Dicle Bölgesi Sosyal Durum Raporu T.C. Dicle Kalkınma Ajansı Araştırma Strateji Geliştirme ve Programlama Birimi 2010
İçindekiler 1. GİRİŞ...6 2. NÜFUS... 10 2.1 Demografik Nitelikler... 13 2.2 Göç... 17 3. İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM... 20 4. EĞİTİM... 29 5. SAĞLIK... 38 6. YOKSULLUK, GELİR DAĞILIMI VE RİSK ALTINDAKİ GRUPLAR... 44 6.1 Gençlik... 46 6.2 Kadın... 47 7. SOSYAL KORUMA... 51 7.1 Sosyal Hizmetler... 51 7.2 Sosyal Yardım ve Destekler... 53 7.2.1 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğünce Yapılan Aktarımlar... 55 7.2.2 Yeşil Kart... 55 7.3 Sosyal Sigorta... 57 8. KÜLTÜR VE SPOR... 58 9. MEDYA... 60 10. GENEL DEĞERLENDİRME... 61 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Harita Listesi Harita 1: Nüfus Artış Hızına Göre İller (2007-2010)... 11 Harita 2: İlçelere Göre Nüfus Yoğunluğu ve Şehirleşme Oranı, 2009... 12 Harita 3: İlçelere Göre Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri ve Yaş Bağımlılık Oranları, 2009... 15 Harita 4: Net Göç Hızı(2008-2009) ( )... 17 Harita 5: Şehir Okuryazarlık Oranı (%) ve Cinsiyete Göre Dağılımı... 31 Harita 6: Köy Okuryazarlık Oranı(%) ve Cinsiyete Göre Dağılımı... 31 Harita 7: Eşi veya birlikte olduğu kişi(ler)den yaşamının herhangi bir döneminde fiziksel ve cinsel şiddet yaşamış kadınların bölgelere göre yüzdesi, Türkiye 2008... 49 03
Şekil Listesi Şekil 1: Bölgelere göre nüfus artış hızları( )... 10 Şekil 2: Yaşa Özel Doğurganlık Hızları... 13 Şekil 3: Nüfusun Yaş Grupları İtibariyle Dağılımı (TRC3, TR) (%)... 15 Şekil 4: Nüfusun Yaş Grupları İtibariyle Dağılımı (%)... 16 Şekil 5: Düzey 2 Bölgelerine Göre Net Göç Hızı ( )... 17 Şekil 6: Eğitim Durumuna Göre İllerin Aldığı, Verdiği Göç... 19 Şekil 7: TRC3*, TRC*,TR* ve AB** İşsizlik Oranları (%, 2009)... 20 Şekil 8: TRC3*, TRC*,TR* ve AB** İstihdam Oranları (%, 2009)... 21 Şekil 9: İhracat Değişimi($)-İstihdam Değişimi İlişkisi (2008-2009)... 21 Şekil 10: İşgücüne Katılım ve İşsizlikOranı (%)... 23 Şekil 11: Cinsiyete Göre İşgücüne Katılım Oranları... 24 Şekil 12: TRC3 ve TR Sektör İstihdam Payları (%)... 24 Şekil 13: Ticaret Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus)... 26 Şekil 14: Tarım Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus)... 26 Şekil 15: Sanayi Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus)... 27 Şekil 16: Hizmet Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus)... 28 Şekil 17: İşgücünün (15+) Cinsiyete Göre EğitimDurumu... 28 Şekil 18: Düzey 2 Bölgelerine Göre Toplam ve Köy Okuryazarlık Oranları(%)(15+Nüfus))... 30 Şekil 19: TR, TRC, TRC3 İllerinde (15 +) Nüfusun Eğitim Seviyeleri İtibariyle Dağılımı... 32 Şekil 20: Düzey 2 Bölgelerine Göre Brüt Okullaşma Oranları (%)... 33 Şekil 21: Öğretmen Başına Öğrenci Sayısı... 34 Şekil 22: TRC3 Eğitim Sektörü Kamu Yatırımlarının Türkiye, GAP Bölgesi ndeki Payı... 35 Şekil 23: Yüz bin kişi başına düşen uzman hekim sayısı... 39 Şekil 24: Yüz bin kişi başına düşen pratisyen hekim sayısı... 39 Şekil 25: Yüz bin kişi başına düşen diş hekimi sayısı... 40 Şekil 26: Yüz bin kişi başına düşen hastane yatak sayısı... 40 Şekil 27: Dicle Bölgesi Hastaneleri Dağılımı, 2009... 41 Şekil 28: TRC3 Sağlık Sektörü Kamu Yatırımlarının Türkiye, GAP Bölgesi ndeki Payı... 42 Şekil 29: Nüfusun Gelirden Aldığı Paylar (Lorenz Eğrisi) ve Payların Oranı (2003)... 44 Şekil 30: Hanehalkı Tüketim Harcamasında Gıda ve Alkolsüz İçeceklerin Payı... 45 Şekil 31: Cinsiyete göre intihar göstergeleri... 49 Şekil 32: Şartlı Nakit Transferi (ŞNT)... 55 Şekil 33:Yüz bin kişi başına düşen spor kulübü sayısı... 59 Şekil 34: Yüz bin kişi başına düşen spor tesis sayısı... 59 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Tablo Listesi Tablo 1: TRC3 Bölgesi Nüfus Göstergeleri... 10 Tablo 2: Nüfus projeksiyonu... 12 Tablo 3: Genel ve Toplam Doğurganlık Hızı( )... 13 Tablo 4: Yaş Bağımlılık Oranı (%)... 14 Tablo 5: Yıllar İtibariyle Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri(TR, TRC3)... 14 Tablo 6: TRC3 Bölgesi Göç Göstergeleri... 18 Tablo 7: 2008-2009 İllerarası Göç... 18 Tablo 8: 2008-2009 İller arası Göç... 19 Tablo 9: TRC3 İşgücü Göstergeleri... 22 Tablo 10: TRC3 İşgücü Göstergeleri... 23 Tablo 11: TRC3 Bölgesi Eğitim Sektörü Gelişmişliği... 29 Tablo 12: TRC3 Bölgesi Okuryazarlık Göstergeleri,2009... 29 Tablo 13: Okullaşma Oranı (%)... 33 Tablo 14: İlköğretim ve Ortaöğretimde Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı, 2009/ 10... 34 Tablo 15: TRC3 Bölgesi nde Eğitim Yatırımları (Bin TL)... 35 Tablo 16: TRC3 Bölgesinde Yer Alan Üniversiteler, Öğrenci ve Öğretim Elemanı Sayısı... 36 Tablo 17: Bölge Üniversitelerinin Sahip Olduğu Fakülte, Meslek Yüksek Okul ve Yüksek Okullar... 37 Tablo 18: TRC3 Mühendislik Bölümleri... 37 Tablo 19: TRC3 Bölgesi Sağlık Sektörü Gelişmişliği... 38 Tablo 20: Yüz bin kişi başına düşen sağlık personeli sayısı... 41 Tablo 21: Reel Fiyatlarla TRC3 Bölgesi nde Sağlık Yatırımları (Bin TL)... 42 Tablo 22: % 20 lik Gelir Gruplarının Gelirden Aldığı Paylar (%)... 45 Tablo 23: Yaş Gruplarına Göre İşgücü Göstergeleri... 46 Tablo 24: İstihdam Edilen Kadınların Yıllara Göre İktisadi Faaliyet Kolları İçindeki Yeri (Bin)... 48 Tablo 25: Dicle Bölgesi Sosyal Hizmetler Müdürlükleri Bağlı Kuruluş Bilgileri... 51 Tablo 26: İllere göre toplam özürlü sayısı... 53 Tablo 27: Bölge ye aktarılan Kaynak Tutarının Program Bazında Dağılımı(2003-2009)... 53 Tablo 28: Şartlı Nakit Transferi (ŞNT)... 54 Tablo 29: 2022 Sayılı Kanun dan Yararlanan Birey Sayısı... 56 Tablo 30: SODES 2008-2009 TRC3 Bölgesi nde İl Bazında Geçen Proje Sayı ve Tutarları... 56 Tablo 31: Dicle Bölgesi SODES Projeleri Dağılımı (2008 2009)... 57 Tablo 32: Sosyal Güvenlik Kapsamı, 2010... 57 Tablo 33: TRC3 Kültür Göstergeleri, 2009... 58 Tablo 34: TRC3 Spor Göstergeleri... 58 Tablo 35: TRC3 Basın Yayın Göstergeleri... 60 5
