İyi hakemlik Prof.Dr. Taner Kemal Erdağ Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi KBB Anabilim Dalı 16 Ocak 2015
- Hakemliğin kısa tarihçesi - Hakem kontrolünün sağladığı yararlar - Hakemin sorumlulukları - Gelen yazıların teknik açıdan değerlendirilmesi - İyi hakemlik için genel ipuçları
Hakemlik nedir? Kısa tarihçesi Hakem denetimi (peer-review) yazar ya da yazarların akademik çalışmalarını aynı alanda uzman olan kişilerin incelemesine sunma sürecidir. Bu süreç, yazarları kendi disiplinlerinde kabul görmüş standartlara uymaya teşvik eder, böylece konuyla ilgisiz bulgular, desteksiz iddialar, kabul edilemeyecek çıkarımlar ve kişisel görüşlerin yayınlanmasının önüne geçilir.
Ethics of the Physician yazarı Ishap bin Ali Al Rahwi (MS 854-931) Al Raha Suriye
1752 yılında derginin editörlük sorumluluğu Royal Society of London tarafından yürütülmeye başlandı. Artık dergiye yayınlanmak için gönderilen çalışmalar seçilmiş bir grup tarafından değerlendirmeden geçiyordu.
İlk sayı 6 Mart 1665 İlk editör Henry Oldenburg 350 yıllık derginin günümüz sayılarından biri
1800 lerde dergilerde çok boş alan vardı. Editör ve yardımcılarının esas sorumluluğu dergiye yazı bulmaktı. Dergiye gelen bir çalışmanın hakemlere değerlendirilmek üzere gönderilmesi çok zahmetliydi. 1890 da daktilo icat oldu.
Dergilere gelen yazıların sayısı ve özellikle de çeşitliliği arttıkça, bunları değerlendirecek konusunda uzman kişiye de gereksinim arttı. Science ve The Journal of the American Medical Association 1940 dan sonra, The American Practitioner ise 1962 den sonra dergi dışı hakemlerden de yararlanmaya başladı. 1959 da Xerox fotokopi cihazları piyasadaydı.
Dergilere gelen yazıların sayısının artmasıyla, yayınlanmaya değer olanların seçilmesi daha önem kazandı. Bilgisayar ve internetin gelişimi ile bilimsel yayın ve yayıncılıkta çok önemli bir devrim gelişti.
Hakemlik nedir? Kısa tarihçesi Bir çalışma yapmış olan yazar veya araştırmacılar çalışmadaki her kusur veya hatayı fark edemeyebilirler. Çalışmanın daha iyileşebilmesi için bazen özel uzmanlığı olan veya sadece taze bir bakış açısına sahip kişiler gerekebilir. Çalışmayı bir başkasına göstermek, onun herhangi bir zayıflığının ortaya çıkarılma ve onun iyileştirilme olasılığını artırır. Hakem denetimi ile değişik etik ihlallerin de önüne geçilmeye çalışılır.
Hakem denetiminin sağladığı yararlar Günümüz dünyasında, günde milyonlarca sayfa bilgiye ulaşmak mümkün. Bilim alanında yararlanacağımız ya da kullanacağımız bilginin ciddi, hassas ve detaylı bir şekilde birileri tarafından önceden değerlendirilmesi, bize zamandan çok önemli tasarruf sağlıyor.
Üretilen bilginin kalite ve değeri sadece önemli soruları sorup bunların çözümüne yönelik değişik yanıtları ya da yolları bulan araştırıcıya bağlı değildir. Soruların gerçekten önemli olup olmadığı, çözüme giden yolların hassasiyeti ile uygunluğu ve araştırma sonunda verilen mesajın içeriği ve doğruluğu da birilerince değerlendirilmelidir.
Günümüzde bilimsel araştırmanın değerlendirilmesinde yaygın olarak hakem denetiminden (peer-review) yararlanılmaktadır. Hakemler, bilimin kalite ve değerine hatta itibarına katkı sağlanmasında anahtar rol oynarlar. Annesley TM. Seven reasons not to be a peer reviewer--and why these reasons are wrong. Clin Chem. 2012 Apr;58(4):677-9.
Hakem denetiminin sağladığı yararlar Hakem değerlendirmesi detaylı analiz ve sağlanan öneriler ile yazının değerini artırır. Yayınlanan araştırmalarda yüksek standardı sağlar. Konuyla ilgili daha önceki çalışmalara yönelik yapılan atıflarda hatalar olmasını önler. Araştırma sürecinin uygun bilimsel ve araştırma yöntemleri ile yürütüldüğünün kontrolünü sağlar. Çalışmanın etik kurallar çerçevesinde gerçekleştirildiğinin kontrolünü sağlar.
