðunuka yapýýp yapýmadýðýya 29 sýnýrý deðidir. Kanýmýzca, doktrindeki bu düþünce kabu görürse; Anayasa Mahkemesi TBMM Gene Kuruunun takdirini dikkate amaka birikte, isterse Anayasa Komisyonunda veya Mecis Gene Kuruunda yapýan bir ususüzük doayýsýya Ýçtüzüðün igii hükümerini þeki açýsýndan ipta edebiecektir. 7.4. Mietvekiiðinin Düþürümesi ve Yasama Dokunumazýðýnýn Kadýrýmasý Karararý Anayasanýn ipta istemi baþýðýný taþýyan 85. maddesi gereðince, mietvekiiðinin düþürümesi ve yasama dokunumazýðýnýn kadýrýmasýna iiþkin TBMM karararýnýn iptai istemiye Anayasa Mahkemesine 27 Anayasa Mahkemesi, Komisyonarda, Siyasi Parti Guruparýnýn güçeri oranýnda temsi edimedikeri nedeniye, 931 sayýý Ýþ Kanununu ipta etmiþtir. Karar için Bkz., E.1967/40, K.19700/26, RG, T. 11.5.1971, S. 13833. 28 Karar için Bkz., E.1967/40, K.19700/26, RG, T. 11.5.1971, S. 13833. 29 Þeref Ýba, a.g.e., (2006), s. 196. TBMM Ýçtüzüðünün Ýçtüzüðün deðiþtirimesi baþýký 181. maddesi þöyedir: Ýçtüzükte deðiþikik yapýmasýný öngören tekifer, mietvekierince yapýabiir. Bunar hakkýnda kanun tekiferi hakkýndaki hükümer uyguanýr.

Üye Seçimi ve Bireyse Baþvuru ie Bazý Yetki ve Göreveri Açýsýndan Anayasa Mahkemesi 111 baþvuruabimektedir. 30 Buna göre, Anayasa Mahkemesi, bu tür paramento karararýný deneterken, sadece anayasa uygunuk denetimi yapmayacak, ayný zamanda kararýn Ýçtüzüðe ve yereþmiþ yasama teamüerine uygun bir yönteme aýnýp aýnmadýðýný da inceeyecektir. Bu konuda ÝBA nýn, Anayasanýn bu hükmü, anayasa yargýçarýnýn ayný zamanda birer içtüzük uzmaný ya da yasama uzmaný omaarýnýn gerekiiði konusunda ik kez bu kadar nettir. 31 düþüncesi dikkate deðerdir. 7.5. Ýçtüzük Niteiðindeki Kararar Anayasa Mahkemesinin süre geen içtihatarýndan kaynakanan bu denetim, Anayasa Mahkemesinin istikrarý yorumarý sonucunda geiþen isabeti bir deðerendirmesi oarak görümeidir. Anayasa mahkemesinin yereþik içtihadýna göre, yasama iþeminin usuü ve adýna baðý omaksýzýn Anayasaya uygunuk denetimi kapsamýnda oup omadýðýna, yasama iþeminin içeriðine bakarak kendisi karar vermektedir. Örneðin, Anayasa Mahkemesi, 1990 yýýnda bu yönde verdiði bir kararýnda þu þekide içtihat geiþtirmiþtir: Yasama meciserince Anayasa da öngörüener dýþýndaki adar atýnda ve baþka yöntemer uyguanarak ouþturuan iþemerin Anayasa Mahkemesi nin denetimine baðý oup omadýðý saptanýrken, uyguanan yöntem kadar o metnin veya begenin Anayasaca denetime baðý tutuan iþemere eþdeðerde ve etkinikte oduðunu ortaya koyuyorsa, onun da denetime baðý tutumasýnda zorunuuk vardýr. 32 Anayasa Mahkemesi, bu kararýnda oduðu gibi, baþka bazý karararýnda da benzer gerekçeere dayanarak, eyemi içtüzük kuraý (içtüzük deðiþikiðiiçtüzük düzenemesi) niteiðinde gördüðü yasama iþemerini anayasa yargýsý kapsamýnda görüp ipta istemini görüþmeye yetkii oduðu yorumunu yapmýþtýr. Bu konu ie igii oarak GÖZLER in; Pozitif hukuk metineri kendi koydukarý ikeere isim vermez. O ikenin içeriðini hüküm atýna aýr. Daha sonra doktrin ve mahkemeer ona isim verir. 33 ifadesinden anaþýacaðý üzere, yasama organýnýn hukuki metne verdiði isim, Anayasa Mahkemesi açýsýndan baðayýcý,-isim de mutak deðiþmez-deðidir. 30 1982 Anayasasýnýn söz konusu 85. maddesi þöyedir: Yasama dokunumazýðýnýn kadýrýmasýna veya mietvekiiðinin düþmesine 84 üncü maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fýkraarýna göre karar verimiþ omasý haerinde, Mecis Gene Kuruu kararýnýn aýndýðý tarihten baþayarak yedi gün içerisinde igii mietvekii veya bir diðer mietvekii, kararýn, Anayasaya, kanuna veya Ýçtüzüðe aykýrýýðý iddiasýya iptai için Anayasa Mahkemesine baþvurabiir. Anayasa Mahkemesi, ipta istemini onbeþ gün içerisinde kesin karara baðar. 31 Þeref Ýba, a.g.e., (2006), s.196. 32 E.1990/31,K.1990/24, T. 24.9.1990, AMKD,S. 26, s.402-403. 33 Kema Gözer, Anayasa Deðiþikiðinin Teme Hak ve Hürriyeterin Sýnýrandýrýmasý Bakýmýndan Getirdikeri ve Götürdükeri, Ankara Barosu Dergisi, Y. 59, S. 2001/4, s. 53-67.