1. GİRİŞ Sürdürülebilir kalkınma hedeflerinin gerçekleşmesinde, ekonomik ve çevre boyutlarının yanı sıra sosyal gelişmişliğin sağlanması birer ön koşul olarak ortaya çıkmaktadır. Sosyal kalkınma, beşeri gelişmenin sağlanması ve sosyal sermayenin güçlenmesi boyutlarıyla ekonomik gelişmişliğe girdi oluşturmasının yanı sıra yaşam kalitesinin yükseltilmesi, bireylerin farkındalık düzeyinin arttırılması yolu ile de çevre boyutuna katkıda bulunmaktadır. Dicle Bölgesi, ülke içindeki diğer bölgelerle karşılaştırıldığında ekonomik göstergelere ek olarak sosyal göstergelerde de en dezavantajlı konumda bulunan bölgelerden biridir. Bölge deki insanların yaşam standartları ve ekonomik durumunun hemen hemen tüm göstergelerde Türkiye ortalamasının çok altında kalması Bölge deki tüm sosyal ve ekonomik alanların ve fiziki koşulların öncelikle genel anlamda Türkiye ortalamasındaki değerlere yaklaştırılması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Dicle Bölgesi sosyal yapısında öne çıkan temel konular, yüksek doğum oranları, göç, eğitime düşük katılım ve tüm bunlara bağlı olarak Türkiye ortalamalarına göre daha geniş boyutlarda yaşanan yoksulluk ve işsizliktir. Bölge nin yüksek doğum oranlarına rağmen Türkiye ortalamasının oldukça altında nüfus artış hızına sahip olması Bölge deki dışa göç eğiliminin boyutlarını ortaya koymaktadır. Bölge illeri arasında sadece Batman net göç alan bir il olarak Türkiye ortalamasının üzerinde bir nüfus artış hızına sahiptir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Bölge deki yüksek doğum oranı, üretken nüfus üzerindeki bakmakla yükümlü olduğu nüfus oranının (yaş bağımlılık oranı) ve ortalama hane halkı büyüklüğünün yüksek olmasına sebep olmaktadır. Türkiye de yaş bağımlılık oranı %49,25 iken Bölge de bu oran %81,83 tür. Türkiye de 3,97 olan ortalama hane halkı büyüklüğü, dört il arasında en yüksek değerlere sahip olan Şırnak ta 8,37 yi bulmaktadır. Dicle Bölgesi genç bir nüfus yapısına sahiptir. Bölge de nüfusun %41 i 0-14 yaş grubu çocuklardan oluşmaktadır, Türkiye de ise çocuklar nüfusun %26 sını oluşturmaktadır. 15-24 yaş arası genç nüfus Bölge de toplam nüfusun %21 ini, Türkiye de ise %17 sini oluşturmaktadır. Türkiye de 65 yaş üstü nüfus, toplam nüfusun %7 sini oluştururken Bölge de bu oran %3,9 dur. Bölge nin demografik yapısı, çocuk ve gençlere yönelik sosyal hizmetlerin önemini ortaya koymaktadır. Mevcut durumda, Bölge illerinde genç ve çocukların faydalanabileceği sosyal ve kültürel imkânlar kısıtlıdır. Dicle Bölgesi nde şehir nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı %63 seviyesindedir. Bu oran %76 düzeyindeki Türkiye ortalamasının oldukça gerisinde olup Bölge yi şehirleşme oranı açısından Düzey 2 Bölgeleri arasında 15inci sıraya yerleştirmektedir. Batman %73 ile şehirleşme oranı bakımından Türkiye ortalamasına en yakın olan ildir. Dicle Bölgesi istihdam göstergelerinde ideal olmayan ülke değerlerinin gerisinde kalmaktadır. 2009 yılı itibariyle Bölge de %15,1 olan işsizlik oranı Türkiye de %14,1 olan işsizlik oranından daha yüksek, GAP Bölgesi nde %17,4 olan işsizlik oranından ise daha düşüktür. Türkiye ve Avrupa Birliği ölçeğinde istihdam oranlarına bakıldığında AB ortalaması %64,6 iken Türkiye %41,2 ile AB ortalamasının çok altındadır. Öte yandan GAP Bölgesi ülke ortalamasının altında, TRC3 Bölgesi de %26,8 ile GAP Bölgesinin altında istihdam oranına sahiptir. 07
Dicle Bölgesi nde istihdam artışının büyüme oranından daha düşük düzeyde gerçekleşmesinde tarım sektörü istihdamında yaşanan dramatik düşüşün etkisi bulunmaktadır. 2004 yılında tarım sektörü istihdam oranı %46 düzeyinde iken bu oran 2009 yılına gelindiğinde %22 seviyelerine gerilemiştir. 2004-2009 yılları arasında sanayi istihdamında 25.000, ticaret istihdamında 13.000 ve hizmetler sektörü istihdamında 5.000 kişilik artış yaşanmış ancak bu artışlar tarım istihdamında gerçekleşen 90.000 lik kaybı karşılamaya yetmemiştir. Bu yıllar arasında Dicle de 47.000 düzeyinde istihdam kaybı gerçekleşmiştir. Bölge, istihdam ve işsizlik konusunda olumsuz değerlere sahip olmakla birlikte, Bölge de istihdam artmakta ve işsizlik azalmaktadır, Türkiye de ise aksi bir durum söz konusudur. Türkiye istihdam oranında 2008 yılından 2009 yılında 0,5 puanlık bir azalma görülürken, TRC3 Bölgesi istihdam oranında 1,4 puanlık bir artış gerçekleşmiştir. Türkiye de işsizlik oran olarak 2008 den 2009 yılına 3 puan artarken, Bölge de işsizlik oranı 2,3 puan azalmıştır. Bölge nin 2008 yılı sonunda baş gösteren ekonomik krizden ülke geneline göre daha az etkilenmesi, kriz döneminde Bölge ticaret hacminin %26,4 oranında artmış olmasıyla açıklanabilir. Dicle Bölgesi nde işgücüne katılma oranlarında 2004 yılından itibaren tarımdan kopuş sonucu yaşanan kırılma, kadın işgücüne katılım oranını erkek işgücüne kıyasla çok daha yüksek oranda etkilemiştir. Dicle de kadınların işgücüne katılma oranı 2004 yılındaki %16,1 lik değerinden 2009 yılında %5 düzeyine gerilemiştir. Bölge deki yüksek işsizlikten en çok etkilenen gruplardan bir diğeri de gençlerdir. Dicle Bölge sinde genel işsizlik oranı %15,1 iken genç işsizliği %24,2 düzeyindedir. Yüksek genç işsizliği Bölge nin rekabet gücüne olumsuz olarak yansımaktadır. Eğitim göstergelerinde son yıllarda hızlı ilerlemelere rağmen Bölge, Türkiye ortalamasının çok gerisinde kalmaya devam etmektedir. Dicle Bölgesi okul öncesi ve ilköğretim kademelerinde Türkiye değerlerine yakın okullaşma oranlarına sahipken ilköğretim sonrasında büyük oranda kız öğrencilerin okullaşmasında yaşanan düşüşe bağlı olarak fark açılmaktadır. Ortaöğretim brüt okullaşma oranında Bölge %61,34 ile 26 Bölge arasında 23üncü sırada olup %70 in altında okullaşma oranına sahip 5 Bölge den biridir. Ortaöğretim brüt okullaşma oranlarında kız öğrencilerde Türkiye %62,2 lik bir orana sahipken, Bölge illerinde bu oranın %22,8 ile %29,7 arasında değişmesi, Bölge de her üç kızdan ikisinin ortaöğretimin dışında kaldığını ifade etmektedir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU En temel eğitim göstergesi olan okuryazarlık oranında da Bölge Türkiye deki 26 Bölge arasında son sıradadır. Türkiye de kadınların okuryazarlık oranı %88 düzeyinde iken Bölge de bu oran %73,89 olup köylerde %63,3 düzeyine kadar düşmektedir. Bölge de eğitim göstergelerinin düşük olması bu alandaki yatırımların da yetersiz olmasından kaynaklanmaktadır. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ilköğretim, ortaöğretim ve genel ortaöğretimde Türkiye ortalamasının oldukça üzerinde yer almaktadır. Bölge de önemli düzeyde ara eleman eksikliği yaşanırken, mesleki ve teknik ortaöğretim okullaşma oranı Bölge de Türkiye ortalamasının gerilerinde kalmaktadır. Bölge de dört ilde de üniversite bulunmaktadır. Üniversiteler 2007 yılında kurulmuştur ve henüz mezun vermemişlerdir. Dicle Bölgesi nde sağlık sektöründe yaşanan iyileşmelere rağmen Bölge sağlık personeli, erişilebilirlik ve sağlık kuruluşlarının kapasitesi açısından düşük değerler almaktadır. Dicle Bölgesi nde 2000 yılında 100.000 kişi başına 37 hekim düşerken, 2009 yılına gelindiğinde bu sayı 73 e yükselmiştir. Benzer şekilde iyileşme yaşanan hastane yatak sayısında Bölge de 10.000 kişi başına düşen hastane yatak sayısı 2000 yılında 6,68 iken bu sayı 2009 yılı itibariyle 13,3 e yükselmiştir. Yoksullukla mücadele kapsamında Dicle Bölgesi ne azımsanmayacak ölçüde kaynak aktarılmaktadır. Bu yardımlar dışında Bölge de Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) tarafından verilen özürlü evde bakım ücretleri, ayni nakdi yardımlar ile Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına verilen aylıklar bulunmaktadır. Bir diğer sosyal yardım olan yeşil kart uygulamasından faydalananların nüfusa oranı Türkiye de %12,96 iken Bölge de %43,20 dir. Beşeri gelişme açısından gerilerde bulunan Doğu ve Güneydoğu illerine özel bir destek programı olarak tasarlanan Sosyal Destek Programı (SODES) kapsamında ise Dicle Bölgesi ne 2008 2009 yılları arasında 60.101.060 TL kaynak aktarılmıştır. Plan çalışmaları kapsamında Şırnak Merkez de gerçekleştirilen pilot sosyal haritalama çalışması Bölge nin sosyal göstergelerde resmi verilere göre aldığı değerleri sahada doğrulama imkanı sağlamış, özellikle eğitim, hanehalkı büyüklüğü, kayıtdışı istihdam konularında ortaya çıkan tablo resmi rakamlarla örtüşmüştür. Bunun yanında yapılan çalışma, Şırnak ta görüşülen hanelerden göçle gelenlerin %77,2 lik kısmının zorunlu göçle gelmiş olması, kadınların %21 inin erkeklerin ise %10 unun Türkçe bilmemesi, hanelerin %32 sinin asgari ücretin altında bir gelirle geçimini sağlaması, %6,1 inin ise birincil gelir kaynağının sosyal yardımlar olması, hanelerin azımsanmayacak kısmının kamu hizmetleri arasından elektrik arzı, sokak aydınlatması, içme suyunun kalitesi gibi hizmetlerden memnuniyet düzeyinin düşük olması gibi gerçekleri ortaya koymuştur. Çalışma, dört il merkezinde ve belli başlı ilçe merkezlerinde plan döneminde yapılması düşünülen sosyal haritalama için bir ön hazırlık niteliğinde olup, çalışmanın yaygınlaştırılmasıyla Bölge nin sosyal profili daha net bir şekilde ortaya çıkacaktır. Bu rapor, istihdam, eğitim, sağlık, konut gibi sosyal sermayeyi biçimlendiren alanlarda merkezi ve yerel yönetim önceliklerinin belirlenmesi, politika tercihlerinin netleştirilmesi, zaman içinde değişimin izlenmesi ve müdahale araçlarının gözden geçirilmesinde malumat sağlanmasına katkı sağlamak amacıyla mevcut durumun ortaya konulması ve sunulan hizmetlerin sonuçlarının ve etkilerinin değerlendirilmesi amacı ile Dicle Bölge Planı(2011-2013) kapsamında hazırlanmıştır. 09
2. NÜFUS 2010 yılı itibariyle TRC3 Bölgesi nin nüfusu 1.985.610 kişidir. Bölge nüfusu, Türkiye nüfusunun % 2,69 unu oluşturmaktadır. Bölge nin toplam yüzölçümü 26.090 km2 olup toplam ülke yüzölçümünün % 3,3 üdür. Bölge nin nüfus yoğunluğu 76 kişi/ km2 olup Türkiye nüfus yoğunluğunun % 79 u kadardır. Tablo 1: TRC3 Bölgesi Nüfus Göstergeleri Kaynak: *2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı, **2010 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Dicle Bölgesi, nüfus büyüklüğü bakımından 26 Düzey 2 Bölgesi içinde 18inci sırada yer almaktadır. 2007-2010 dönemi bölgesel ortalama yıllık nüfus artış hızı değerleri incelendiğinde, TRC3 Bölgesi nüfusunun yıllık ortalama 10 luk bir hızla arttığı böylelikle Türkiye nüfus artış hızından ( 14) daha düşük bir artış hızı kaydettiği görülmektedir. (Şekil 1) Şekil 1: Bölgelere göre nüfus artış hızları( ) Kaynak: 2007,2008, 2009 ve 2010 ADNKS TÜİK Nüfus Sayım T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Bölge, Türkiye ortalaması ile kıyaslandığında düşük bir şehirleşme düzeyine sahiptir. Türkiye de şehir nüfusunun toplam nüfusa oranı %76 iken Bölge de bu oran %63 seviyesinde kalmakta ve Bölge yi şehirleşme oranı açısından, Düzey 2 Bölgeleri arasında 15inci sıraya yerleştirmektedir. Batman dışındaki diğer üç ilde şehirleşme oranı gözle görülür biçimde Türkiye ortalamasının altında olmakla birlikte, Batman %73 ile şehirleşme oranı açısından Türkiye ortalamasına en yakın olan ildir. Mardin ise şehirleşme oranının en düşük olduğu Bölge ilidir. TRC3 Bölgesi hem şehir hem de köy nüfusu artış hızı pozitif olan bölgelerden biridir. Bölge de şehir nüfusu köy nüfusundan hızlı artmasına rağmen bu iki artış hızı arasındaki farkın küçük olması hâlihazırda düşük olan şehirleşme oranının yüksek bir artış gösterememesine sebep olmaktadır. Bölge köylerinin nüfus kaybetmemesi ve şehirleşme hızının düşük olması Bölge içi köyden şehre göç hareketinin Bölge de çok önemli düzeyde olmadığına işaret etmektedir. Bu özellikleri ile Dicle Bölgesi nüfus artış hızı ve şehirleşme hızı yüksek olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin diğer alt bölgelerinden farklılaşmaktadır. Ortalama yıllık nüfus artış hızında TRC1 Bölgesi en yüksek 4üncü ve TRC2 Bölgesi 2nci nüfus artış hızına sahip bölge iken TRC3 Bölgesi 14üncü sırada yer almaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin alt bölgeleri arasında köy nüfusu artan tek alt bölgenin TRC3 Bölgesi olması not edilmesi gereken bir başka husustur. Bölge illeri nüfus artış hızlarına bakıldığında, sadece Batman da 2007-2010 yılları arasındaki nüfus artış hızının Türkiye nin nüfus artış hızından fazla olduğu görülmektedir. Batman Diyarbakır, Van, Isparta, Erzincan gibi 2.kademede gelişen merkezlerle benzer nüfus artış hızına sahiptir. Batman bu yıllarda en yüksek nüfus artışı kaydeden 8inci il olmuştur. Siirt ve Şırnak illeri pozitif yönde fakat Türkiye ortalamasının altında nüfus artışı gösterirken Mardin bu dönemde en düşük düzeyde nüfus artışı gösteren 15inci il olmuştur. Harita 1: Nüfus Artış Hızına Göre İller (2007-2010) Kaynak:2007,2008,2009,2010 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Nüfus artışı, göç eğilimi ve demografik göstergeler temel alınarak yapılan nüfus projeksiyonu çalışması sonuçlarına göre 2009 yılından 2023 yılına gelindiğinde Türkiye de nüfusun %11, Bölge de ise %31 düzeyinde artması ve Bölge nin Türkiye nüfusu içindeki payının 2009 yılındaki %2,7 den 2023 yılında %3,1 e çıkması beklenmektedir. (Tablo 2) 11