Hakemin sorumlulukları nelerdir?. Editör ve dergiye. Bilim dalına ya da alt dalına. Hastalara ya da çalışılan bireylere. Yazarlara. Okuyucuya
Editör ve dergiye sorumluluk Değerlendirmeyi yapamayacaksa bildirmeli, kabul ettiği takdirde süreye uymalı. Kişisel ya da finansal bir çıkar ilişkisi saptandığında, editör haberdar edilmelidir. Değerlendirmenin amaç, içerik ve kalite açısından derginin yazılı beklentilerine uygun olması gerekir. Değerlendirmenin uygun, yapıcı ve bilgi verici bir şekilde gerçekleştirilmesi.
Çalışmanın bilimsel değeri, orijinalliği ve amacı bunları geliştirecek önerilerde bulunarak değerlendirilmeli, yazının kabulü ya da reddi konusunda tatminkar nedenler sunulmalıdır. Etik ihlaller (hasta, deney hayvanı, bilimsel yazım etiği) editöre bildirilmelidir. Yazarlar ile direkt bağlantıya girilmesinden kaçınılmalıdır.
Hasta ya da çalışılan deneklere olan sorumluluk Çalışılan hasta, birey ya da deney hayvanları ile ilgili etik kurallara uyulmuş olması konusuna özen gösterilmesi Çalışılan hasta ya da bireylerin kimliklerinin deşifre olmamasına özen gösterilmesi.
Bilim dalı ya da alt dalına olan sorumluluk Değerlendirilen çalışmanın, o ya da bir başka bilim dalına zarar verecek ifade veya içeriğe sahip olmaması gerekir. Çalışmanın bir bilim dalı ya da bilimsel derginin itibarını zedeleyici içeriğe sahip olmaması gerekir.
İhbar mektubu?
Yazarlara olan sorumluluk Yazarlara kibar bir dille yazılmalı. Küçümseyici ya da suçlayıcı ifadelerde bulunulmamalıdır. Verilen değerlendirme süresine titizlikle uyulmalıdır. Değerlendirmede tarafsız bir tutum sergilenerek, her noktada objektif olmaya özen gösterilmelidir. Yazının şekil ya da içeriğinde saptanan hatalar veya sorunlar açık bir dille ifade edilmelidir. Yazının kişisel mülkiyet hakkına saygı gösterilmeli, hiçbir şekilde yayınlanmadan çalışmanın tümünden ya da bir kısmından yararlanılmamalı, 3. kişilerle paylaşıma girilmemelidir.
Okuyucuya olan sorumluluk Çalışmada uygulanan metodların uygun şekilde detaylandırılmış olması, okuyucunun elde edeceği bilimsel faydayı artırırken, benzeri çalışmaların gerçekleştirilmesini kolaylaştırır. Yazıda, çalışma ile ilgili uygun atıfların yer aldığının kontrolü önemlidir.
JAMA. 1987 Dec 11;258(22):3286-93. Landmark article Dec 1, 1906: Excision of cancer of the head and neck. With special reference to the plan of dissection based on one hundred and thirty-two operations. George Crile.
Teknik açıdan değerlendirme Yazının önemi Yazının kalitesi good reporting guidelines Başlık ve özet Metodoloji İstatistik Genel sorgulama Editörle yazışma
Yazının önemi Güncel, az bilinen bir konu Ebola, KKK hastalığı Sık görülen ama güçlü bir sonuç 5000 hasta, 10 yıllık takip, meta-analiz, kohort, RCT Az olgu ama yeni bir çıkarım Orijinal sonuç ama örneklem sayısı çok değil Yeni teknik ama takip çok uzun değil Dünyada bildirilen bir-iki olgudan biri Çok nadir değil ama klinisyene yol gösteren yeni bir yaklaşım
Yazının Kalitesi Anlatımı sade ve sistematik gelişen bir yazı Kaynaklar güncel ve önemlilerini içeriyor "Good reporting guideline" lara göre yazılmış iyi raporlama kılavuzları ve akış şemalarından faydalanılmış Strobe, Arrive, Trend, Consort, Prisma, Equator network Bunlara uyumluluk ve içerikteki noktalara dikkat edilerek yazı değerlendirilebilir!
Başlık ve özet En çok okunan ve ilgi uyandıran yazı bölümleri Başlık uygun mu? (kısa, sonuç veren başlık) Özet yapılandırılmış mı? Özet yazının içeriğini açık ve doğru bir şekilde anlatıyor mu? Araştırılan soru açık ve net olarak belirtiliyor mu?