112 Sayý: 2 Temmuz-Aðustos-Eyü 2006 8. Anayasa Mahkemesinin Yüce Divan Sýfatýya Yargýama Yapmasý 1982 Anayasasýna göre Devet 34 otoritesi yasama, yürütme ve yargý omak üzere üç teme organdan, üç teme güçten ouþmaktadýr. Yasama, yürütme ve yargý organarý arasýndaki eþitiðin bozumasý, Anayasa nýn teme yapýsýna aykýrýýk ouþturur. Yüce Divan 35, hukukumuza ik kez 1876 Anayasasý ie girmiþtir. Yüce Divan ýn (Divan-ý Ai); Ayan, Yargýtay ve Danýþtay üyeerinden ouþmasý öngörümüþtü. Yüce Divan tarafýndan yapýan iþ ceza yargýamasý oup, bu yargýama adi yargýnýn teme görevidir. Aksi görüþü savunan yazarar ise bu konuda bir ayrýmýn yapýabieceðini savunmaktadýrar. 36 Ýnsan hakarýnýn uaþtýðý evrense boyut karþýsýnda Cumhuriyet döneminde Yüce Divan ýn, deneyimi Yargýtay ceza hakimerinden ouþturumasý zorunu oduðu inancý Yargýtay camiasýnda hakimdir. 37 Þöye ki ; Yüce Divan, ceza yargýamasý yapan bir mahkemedir. Anayasa Mahkemesi nin üyeerinin tamamý hukukçu omadýðý gibi 38, hukukçu oanarýn tamamý da cezacý deðidir. Hukukçu omayan üyeerin ceza yargýamasý yapmasý adi yargýanma hakkýna açýkça aykýrý oacaktýr. Yüce Divan da Ceza Muhakemesi Kanunu na göre yargýama yapýacak, ceza hukuku uyarýnca sübut, niteeme, deðerendirme ve ferdieþtirme yapýacaktýr. Ceza hakimiði bir mesek oup, bigi birikimi ve deneyimi gerektirir. Ceza yargýamasý bir uzmanýk iþidir. 34 ARAS, Devet oma koþuunu þu þekide açýkamaktadýr:devet omanýn teme koþuu oan adaetin herkesin hakarýna riayet edimesini ve yasaar önünde eþit sayýmasýný gerektirir.ýnsan onurunu ve vicdanýný adaetsizik kadar inciten, rahatsýz eden, baþka bir þey daha yoktur.parmaðýmýza haksýz yere diken batsa Adaet! Diye baðýrmamýz ondandýr. Hak ve adaet herkese ve her zaman azýmdýr. (Cea Aras, Adi Yargýama Hakký, Yargýtay Dergisi, Temmuz 2006, C.32 S. 3, s.301) 35 Yüce Divan: Anayasa Mahkemesinin Cumhurbaþkaný ný, Bakanar Kuruu Üyeerini,Yargýtay, Danýþtay, Askeri Yargýtay,Yüksek Hakimer Kuruu, Sayýþtay Baþkan ve üyeerini,yargýtay Cumhuriyet Baþsavcýsýný,Askeri Yargýtay Baþsavcýsýný ve kendi üyeerini göreveri ie igii suçardan doayý yüce divan sýfatýya (ceza mahkemesi oarak) yargýama yapan mahkemedir. (Ejder Yýmaz, Hukuk Sözüðü, Yetkin Yayýnevi, 7. Baský, Ankara, 2002.) 36 Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaþkaný, Baþbakan ve Bakanar Kuruu üyeeri ie igii Yüce Divan görevinin Anayasa Mahkemesinde kamasý; buna karþýýk yüksek yargý organarý ve Anayasada sayýan diðer yüksek göreviere igii Yüce Divan görevinin Yargýtay a verimeidir. (Hikmet Sami Türk, Anayasa Mahkemesinin 42. Kuruuþ Yýdönümü Nedeniye Düzenenen Sempozyumda Sunuan Bidirier, Ankara, 2004, s. 151. 37 Osman Asan, 2005-2006 Adi Yý Açýýþ Konuþmasý, s. 27. 38 Þu anda Anayasa Mahkemesinin 12 üyesi hukukçu, (bunardan 5 i cezacý) 3 tanesi de diðer böümerden mezundur. Bkz. www.anayasa.gov.tr (Eriþim Tarihi: 31/07/2006)