Dicle Bölgesi illeri arasında 2023 yılına kadar nüfusu en fazla artması beklenen il %59 ile Şırnak olup Mardin nüfusunun 2023 yılına kadar %8 oranında artması beklenmektedir. Şırnak için yapılan bu yüksek nüfus artış tahminleri ilin demografik yapısından kaynaklanmaktadır. Mardin de doğal nüfus artış hızının görece düşük olması ve dışarı göç eğiliminin yüksek olması, Mardin ili için beklenen düşük nüfus artışlarının temelini oluşturmaktadır. Projeksiyonda, Türkiye de kent nüfusunun 2023 yılında %84 düzeyine ulaşması beklenirken, Bölge de bu oranın %69 düzeyinde kalacağı sonucuna ulaşılmıştır. Bu durum Bölge deki düşük şehirleşme eğiliminin devam edeceğine işaret etmektedir. Mardin de kentsel nüfus artışının dört il arasında en düşük, kırsal nüfus artışının ise en yüksek düzeyde gerçekleşmesi; en yüksek kentsel nüfus artış hızının ise Batman da yaşanması beklenmektedir. Tablo 2: Nüfus projeksiyonu Kaynak: 2023 Yılı için İl ve Bölge Düzeylerinde Nüfus Projeksiyonu,Mehmet Karakaya,Doç.Dr. Sinan Yılmaz,Hacettepe Üniversitesi Nüfus Bilimleri Enstitüsü,2008 TRC3 Bölgesi ilçelerine göre nüfus yoğunluğu ve şehirleşme oranlarına yer veren aşağıdaki haritaya göre, TRC3 Bölgesi nde nüfus Mardin merkez ilçe, Kızıltepe, Batman ve Siirt merkez ilçeleri ve Cizre de yoğunlaşmıştır. Nüfus yoğunluğu ve şehirleşme oranı en yüksek olan ilçe Batman merkez ilçedir. Mardin Merkez ve Kızıltepe çevresi hem kırsal nüfus oranının hem de nüfus yoğunluğunun fazla olduğu bir alt bölge olarak öne çıkarken, Eruh ve Şırnak Merkez şehirleşme oranlarına göre düşük nüfus yoğunluklarına sahiptir. Bölge nin kuzey doğusunda yer alan ilçelerde ise hem şehirleşme oranı hem de nüfus yoğunluğu Bölge ortalamalarının çok altında kalmaktadır. Harita 2: İlçelere Göre Nüfus Yoğunluğu ve Şehirleşme Oranı, 2009 Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU 2.1 Demografik Nitelikler TRC3 Bölgesi Türkiye de en yüksek doğurganlık hızına sahip bölgelerden biridir. Sadece Mardin e ait genel doğurganlık hızı Bölge ortalamasının altında kalırken, Şırnak 137 ile doğurganlık hızında başı çekmektedir. Diğer bir doğurganlık hızı göstergesi olan toplam doğurganlık hızında, Bölge de 2000 yılından 2008 yılına gelindiğinde ülke düzeyinde yaşanan düşüşün iki katı düzeyinde bir düşüş gerçekleşmiştir. Bu düşüşe rağmen, Bölge 2008 yılında aldığı bu değerlerle de doğurganlık hızında ülke ortalamasının üzerinde kalmaya devam etmektedir. Tablo 3: Genel ve Toplam Doğurganlık Hızı( ) Kaynak:2008 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı, TÜİK Doğum İstatistikleri *15-44 yaş arasındaki her 1.000 kadına düşen doğum sayısını ifade etmektedir.**yaşa Özel Doğurganlık Hızları toplamının (5) ile çarpımı sonucu elde edilmektedir. 2000 ve 2008 yılları yaşa özel doğurganlık göstergeleri incelendiğinde Bölge illerinin her iki yılda ve her bir yaş grubunda ülke ortalamasının üzerinde doğurganlık hızlarına sahip olduğu görülmektedir. 2000 yılında Bölge doğurganlık hızlarında ülke genelinden çok daha yüksek oranda bir düşüş gerçekleşmiş ancak bu düşüş, Bölge doğurganlık hızını ülke ortalamasının altına çekmeye yetmemiştir. Doğurganlık hızında en yüksek oranda düşüşün gerçekleştiği il Şırnak tır. 2000 yılında yaşa özel doğurganlık hızlarında Şırnak çok yüksek değerlere sahip iken 2008 yılında yaşanan yüksek düşüş ile Şırnak Bölge illerine yakın değerlere ulaşmıştır. Şekil 2: Yaşa Özel Doğurganlık Hızları Kaynak: *2000 Genel Nüfus Sayımı,2008 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı,TÜİK 2008 Doğum İstatistikleri 13
Bölge illerinin yüksek doğurganlık hızları nüfusun yaş yapısına da yansımaktadır. Bölgede 0-14 yaş grubundaki nüfusun, toplam nüfusa oranı %41 olup, %26 olan ülke değerinin oldukça üzerindedir. Türkiye de 65 yaş üstü nüfus, toplam nüfusun %7 sini oluştururken Bölge de bu oran %3,9 dur. Bu durum, ortalama yaşam beklentisinin Bölge de Türkiye ye oranla ne kadar düşük olduğunun bir göstergesidir. Tablo 4: Yaş Bağımlılık Oranı (%) Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Bölge illeri, yaş gruplarının dağılımında birbirleriyle benzerlik göstermekle beraber Mardin görece dengeli bir dağılım sergilemektedir ve %77,43 ile en düşük yaş bağımlılık oranına sahip Bölge ilidir. 0-14 yaş grubunun büyük pay aldığı Şırnak ise en yüksek oranda yaş bağımlılık oranına sahip ildir. Yaş bağımlılık oranının 1 yüksek düzeylerde olması üretken nüfusun üzerindeki bağımlı nüfus yükünün fazla olduğu anlamına gelmektedir. TRC3 Bölgesi, hanehalkı büyüklüğünde ülke ortalamasının çok üzerinde değerlere sahiptir. Türkiye de ortalama hanehalkı büyüklüğü 2009 yılı itibariyle 3,97 düzeyindeyken, Bölge illerinde bu oran 6,79 ile 8,37 arasında değişmektedir.1980 yılından 2009 yılında gelindiğinde Türkiye de ortalama hanehalkı büyüklüğü istikrarlı olarak azalırken, Bölge illeri için böyle bir eğilimden söz etmek mümkün değildir. Tablo 5: Yıllar İtibariyle Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri(TR, TRC3) Kaynak: DİE,Il Göstergeleri 1980-2003,2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Yaş bağımlılık oranı ve hanehalkı büyüklüğünde yüksek değer alan ilçeler daha çok TRC3 Bölgesi nin kuzey ve güney doğusunda kümelenmiştir. Mardin Merkez en düşük ortalama hanehalkı büyüklüğüne sahip ilçedir. Merkez ilçeler bölge genelinde görece düşük hanehalkı büyüklüğü ve düşük yaş bağımlılık oranlarına sahipken Şırnak merkez ilçe 7,4 ortalama hane halkı büyüklüğü ve %89,59 yaş bağımlılık oranı ile bölge sıralamasında üst sıralarda yer almaktadır. Sırasıyla İdil, Cizre ve Silopi en yüksek ortalama hanehalkı büyüklüğüne, Pervari ve Şirvan ilçeleri de en yüksek yaş bağımlılık oranına sahip ilçelerdir.(harita 3) 1 Yaş bağımlılık oranı: 0-14 yaş ve 65 yaş ve daha yukarıdaki nüfusun, 15-64 yaş grubundaki nüfusa oranının yüzde olarak ifadesidir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Harita 3: İlçelere Göre Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri ve Yaş Bağımlılık Oranları, 2009 Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı TRC3 Bölgesi nde nüfusun 5-9 yaş grubunda yoğunlaştığı ve 0-4 yaş grubu nüfusun bu gruptan daha düşük oranda olduğu göze çarpmaktadır. Bu durum Bölge de doğurganlık hızının azaldığına işaret etmektedir. Türkiye nin nüfus piramidi demografik dönüşümü gerçekleştirmiş nüfusu orta yaş grubunda yoğunlaşmış bir toplum olma eğilimi gösterirken, TRC3 Bölgesi nin bu dönüşümü henüz gerçekleştirme eğiliminde olmadığı görülmektedir. 0-4 yaş grubu hariç olmak üzere üst yaş gruplarından alt yaş gruplarına gidildikçe oranlar hızla artmakta, bu da doğum hızlarının son yıllara kadar ölüm hızından ve net göç hızından fazla artmaya devam ettiğini göstermektedir. Şekil 3: Nüfusun Yaş Grupları İtibariyle Dağılımı (TRC3, TR) (%) Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı 15