Metodoloji Çalışma dizaynı doğru bir şekilde tanımlanmış ve kurgulanmış mı? Metodlar kapsamlı bir şekilde anlatılıyor mu? İyi raporlama kılavuzları (good reporting guidelines) Dahil etme ve dışlama kriterleri Örneklem büyüklüğü Randomizasyon yöntemi Temel istatistik yöntemleri
Metodoloji Çalışma dizaynı doğru bir şekilde tanımlanmış ve kurgulanmış mı? Metodlar kapsamlı bir şekilde anlatılıyor mu? İyi raporlama kılavuzları (good reporting guidelines) Dahil etme ve dışlama kriterleri Örneklem büyüklüğü Randomizasyon yöntemi Temel istatistik yöntemleri
Yazım kuralları ve genel sorgulama Dergi içeriğine ve yazım kurallarına uygunluğun sorgulanması. Cevaplanması gereken standart sorular: Yazı basılmaya değer yeni ve önemli bir bilgi içeriyor mu? Bulgular kısmı açık ve yeterli mi? Yorum ve sonuçlar bulgulara dayanıyor mu? Konu ile ilgili güncel ve diğer önemli kaynaklara uygun atıf yapılmış mı? Yazım dili kabul edilebilir düzeyde mi? Yazının basılmasında öncelik (1 en yüksek, 10 en düşük) Yazıda uygun terminoloji kullanılmış mı? Şekil ve tablolar yeterli mi? Yazıyı kısaltmak gerekir mi?
Yazar ve editörle yazışma Yazar ve editörle yazışma: Doğrudan yazarla yazışma olmaz! Nazik bir dil kullan ama kararlı ol! Yazışmacı yazar yazışmalarda henüz acemi olabilir. Yargılayıcı olma, dayanaklara (kaynaklara) atıf yap. Revizyonların ve isteklere verilen cevapların değerlendirilmesi: Israrcı ve sabırlı ol. Birkaç revizyon olabilir. Yazı değerlendirme sistemlerinin kullanılması / gözden kaçan noktalar Yazar ve editöre notlar ayrı panellerde. Panel açık kalma süresi? Yazışma süresi zaman çok önemli Empati yap!
Yazar ve editörle yazışma Yazar ve editörle yazışma: Doğrudan yazarla yazışma olmaz! Nazik bir dil kullan ama kararlı ol! Yazışmacı yazar yazışmalarda henüz acemi olabilir. Yargılayıcı olma, dayanaklara (kaynaklara) atıf yap. Revizyonların ve isteklere verilen cevapların değerlendirilmesi: Israrcı ve sabırlı ol. Birkaç revizyon olabilir. Yazı değerlendirme sistemlerinin kullanılması / gözden kaçan noktalar Yazar ve editöre notlar ayrı panellerde. Panel açık kalma süresi? Yazışma süresi zaman çok önemli Empati yap!
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 1. Hakem olarak rolünü bil, uzmanlık alanını iyi belirle. - Çalışmanın bilimsel değeri ve geliştirilmesi gereken yönleri için rapor yazılmalı. - Çalışmanın, o disipline bir katkısının olup olmadığının belirlenmesi. - Yazının açık net bilimsel dil ile yazılmasının kontrolü yanında gramer açısından da değerlendirilmesi. - Yazının dergi tarafından istenen kurallara uygun hazırlanmasının kontrolü. - Yapıcı ve uygun bir değerlendirme raporu hem yazarların, hem de editörün işini kolaylaştırır.
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 2. Dergiye aşina ol. - Derginin amacı ve misyonuna hakim olunmalı. - Özetlerin şekli (yapılandırılmış/yapılandırılmamış), kelime sınırı. - Yazı için izin verilen sayfa, kelime, tablo, şekil sayısı. - Kaynakların yazım sistemi. - Etik onay, çıkar çatışması, teşekkür bölümleri var mı? - Alınacak mesaj (take home message), pratik ipuçları gibi bölümleri var mı?
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 3. Çıkar çatışması açısından dikkatli ol. Çalışma nihai sonucunu etkileyebilecek, bir ya da birden fazla yazarın, kurumun, hakemlerin, ya da editörün mali ya da kişisel ilişkilerinin varlığı (ICMJE 2010).
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 4. Derginin değerlendirme kriterlerini göz önüne al. Dergiye ait standart değerlendirme kriterlerinin olmaması, değerlendirme kalitesinde farklılıklara yol açar. - Değerlendirilecek yazıyı birkaç kez oku. İçeriğini iyi anla. - Çalışmanın güçlü ve zayıf yönlerini, açık yazılmayan, netleştirilmeye gereksinimi olan noktaları, yazarlara sorulması gereken soruları belirle. - Çalışma ile ilgili literatürü gözden geçir, ilişkili ya da benzer yazılara göz at. - Çalışmanın önemini literatüre katkı ya da derginin okuyucu kitlesine sağlayacağı yarar açısından belirle.