Türkiye nüfusunun yaş yapısına bakıldığında, ülkenin hala demografik fırsat penceresi olarak adlandırılan nüfusun çalışma çağında yoğunlaştığı, yaş bağımlılık oranının ise %40 ila %60 arasında seyrettiği gelişme evresinden geçtiği görülmektedir. 2 Demografik fırsat penceresi, çalışma çağındaki nüfusun kalabalık olup, bağımlı nüfus yükünün görece az olmasıyla, beşeri ve mali sermayeyi destekleyici kurumsal yapıları güçlendiren doğru hükümet politikaları, işgücünün niteliklerinin arttırılması, uluslararası rekabet koşullarının ülke lehine değerlendirilmesi, işgücüne katılımın yüksek olması gibi faktörlerle birleştiğinde ekonomik büyüme için oldukça avantajlı bir dönemdir. TRC3 Bölgesi nin demografik fırsat penceresinin ise benzer sosyal ve ekonomik koşullara sahip Ortadoğu komşularıyla birlikte 2020(Suriye)- 2035 (Irak) yılları arasında başlayacağı tahmin edilebilir. TRC3 Bölgesi nin şu anda içinde bulunduğu dönem, demografik fırsat penceresini önceleyen ve çocuk nüfusun yoğun olduğu bir dönem olup, tüketim ihtiyaçlarının yüksek olması özelliğine sahiptir. Nüfusun yaş grupları itibariyle dağılımı il düzeyinde incelendiğinde nüfusun Batman ve Siirt illerinde 5-9 yaş, Mardin de 10-14 yaş ve Şırnak ta 0-4 yaş grubunda yoğunlaştığı görülmektedir. Mardin ve Batman illerinde orta yaş nüfus toplam nüfus içinde diğer iki ile göre daha yüksek bir paya sahiptir. Göze çarpan bir diğer husus ise Siirt ve Şırnak illerinde 20-24 yaş grubu kurumsal erkek nüfusun yüksekliğidir. Şekil 4: Nüfusun Yaş Grupları İtibariyle Dağılımı (%) Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı 2 World Population to 2300, United Nations Department of Economic and Social Affairs/Population Division, s.71 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU 2.2 Göç TRC3 Bölgesi göç veren bir bölgedir. 2008 yılında binde -10,34 olan net göç hızı, 2009 yılında binde -14,38 seviyesine ulaşmış ve bu net göç hızı ile Dicle Bölgesi, TRA2(Ağrı, Ardahan, Iğdır,Kars)Bölgesi nden sonra net göç hızına en çok göç veren 2nci bölge olmuştur. Şekil 5: Düzey 2 Bölgelerine Göre Net Göç Hızı ( ) Kaynak:TÜİK Net Göç Hızı,2008-2009 2008-2009 döneminde TRC3 Bölgesi nde Batman ili dışında tüm iller göç vermekte ve Mardin net göç hızına göre en çok göç veren il olarak başı çekmektedir. Diğer Bölge illerinin aksine net göç alan bir il olan Batman aynı zamanda Güney Doğu Anadolu Bölgesi nin de net göç alan tek ilidir. Harita 4: Net Göç Hızı(2008-2009) ( ) Kaynak: 2008,2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı 17
Aşağıdaki tabloda Dicle Bölgesi illeri için 2000,2008 ve 2009 yıllarına ilişkin göç göstergelerine yer verilmektedir. Buna göre, Mardin ili binde -29,39 net göç hızıyla Türkiye de net göç hızına göre en çok göç veren 2nci ildir. Siirt ve Şırnak illeri binde -11 düzeyindeki net göç hızıyla, net göç hızına göre ikinci kademede en çok göç veren iller arasında sıralanırken, Bölge nin net göç alan tek ili konumunda olan Batman net göç hızına göre en çok göç alan 18inci ildir. Tablo 6: TRC3 Bölgesi Göç Göstergeleri Kaynak:2000 Genel Nüfus Sayımı,2008 ve 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Bölge illerine doğru olan göçün 2008-2009 yılları arasında kaynak noktasına göre dağılımını gösteren Tablo 7 ye göre, Bölge nin aldığı göç içerisinde İstanbul, Adana, Ankara, İzmir, Diyarbakır, Mersin, Şanlıurfa gibi büyük şehirler diğer illerle kıyaslandığında daha yüksek paya sahiptir. Bu yıllarda en çok göç alan iller 18.326 kişi ile Batman ve 18.296 kişi ile Mardin illeridir. Saha gözlemlerinden edilen izlenimlere göre, Büyükşehirlerden Bölge ye göç eden nüfusun çoğunluğunu, Bölge den daha önce çeşitli sebeplerle göç eden ve tekrar Bölge ye dönen nüfus oluşturmaktadır. Tablo 7: 2008-2009 İllerarası Göç Dicle de 6.897 kişi Bölge içinde göç etmiştir. Bu yıllarda Batman a, Bölge illerinden 3.006 kişi göç etmiş, Bölge içinden en çok göç alan ikinci il konumunda olan Siirt ise Bölge içinden 1.498 göç almıştır. Batman ın aldığı göçün %16 sı TRC3 illerinden, %35 i ise Güneydoğu ve Doğu Anadolu illerinden kaynaklanırken, Mardin in TRC3 illerinden aldığı göç %7 düzeyinde, Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgelerinden aldığı göç ise %16 düzeyinde kalmaktadır. Bu durum Batman ın sanayileşme ve kentleşme hızının son yıllarda artmış olmasıya birlikte Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi illeri arasında bir çekim merkezi olarak görüldüğünü akla getirmektedir. Söz konusu göç olgusunun tüm boyutlarıya değerlendirilebilmesi için bu alanda saha araştırmaları ve analizler yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU 2008-2009 yıllarında Bölge illerinin verdiği göç incelendiğinde(tablo 8), Bölge illerinin aynı zamanda görece yüksek oranda göç aldığı Adana, Ankara, İstanbul, Diyarbakır, İzmir gibi büyük illere göç verdiği görülmektedir. Batman dan sonra en çok göç alan Bölge ili Mardin, aynı zamanda diğer bölge illerinden çok daha yüksek düzeyde göç vermektedir. Bölge içine en çok göç veren iller 2.407 ile Mardin ve 1.690 ile Şırnak tır. Tablo 8: 2008-2009 İller arası Göç Kaynak: 2008,2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Bölge illerinin aldığı ve verdiği göçün eğitim profiline bakıldığında, Bölge illerinden verilen göçte yüksekokul veya fakülte mezunları ile lise ve dengi okul mezunlarının yüksek oranda olduğu, Bölge illerinin aldığı göçün ise benzer eğitim seviyesindeki nüfus ile ilkokul mezunlarından oluştuğu görülmektedir. Mardin, Bölge illeri içinde en yüksek oranda ilköğretim ve altı eğitim düzeyinde göç veren il olarak göze çarpmaktadır. Şırnak ta ise il dışına olan göçün %60 a yakını ilköğretim üzeri eğitim düzeyindeki nüfustan oluşmaktadır. Bölge nin net göç alan tek ili olan Batman aynı zamanda aldığı göçün eğitim düzeyi en düşük olan Bölge ilidir. Batman ın Bölge illeri ve Diyarbakır dan yüksek oranda göç alıyor olması aldığı göçün eğitim düzeyinin düşük olmasını kısmen açıklamakta ve bu illerin daha çok kırsal kesiminden göç aldığı ihtimalini akla getirmektedir. Bu duruma bakılarak, Batman ın bölge illerindeki düşük eğitim düzeyine sahip kırsal nüfus için iş arama ya da çalışma amaçlı olarak gelinen bir çekim merkezi olarak görüldüğü öne sürülebilir. Mardin aldığı göçün büyüklüğü ve niteliği açısından Batman a yakın bir tablo çizmekteyken; Siirt ve özellikle Şırnak az sayıda fakat eğitim düzeyi yüksek nüfusun göç ettiği illerdir. Siirt ve Şırnak illerinden dışarıya doğru olan nüfus hareketinde de çoğunluğu lise ve üstü eğitim almış nüfus oluşturmaktadır. Şırnak ve Siirt illerinin aldığı ve verdiği göçün eğitim seviyesinin yüksekliğinde, bu ilde gerçekleşen göç hareketinde kamu görevlilerin büyük paya sahip olmasının etkisi bulunmaktadır. Saha gözlemlerinden edilen izlenimlere göre Bölge illerinin aldığı göçte ilkokul mezunlarının çoğunluğunu Bölge ye geri dönüş yapan nüfus, lise ve yükseokul mezunlarının çoğunluğunu ise Bölge ye kamu hizmeti yapma amaçlı gelen nüfus oluşturmaktadır. Şekil 6: Eğitim Durumuna Göre İllerin Aldığı, Verdiği Göç Kaynak:TÜİK,2009 19
3. İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM Dicle Bölgesi nde işsizlik oranı GAP Bölgesi nin gerisinde, Türkiye ye göre ise oldukça yüksek düzeydedir. Dicle Bölgesi nde işsizlik oranı %15,1 iken GAP Bölgesi nde bu oran %17,4 e çıkmaktadır. Türkiye için işsizlik oranı 2009 yılında %14 olarak gerçekleşirken bu oran AB de %8,9 dur. Mardin, TRC3 Bölgesi nde işsizlik oranı en düşük olan ildir. Mardin i %13,5 işsizlik oranı ile Batman takip etmekte olup her iki il de Türkiye ortalamasının altında işsizlik oranına sahip görünmektedir. Şırnak ili %17 ile hem Dicle Bölgesi hem de Türkiye nin oldukça üzerinde işsizlik oranına sahiptir. Şekil 7: TRC3*, TRC*,TR* ve AB** İşsizlik Oranları (%, 2009) Kaynak: *TÜİK Veritabanı **EUROSTAT Türkiye ve AB ölçeğinde istihdam oranlarına bakıldığında AB ortalaması %64,6 iken Türkiye %41,2 ile AB ortalamasının çok altındadır. Öte yandan GAP Bölgesi ülke ortalamasının altında, TRC3 Bölgesi de GAP Bölgesinin altında istihdam oranlarına sahiptir. 15 yaş üstü nüfusta çalışanların toplam nüfus içindeki payı, TRC3 Bölgesi nde %26,8 gibi çok küçük bir değer almaktadır. Şırnak %25,5 istihdam oranı ile Bölge de en dezavantajlı konumda olan ildir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Şekil 8: TRC3*, TRC*,TR* ve AB** İstihdam Oranları (%, 2009) Kaynak: *TÜİK Veritabanı **EUROSTAT Tablo 9 da Türkiye ve Bölge ye ait 2009 yılı istihdam ve işsizlik değerleri 2008 yılı değerleriyle karşılaştırılmalı olarak verilmiştir. Türkiye geneli istihdam oranında 2008 yılından 2009 yılında 0,5 puanlık bir azalma görülürken, TRC3 Bölgesi istihdam oranında 1,4 puanlık bir artış gerçekleşmiştir. Türkiye de işsizlik oran olarak 2008 den 2009 yılına 3 puan artarken, Bölge de işsizlik oranı 2,3 puan azalmıştır. Bu durum Bölge nin 2008 yılı sonunda baş gösteren ekonomik krizden ülke geneline nispeten daha az etkilendiğini göstermektedir. 3 Aşağıdaki grafikten görüldüğü üzere illerin gerçekleştirdiği ihracatın değerindeki değişim ile illerin istihdam oranlarındaki değişim arasında pozitif bir ilişki bulunmaktadır. Dicle Bölgesi illerinin tümü 2008-2009 ekonomik krizi sürecinde ihracat hacmini genişletebilmeyi başarabilmiş il grubu arasında yer almıştır. Bu dönemde Dicle de %26,4 oranında ihracat artışı gerçekleşmiş olup bu gelişme Bölge illerinin istihdam oranlarındaki artışın arkasında yatan en önemli itici güç olmuştur. Şekil 9: İhracat Değişimi($)-İstihdam Değişimi İlişkisi (2008-2009) Kaynak:TÜİK 3 2008 2009 yılları İstihdam, İşsizlik ve İşgücüne katılım oranlarındaki değişimleri Düzey 2bölgelerine göre gösteren harita için bakınız Ekler. 21
Bu iyileşmelere rağmen Bölge işsizlik, istihdam ve işgücüne katılım göstergelerinin tümünde ideal olmaktan çok uzak olan ülke değerlerinin gerisindedir.2008-2009 döneminde yaşanan değişimler açısından tarım dışı işsizlik oranlarında da benzer bir durum geçerlidir. Bölge de tarım dışı işsizlik oranı 2009 yılında %17,6 olarak gerçekleşirken, bir önceki yıla göre 3,3 puanlık azalma göstermiştir. Türkiye de ise tarım dışı işsizlik oranı son bir yılda 3,8 puan artarak %17,4 e çıkmıştır.tarım dışı işsizlik oranının kentsel alanda yaşanan işsizliğe atıfta bulunduğu düşünüldüğünde, Türkiye de son bir senede yaşanan değişimin aksinde Bölge de kentsel işsizlikte azalma görülmüştür. Tablo 9: TRC3 İşgücü Göstergeleri Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler, 2009 2004-2006 yılları arası nüfus artışına rağmen TRC3 Bölgesi nde işgücünün azaldığı bir dönemdir. Bu yıllar arasında, tarımdan kopan net 103.000 kişiye karşılık tarım dışı sektörlerin tümünde yaşanan ve toplamda 22.000 e ulaşan istihdam artışları tarımdaki küçülmeyi telafi etmeye yetmemiş, bu durum işsiz sayısındaki büyümeyle birleşince istihdam edilenlerin sayısındaki düşüş işgücündeki azalıştan daha fazla olmuştur. 2008-2009 yılları arası son altı yılda Bölge de en fazla istihdam artışının gerçekleştiği dönemdir. Sanayi ve ticaret başta olmak üzere tüm tarım dışı sektörlerde istihdam artışları kaydedilirken, çalışma çağındaki nüfustaki değişime bakılırsa bölge işgücünün bölge dışına yönelme eğilimi durmuş, işsizlik hem sayı, hem de oran olarak azalmıştır. Dicle Bölgesi nde 2008-2009 yılları arasında istihdam artışı yaşanırken istihdamdaki kayıt dışılık oranı %63 den %54 e düşmüştür. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Tablo 10: TRC3 İşgücü Göstergeleri *Kurumsal olmayan sivil nüfus; okul, yurt, otel, çocuk yuvası, hastane, hapishane,kışla yada ordu evlerinde ikamet edenler ve yabancı uyruklular dışında kalan 15 yaş üstü nüfustur. Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler,2009 Aşağıda yer alan şekilde, 2004-2009 yılları arasında TRC3 Bölgesi, GAP Bölgesi ve Türkiye ye ait işgücüne katılım ve işsizlik oranlarında yaşanan değişimlere yer verilmiştir. Buna göre, TRC3 Bölgesi nde 2007 yılına kadar sürekli artma eğiliminde olan işsizlik oranının bu yıldan itibaren düşüşe geçtiği ve işsizlik oranın 2009 yılı itibariyle %15,1 seviyesine gerilediği görülmektedir. İşgücüne katılım oranı 2004 te GAP ve TRC3 Bölgesi nde birbirine yakın değerler göstermekte ancak bu yıldan itibaren TRC3 Bölgesi GAP Bölgesi nin gerisinde kalmaktadır. Şekil 10: İşgücüne Katılım ve İşsizlikOranı (%) Kaynak: TÜİK Veritabanı Aşağıdaki şekilde, 2004 yılında GAP Bölgesi ve TRC3 Bölgesi nde işgücüne katılma oranlarında yaşanan kırılmanın hem erkek hem kadın işgücünü etkilediği, ancak kadın işgücüne katılma oranlarındaki düşüşün daha dikkat çekici olduğu görülmektedir. Ülke ve Bölge deki toplam işgücüne katılma oranları arasındaki yaklaşık 17 puanlık farkın önemli ölçüde kadınların işgücüne katılma oranları arasındaki büyük uçurumdan kaynaklandığı söylenebilir. 23