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları Günümüzde birçok derginin standart değerlendirme formu var. Bu form doldurulduktan sonra yazarlara ve editöre ayrıntılı yazılacak alanlar vardır.
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 5. Değerlendirme sürecini belirtilen zamana göre planla. Raporu tamamlamak için acele etme. Yazarların çalışmayı yazmak için uzun süre harcadıklarını unutma. Değerlendirmeyi istenen sürede gerçekleştiremeyeceksen, bunu başında editöre bildir. İyi, kaliteli ve hakkaniyetli bir değerlendirme yap. - Çalışma orijinal mi? - Çalışmanın amacı ya da sorusu açık ve net mi? - Metod ve çalışma tasarımı, belirtilen soruyu yanıtlamaya uygun mu? - Bulgular, istatistiksel analiz ve bulguların yorumu uygun mu? - Yazım stili, tablo ve şekillerin sunumu dergi kurallarına uygun mu? - Herhangi bir etik kaygı var mı?
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 6. Objektif ol, yanlı olmaktan kaçın. - Başlık. - Negatif bulguları olan çalışmalar. - Fazla sayıda yazım ve gramer hatası olan çalışmalar. - Kurum, cinsiyet, ülke.
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 7. Değerlendirme sırasında profesyonel ol. - Yazarlara görüş ve eleştirilerini yazarken, kişisel olma. Görüşlerini literatür ile destekle. - Yararlı olacak yapıcı eleştiride bulun, yazının gelişimine katkı sağlayabilecek öneriler sağla. - Eleştiri sırasında nazik ol, küçümseyici ifadelerde bulunma. - Yazarlardan ne istediğini açık yaz, komplike, anlaşılmayan ifadelerden kaçın. - İfadelerinde yazarlardan daha bilgili ya da becerikli olduğunu göstermeye çalışma.
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 8. Gizlilik ilkesine uy. - Yayınlanana kadar yazının gizli kalmasını gerektiğini unutma. - Yazının hiçbir kısmını yayınlanana kadar kullanma, yararlanma. - Yazarların yeni fikir, teori ya da verilerinden çalışma yayınlanana kadar yararlanma.
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 9. Editöre güvenilir yorum yaz. - Yazı ile ilgili dikkati çeken tutarsızlık ya da netleştirilememiş kaygılar varsa, bunları gizlilik ilkesi içinde nedenleri ile editörle paylaş. - Bunu yaparken tutarlı ol. Yazarlara olumlu bir ifade kullanırken, editöre yazının yayınlanmaması gerektiği yönünde yorum verme. - Kullanılan metod ya da elde edilen bulgular ile ilgili şüphen varsa bunları editörle paylaş. - İstatistiksel yöntem açısından şüphe varsa, dergiden bu yönde ayrıca değerlendirme iste.
İyi hakemliğe yönelik genel ipuçları 10. Hakemlik becerilerini geliştir. - Diğer hakemlerin değerlendirme raporlarını oku. - Konuyla ilgili kurslara katıl. - Konuyla ilgili literatürden yararlan. - Senden daha tecrübelilerle konuş, onlara danış.
Hakemlik kursu Hakem olabilme konusunda eğitim almak gerekli mi? Bu konuda kurs ve workshop lar var mı? Ülkemiz bazı etik kusurlar açısından dünyadaki sayılı ülkelerden. Yayın baskısı kalitede azalma!
Gelen yazının orijinalliğinin değerlendirilmesi - Yazının kaynakları dikkatlice incelenmelidir. - Gelen yazının anahtar sözcükleri ile dizinlerde arama yapılması önemlidir. - Verilen anahtar sözcükler dışında, türeteceğiniz yeni anahtar sözcükler ile dizinlerde arama yapılması önemlidir.
121
3941
4714
7610
Parotis pleomorfik adenomlu hastalarda tükrükte X maddesi düzeyi Anahtar sözcükler: parotis bezi, pleomorfik adenom, X maddesi I I I I I I Kaynaklar: 1 2 3 I I I I I I 18.
parotis VE pleomorfik adenom VE X maddesi parotis VE tümör VE X maddesi parotis VE mikst tümör VE X maddesi tümör VE X maddesi tükrük bezi VE X maddesi
Hakem, tavsiyede bulunur, akıl verir, bir çeşit koçluk yapar, çalışmaya sahip çıkar, gizliliğini korur, etik ihlal açısından kısmen detektiflik yapar.