Şekil 11: Cinsiyete Göre İşgücüne Katılım Oranları Kaynak: TÜİK Veritabanı Bölge yi istihdamın yapısı açısından Türkiye genelinden farklı kılan özellikler şu şekilde sıralanabilir; 1- Dicle Bölgesi nde istihdam, 2005 yılından itibaren hizmetler sektöründe yoğunlaşmaya başlamıştır. Bu sektörde istihdam edilenlerin oranı 2004 yılında % 43,2 iken 2006 yılında %62,4 e yükselmiş ve 2009 yılında %56,5 lik değerine inmiştir. Türkiye de hizmet sektörü istihdamı ise 2009 yılı itibariyle toplam istihdam içinde %50 oranında bir paya sahiptir. Bölge de tarımdan kopan nüfusun ağırlıklı olarak hizmetler sektörüne yöneldiği görülmektedir. Türkiye için de böyle bir eğilim mevcut olmakla birlikte, Türkiye de hizmetler sektörü istihdam oranının büyüme hızı Bölge de olduğu kadar yüksek değildir. Şekil 12: TRC3 VE TR Sektör İstihdam Payları (%) Kaynak: Bölgesel Göstergeler TRC3, (TÜİK, 2009) Not: Hizmetler sektörüne, ticaret sektörü dahil edilmiştir. 4 2000-2007 yılları arasındaki göç hareketleriyle ilgili bilgi mevcut değildir. Buradaki gözlemimiz ADNKS ye göre oluşturulan 2007-2008 dönemi göç istatistiklerine ve 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına dayanmaktadır. Ayrıca 2004-2008 yıllarını kapsayan TUİK hane halkı istatistiklerine göre Bölge de 15 yaş üstü nüfusun Türkiye içindeki payı sürekli olarak düşmektedir. 5 Bkz. Şekil 7 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU 2- Şekil 12 de en çok dikkat çeken husus, 2004-2006 yılları arasında TRC3 Bölgesi nde tarım istihdam oranlarında keskin bir düşüş yaşanmış olmasıdır. 2004 yılında tarım en çok istihdam sağlayan sektör iken, 2005 yılından itibaren yerini hizmetler sektörüne bırakmıştır. 2004 yılında hız kazanan tarımdan kopma sürecinin büyük ölçüde bölge dışına yönelen nüfus hareketine paralel seyrettiği, bölge illerinin net göç veriyor olmasından anlaşılmaktadır. 4 Bu durum o yıllara ait işgücü ve işsizlik verileriyle birlikte ele alındığında tarım istihdamından ayrılan nüfusun, kentsel işgücü ve istihdama dâhil olamayarak işsizler arasına katıldığı veya Bölge dışına göç ettiği söylenebilir. Türkiye genelinde de tarımsal istihdamda bir çözülüş yaşanıyor olmakla birlikte bu çözülüşün Bölge deki kadar hızlı olmadığı görülmektedir. Türkiye de 2004-2006 yılları arasında işsizlik oranlarında bir artış olmamış, Bölge de ise tarımda çözülmenin yaşandığı bu dönemde çok yüksek oranlarda işsizlik artışı görülmüştür. 3- TRC3 Bölgesi sanayi istihdamı oranı 2004 yılından 2006 yılına kadar %50 oranında artış göstermiştir. Bir yıllık bir duraklamadan sonra 2007-2009 arasında yine artışa geçmiş ve 2009 yılına gelindiğinde 2004 yılına göre Bölge istihdamında sanayi sektörünün payı 10,4, hizmet sektörünün payı ise 13,3 puan yükselmiştir. Son yılda Türkiye de sanayi sektöründe istihdam edilenlerin oranı azalırken, TRC3 Bölgesi nde sanayi sektörünün istihdamdan aldığı payın artması üstünde durulması gereken bir husustur. Bu durum aslında Bölgede sanayi sektörünün istihdam yaratma potansiyelinin azımsanmayacak ölçüde yüksek olduğunu göstermektedir. Ancak bu iyileşmelere rağmen, Bölge de 2009 yılında %21,4 olarak gerçekleşen sanayi istihdamı oranı, %25,3 olan Türkiye değerinin hala gerisinde kalmaya devam etmektedir.(şekil 12) 4- TRC3 Bölgesi ile Türkiye, istihdamın yapısı açısından karşılaştırılırken göz önünde bulundurulması gereken bir husus da TRC3 Bölgesi nde istihdam oranlarının çok düşük seviyelerde seyretmesidir. Tarımda çalışanların sayısı dramatik bir şekilde 2004-2006 döneminde 155.000 den 52.000 e düşmüştür.istihdam oranlarında ve işgücüne katılım oranlarındaki kırılmanın tarım istihdamında yaşanan bu dramatik düşüşten kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Aynı yıllar içerisinde kadın işgücüne katılım oranındaki küçülme hızının çok yüksek olması 5 tarımdan ayrılan nüfusun çoğunluğunun ücretsiz aile işçisi olarak çalışan kadınlardan oluştuğunu göstermektedir. (Tablo 10,Şekil 11) 26 Düzey 2 bölgesi için hesaplanan sektör istihdamı yoğunlaşma katsayıları, bölgelerin toplam istihdamında her bir sektörün aldığı payın o sektörün ülke istihdamındaki payına oranını vermektedir. Aşağıdaki grafiklerde 2009 yılı yoğunlaşma katsayıları yatay eksende, yoğunlaşma katsayılarının 2008 ve 2009 yılları arasındaki değişimi dikey eksende, sektör istihdamlarının 15 yaş üstü Bölge nüfusuna oranı ise şekillerin boyutu ile gösterilmektedir. Ticaret sektörü istihdam oranlarının bölgelere göre çok büyük farklılıklar göstermediği ve son iki yılda yoğunlaşma katsayılarının birçok Düzey 2 Bölgesi nde önemli ölçüde değişiklik sergilediği görülmektedir. Birçok Düzey 2 Bölgesinde bu değişim yoğunlaşma katsayılarının düşmesi yönünde gerçekleşirken,gap Bölgesi alt bölgelerinde bu değişim artış olarak gerçekleşmiştir.trc3 Bölgesi ve benzer şekilde TRC1 ve TRC2 Bölgeleri 2008-2009 yoğunlaşma katsayılarında en büyük değişim yaşanan bölgelerdir. TRC3 Bölgesi ise ticaret sektörü istihdamında oransal olarak en yüksek artışın gerçekleştiği Düzey 2 bölgesidir. TRC3 Bölgesi 2009 yılında elde ettiği yoğunlaşma katsayısı değeriyle ülke ortalamasının üzerinde yer alırken, Gaziantep, Kilis ve Adıyaman ın bulunduğu TRC1 Bölgesi istihdamının ticarette yoğunlaşma katsayısı Türkiye ortalamasına göre daha düşük kalmıştır. 25
Şekil 13: Ticaret Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus) Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları, 2009 Türkiye de son yıllarda tarım istihdam oranlarında istikrarlı bir çözülme yaşanmakta, hem kadın hem de erkek nüfus içinde tarımla uğraşanların sayısı yıldan yıla azalmaktadır. Türkiye nin en gelişmiş ve sanayileşmiş bölgeleri olan İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli, Bursa ve Tekirdağ alt Bölgeleri dışında tarımda yoğunlaşma katsayısı 1 in altında olan tek bölge TRC3 Bölgesidir. 2008 ve 2009 yılları arasında yoğunlaşma katsayıları farkı incelendiğinde, birkaç bölge dışında, yoğunlaşma katsayılarının çok büyük bir değişime uğramadığı görülmektedir. Tarım istihdamında oransal olarak en yüksek düşüşün yaşandığı bölgeler TRA2 (Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars), TR82 (Kastamonu, Çankırı, Sinop) ve GAP alt bölgeleridir. TRC3 Bölgesi de oransal olarak en fazla düşüşün yaşandığı 5inci bölgedir. 6 Şekil 14: Tarım Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus) Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları, 2009 6 Düzey 2 Bölgelerine göre 2004 2009 yılları arası tarım istihdamındaki değişimleri gösteren harita için bkz. Ekler. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU Sanayi sektörü istihdam oranlarına bakıldığında bölgeler arasında büyük farklılıklar olduğu görülmektedir. 2008 ve 2009 yıllarında sanayi sektörü istihdamında Düzey 2 Bölgelerinde azımsanmayacak ölçüde değişimler yaşandığı ve bu değişimlerin yönünün bölgelere göre farklılıklar gösterdiği izlenmektedir. Sanayi istihdamı yoğunlaşmasında 2008-2009 yıllarında TRC3 Bölgesinin en yüksek artış gösteren Bölge olduğu dikkat çekmektedir. Bu artışa rağmen, 2009 yılı itibariyle sanayi sektörü istihdamı yoğunlaşma katsayısında Bölge ülke ortalamasının altında kalmaya devam etmektedir. Şekilde göze çarpan bir nokta da Güneydoğu Anadolu Bölgesi alt bölgelerinde yaşanan farklılaşmadır. TRC1 ve TRC2 Bölgeleri Dicle Bölgesi nden farklı olarak 2008-2009 döneminde sanayi istihdamı yoğunlaşma katsayısında önemli ölçüde bir değişim göstermemekle birlikte TRC1 ülke ortalamasının üzerinde,trc2 Bölgesi ise hem ülke ortalamasının hem de Dicle Bölgesi sanayi istihdamı yoğunlaşma değerinin gerisinde kalmaktadır. Şekil 15: Sanayi Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus) Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları,2009 Aşağıda yer alan şekilde de görüldüğü üzere hizmet sektörü istihdam oranları, bölgelerde birbirine yakın değerler sergilemektedir. 2008 ve 2009 yıllarında sektör istihdamında yaşanan değişimlerin yönünün ise bölgelere göre farklılıklar gösterdiği göze çarpmaktadır. TRC3 Bölgesi nde diğer GAP alt bölgelerinden farklı olarak hizmet sektörü yoğunlaşma katsayısı son iki yılda düşüş göstermiştir. Ancak bu düşüşe rağmen, Bölge hizmet sektörü istihdamında 2009 yılında Türkiye ortalamasının üzerinde bir yoğunlaşma katsayısına sahiptir. 27
Şekil 16: Hizmet Sektörü İstihdamı Yoğunlaşma(baloncuk boyutu=sektör istihdamı/15 yaş üstü nüfus) Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları, 2009 Türkiye, Güneydoğu Anadolu ve Dicle Bölgesi nde işgücünün eğitim durumuna ve cinsiyete göre dağılımına bakıldığında üçü içerisinde en yüksek oranda okuryazar olmayan nüfusla erkek nüfusun TRC3 Bölgesi işgücüne ait olduğu görülmektedir. Bu durum kadınların işgücüne katılım oranının çok düşük olmasının bir başka ifadesidir. Okuryazar olmayan kadınlar, Türkiye ve GAP Bölgesi ile kıyaslandığında işgücünde çok az yer almaktadır. Okuryazar olmayan ve ilköğretim mezunu erkek nüfusun toplamının işgücü içindeki oranı -ikincisinde daha yüksek olmak üzere-gap ve TRC3 Bölgesi nde %65 ler düzeyindeyken Türkiye genelinde %50 nin altında seyretmektedir. Başka bir deyişle, TRC3 Bölgesi işgücünün %70 e yakınını okuryazar olmayan ya da ilköğretim mezunu olan erkekler oluşturmaktadır. Şekil 17: İşgücünün (15+) Cinsiyete Göre EğitimDurumu Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler Veri tabanı, 2009 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ SOSYAL DURUM RAPORU 4. EĞİTİM DPT nin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması çalışmasında, eğitim sektörü gelişmişlik endeksinde Bölge nin Türkiye deki 26 bölge içerisinde 24üncü sırada olduğu görülmektedir. Sıralamadaki bu konumun sebebi, Bölge nin, %98,1 gibi yüksek bir değerle 13üncü sırayı aldığı ilköğretimde okullaşma oranı dışındaki bütün göstergelerde ülke ortalamalarının çok altında değerlere sahip olmasıdır. Bölge illeri arasında endekste en yüksek değere sahip olan il Batman, en düşük değere sahip olan il ise Şırnak tır. Şırnak genel endekste, genel okuryazarlık ve kadın okuryazarlığında aynı zamanda Türkiye sonuncusudur. Bu çalışmaya göre TRC3 bölgesi liseler ve meslek liseleri okullaşma oranında 25inci, üniversite bitirenlerin 22 yaş ve üstü nüfusa oranında ise 26ıncı sırada yer almaktadır. 2001 yılında bölgede üniversite bitirenlerin 22 yaş ve üstü nüfusa oranı sadece %4,6 dır. Tablo 11: TRC3 Bölgesi Eğitim Sektörü Gelişmişliği Kaynak: Sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması çalışması, (DPT 2003) 2001 yılı verilerine göre genel okuryazarlık oranı % 70 olmakla birlikte, kadın okuryazarlığı % 54 e kadar düşmekte ve Bölge genel okuryazarlık ve kadın okuryazarlığı sıralamasında Düzey 2 Bölgeleri arasında 24üncü sırada yer almaktadır. Tablo 12: TRC3 Bölgesi Okuryazarlık Göstergeleri,2009 Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi 2001 den bu yana Bölge de genel okuryazarlıkta 12, kadın okuryazarlığında ise 19 puanlık yükselme olmuştur. Ancak bu iyileşmelere rağmen Bölge genel okuryazarlık ve özellikle kadın okuryazarlığında çok da yüksek olmayan Türkiye standartlarının çok altında kalmaya devam etmektedir. 29
Şekil 18: Düzey 2 Bölgelerine Göre Toplam ve Köy Okuryazarlık Oranları(%)(15+Nüfus) Kaynak: TÜİK, 2009 Yetişkin nüfusun toplam okuryazarlık ve köy okuryazarlık oranları bölgelere göre incelendiğinde, TRC3 Bölgesi nin her iki göstergede de son sırada yer aldığı görülmektedir. Bölge de kadınların %73 ü erkeklerin ise %92 si okuryazardır. Bölge nin okuryazarlık göstergelerinde bu derece geri sıralarda yer alması, köy okuryazarlık oranın çok düşük düzeyde oluşundan kaynaklanmaktadır. Dicle Bölgesi nde köy okuryazarlığı %62 seviyesinde iken köylerde kadın okuryazarlığı %48 seviyesine kadar düşmektedir. (Şekil 18 ) Okuryazarlık oranları ve cinsiyete göre dağılımı ilçe düzeyinde incelendiğinde Dicle Bölgesi nde Mardin ve Şırnak Merkez ilçeler ile Ömerli, Gercüş, Beşiri ilçelerinin şehir okuryazarlığında görece daha iyi konumda olduğu görülmektedir.yalnızca Mardin Merkez ve çevresinde kadın ve erkek okuryazarlığı eşite yakın bir dağılım sergilemektedir, bunun dışındaki ilçelerde fark artmaktadır. Batman ve Şırnak Merkezi ilçerin okuryazarlık oranları arasındaki farkın, Batman ın kırsaldan yüksek oranda düşük eğitimli göç alıyor olmasından ve Şırnak ta kırdan kente göç hareketinin azlığının yanı sıra kurumsal nüfusun yüksekliğinden kaynaklandığı söylenebilir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI