666

DİĞER ULAŞIM ARAÇLARININ İMALATI Hazırlayan Mustafa ŞİMŞEK ESAM Müdür Yardımcısı

666

1. SEKTÖRÜN TANIMI Diğer ulaşım araçlarının imalatı, ISIC Revize 3 sınıflandırmasına göre, imalat sanayii alt ayrımında 35 no lu gruplandırma içinde yer almaktadır. Bu grup altında üçlü düzeyde 4 alt sektör, dörtlü düzeyde ise 7 alt sektör bulunmakta olup bu sektörler aşağıdaki gibidir: 351 (Deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı) 3511 (Gemi yapımı ve onarımı) 3512 (Eğlence ve sportif amaçlı teknelerin yapımı ve onarımı) 352 (Demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı) 3520 (Demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı) 353 (Hava ve uzay taşıtları imalatı) 3530 (Hava ve uzay taşıtları imalatı) 359 (Başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları imalatı) 3591 (Motosiklet imalatı) 3592 (Bisiklet ve sakat taşıyıcıları imalatı) 3599 (Başka yerde sınıflandırılmamış, ulaşım araçları imalatı) Sektör, NACE REV. 1.1. sınıflandırmasına göre ise aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: 35 (Diğer ulaşım araçlarının imalatı) 351 (Deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı) 3511 (Gemi yapımı ve onarımı) 3512 (Eğlence ve sportif amaçlı teknelerin yapımı ve onarımı) 352 (Demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı) 3520 (Demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı) 353 (Hava ve uzay taşıtları imalatı) 3530 (Hava ve uzay taşıtları imalatı) 354 (Motosiklet ve bisiklet imalatı) 3541 (Motosiklet imalatı) 3542 (Bisiklet imalatı) 3543 (Sakat taşıyıcıları imalatı) 355 (Başka yerde sınıflandırılmamış, diğer ulaşım araçlarının imalatı) 3550 (Başka yerde sınıflandırılmamış, diğer ulaşım araçlarının imalatı) 667

2. SEKTÖRDEKİ FİRMA SAYISI Diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründe faaliyet gösteren firmaların önemli bir bölümü İstanbul bölgesinde bulunmaktadır. İstatistikî Bölge Sınıflandırması Düzey 2 ye göre (devlet sektörünün tamamı ile özel sektörde 10 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerini kapsayan 2001 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı sonuçlarına göre), Türkiye genelinde 35 no lu sektörde faaliyet gösteren firma sayısı 58 adet olup imalat sanayii genelindeki firma sayısının 0,5 ini oluşturmaktadır. Sektör genelinde yer alan 58 adet işyeri sayısının, 50,0 ı İstanbul bölgesinde yer almakta iken, 10,3 ü İzmir, 10,3 ü Bursa, 6,9 u Zonguldak, 5,2 si Balıkesir ve 5,2 si Kocaeli bölgesinde bulunmaktadır. Söz konusu bu altı Düzey 2 bölgesi, Türkiye genelindeki firma sayısının 87,9 unu kapsamaktadır. Ülke genelinde 15 Düzey 2 bölgesinde (Tekirdağ, Aydın, Antalya, Adana, Hatay, Kırıkkale, Kastamonu, Samsun, Erzurum, Ağrı, Malatya, Van, Gaziantep, Şanlıurfa ve Mardin) ise, bu sektörde faaliyet gösteren herhangi bir firma bulunmamaktadır. 2001 yılı itibariyle sektördeki firmalara ait kurulu çevirici güç kapasitesi 100.054 Bg-Hp (beygir gücü) olup bunun 29,0 ı İstanbul bölgesi, 23,6 sı Bursa, 15,1 i Kayseri ve 7,2 si Kocaeli bölgesindeki firmalara aittir. Sektör genelindeki kurulu çevirici güç kapasitesi, ülke geneli imalat sanayii kurulu çevirici güç kapasitesinin 0,7 sini oluşturmaktadır. Sektör genelinde çalışanların sayısı incelendiğinde ise 12.920 kişi olan sektör ortalama çalışan sayısının, Türkiye geneli imalat sanayiinde çalışan sayısının 1,2 sini oluşturduğu görülür. Yıllık ortalama çalışan sayısının 23,9 unu Bursa, 20,9 unu İstanbul bölgesindeki firmalar oluşturmakta iken, 16,8 i Kayseri ve 11,8 i de Kocaeli bölgesindeki firmalarda istihdam edilmektedir. 2001 yılı itibariyle sektör tarafından yaratılan katma değer 335,4 milyon YTL olup ülke geneli imalat sanayiinde yaratılan katma değerin 0,8 ini oluşturmaktadır. Yaratılan katma değerin 27,8 i Bursa ve 25,5 i İstanbul bölgesindeki firmalara ait olup bu bölgeleri sırasıyla 6,3 er pay ile Kocaeli ve Kayseri bölgeleri izlemektedir. 668

Tablo 1: Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Sektöründe Faaliyet Gösteren Firma Sayısı Düzey 2 Bölgesi Firma Sayısı Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı Kurulu Çevirici Güç Kapasitesi Katma Değer Adet Kişi Bg-Hp YTL İstanbul 29 50,0 2.694 20,9 29.060 29,0 85.606.703 25,5 Tekirdağ 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Balıkesir 3 5,2 74 0,6 813 0,8 485.354 0,1 İzmir 6 10,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Aydın 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Manisa 1 1,7 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Bursa 6 10,3 3.083 23,9 23.622 23,6 93.252.584 27,8 Kocaeli 3 5,2 1.530 11,8 7.240 7,2 21.286.877 6,3 Ankara 2 3,4 482 3,7 908 0,9 1.826.506 0,5 Konya 1 1,7 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Antalya 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Adana 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Hatay 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kırıkkale 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kayseri 2 3,4 2.174 16,8 15.103 15,1 21.281.460 6,3 Zonguldak 4 6,9 142 1,1 2.475 2,5-2.168.063-0,6 Kastamonu 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Samsun 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Trabzon 1 1,7 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Erzurum 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Ağrı 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Malatya 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Van 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Gaziantep 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Şanlıurfa 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Mardin 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 TÜRKİYE 58 100,0 12.920 100,0 100.054 100,0 335.386.039 100,0 Not: Özel sektöre ait tesis sayısı 2 ve altında ise işyeri sayısının dışındaki istatistikler, Kanun gereği gizli olarak değerlendirilerek, sektör toplamı içinde verilmektedir. 669

3. ÜRETİM VE KAPASİTE KULLANIM ORANI 3.1. Üretim Endeksindeki Gelişmeler Diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründe üretim endeksi genel olarak düşüş eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri 1997-2006 döneminde hiçbir zaman bu değerin üzerine çıkamayarak, 2006 yılında (üçüncü çeyrek dönem itibariyle) 71,1 düzeyine gerilemiştir. Aynı dönemde imalat sanayiine ait genel endeks değeri ise 136,2 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, yıllık ortalama) Yıllar İmalat Sanayii 35 353 359 Endeks Endeks Endeks Endeks Değişi m 1997 100,0-100,0-100,0-100,0-1998 100,1 0,1 97,3-2,7 108,3 8,3 59,8-40,2 1999 95,9-4,2 60,9-37,4 74,1-31,6 15,3-74,4 2000 102,1 6,5 47,9-21,3 55,6-25,0 21,3 39,2 2001 92,4-9,5 77,2 61,2 95,2 71,2 15,5-27,2 2002 102,5 10,9 85,3 10,5 107,9 13,3 7,0-54,8 2003 112,0 9,3 52,3-38,7 65,1-39,7 7,9 12,9 2004 123,7 10,4 53,6 2,5 64,3-1,2 16,7 111,4 2005 129,6 4,8 49,7-7,3 53,6-16,6 36,0 115,6 2006 * 136,2 5,1 71,1 43,1 81,6 52,2 35,0-2,7 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek itibariyledir. Tablodan da görüldüğü gibi, sektör üretim endeksinde en düşük değer, 2000 yılında 47,9 endeks değeri ile yaşanmıştır. 2001 yılında baz etkisi ile 61,2 oranında yüksek bir artış yaşanan sektörde 2003 yılından itibaren sürekli bir düşüş söz konusudur. Ancak 2006 yılında sektör üretiminde bir canlanma gözükmektedir. Bu canlanmanın esas itibariyle 353 nolu hava ve uzay taşıtları imalatı alt sektöründen kaynaklandığı gözükmektedir. Alt sektörler itibariyle üretim endeksindeki gelişmelere baktığımızda, 353 nolu alt sektör üretim endeksinin her dönemde ana sektör endeksinin üzerinde yer aldığı görülmektedir. Motosiklet, bisiklet ve hasta taşıyıcıları gibi ürünlerin yer aldığı 359 nolu başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları imalat sanayi alt sektörünün üretim endeks değerleri ise oldukça düşüktür. Nitekim 1997 yılında 100 kabul edilen endeks değeri 1998 yılında 59,8 e indikten sonra hiçbir zaman bu değere ulaşamamış, 2002 ve 2003 yıllarında 7 lerle en düşük değerlerini gören endeks 2006 nın üçüncü çeyrek dönemi itibariyle ancak 35 seviyesine ulaşabilmiştir. 1997-2006 döneminde, sektör üretim endeksinde 28,9 bir gerileme söz konusu iken, imalat sanayi üretim endeksi 36,2 artış göstermiştir. 670

Endeks GRAFİK 1 : ÜRETİM ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (Yıllık Ortalama) (1997=100) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 35 353 359 Aylar Tablo 3: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki aya göre değişme) İmalat Sanayii 35 353 359 Endeks Endeks Endeks Endeks 2005/1 116,6-43,4-51,0-17,1-2005/2 112,1-3,9 70,9 63,4 79,7 56,3 40,5 136,5 2005/3 130,1 16,0 51,3-27,6 49,8-37,5 56,4 39,4 2005/4 129,3-0,6 52,9 3,1 49,2-1,3 65,7 16,4 2005/5 133,6 3,4 48,4-8,4 43,8-11,0 64,5-1,8 2005/6 134,1 0,3 66,8 38,0 68,9 57,5 59,6-7,7 2005/7 128,8-3,9 64,3-3,7 68,5-0,6 49,9-16,2 2005/8 130,2 1,1 47,5-26,1 52,8-22,9 29,2-41,5 2005/9 142,6 9,5 47,2-0,7 55,4 4,8 18,9-35,4 2005/10 131,3-7,9 47,7 1,2 59,9 8,2 5,7-70,0 2005/11 129,2-1,6 43,3-9,2 52,8-11,8 10,5 84,8 2005/12 137,0 6,0 12,1-72,0 11,5-78,2 14,3 36,1 2006/1 107,4-21,6 76,5 530,8 93,7 713,4 17,4 22,0 2006/2 118,5 10,3 75,4-1,5 89,6-4,4 26,3 51,5 2006/3 143,0 20,7 77,3 2,5 94,3 5,2 18,6-29,4 2006/4 139,0-2,8 94,8 22,7 108,6 15,2 47,3 154,3 2006/5 146,2 5,2 75,2-20,7 78,9-27,3 62,3 31,7 2006/6 148,8 1,8 87,7 16,6 99,4 25,9 47,2-24,3 2006/7 141,1-5,2 78,5-10,5 91,3-8,1 34,2-27,5 671

Üretimdeki fiziki artışların bir göstergesi olan üretim endeksindeki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Temmuz 2005 de 64,3 olan sektör üretim endeksinin, Temmuz 2006 da 78,5 e yükseldiği görülmektedir. Temmuz 2005 de endeks değeri bir önceki yılın aynı ayına göre 17,7 oranında azalırken, Temmuz 2006 da bir önceki yılın aynı ayına göre 22,0 oranında artış göstermiştir. Endeks değeri Temmuz 2006 da bir önceki aya göre ise 10,5 oranında azalmıştır. İmalat sanayi üretim endeksi ise, aylık bazda, bir önceki yılın aynı ayına göre Temmuz 2005 de 2,6 oranında azalırken Temmuz 2006 da 9,5 oranında artış göstermiştir. Endeks GRAFİK 2: ÜRETİM ENDEKDİNDEKİ GELİŞMELER (Aylık) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii 35 353 359 Tablo 4: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki yılın aynı dönemine göre değişme) Yedi Aylık Yıllık Temmuz Ortalama 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2005 2006 2005 2006 İmalat Sanayii 0,1 6,5 10,9 9,3 10,4 4,8-2,6 9,5 2,8 6,7 35-2,7-21,3 10,5-38,7 2,5-7,3-17,7 22,0-3,1 42,0 353 8,3-25,0 13,3-39,7-1,2-16,6-33,4-59,6 359-40,2 39,2-54,8 12,9 111,4 115,6 281,3-31,5 126,0-28,4 672

3.2. Kapasite Kullanım Oranındaki (KKO) Gelişmeler Diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründe kapasite kullanım oranı (KKO) 50-80 aralığında seyretmektedir. Sektör genelinde gerçekleşen KKO ları, 1989-2000 ve 2001 yılları hariç, imalat sanayii genelinde gerçekleşen KKO nın (75-80) altında yer almıştır. Alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde ise, sektörde en yüksek KKO nın 353 kodlu hava ve uzay taşıtları imalatında gerçekleştiği görülmektedir. Bu sektördeki kapasite kullanımı, sektör genelinden yüksek olduğu gibi 1999-2001 ve 2003 yılları hariç, imalat sanayii genelinden de daha yüksek düzeyde bulunmaktadır. Alt sektör itibariyle üretim endeks değerlerine ulaşılamayan 351 kodlu deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı ve 352 kodlu demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı alt sektörlerinin kapasite kullanım oranlarının 2001 yılından itibaren büyük artış gösterdiği izlenmektedir. Bu alt sektörlerin KKO ları 2006 yılının üçüncü çeyrek dönemi itibariyle sırasıyla 86,6 ve 74,0 seviyesindedir. Tablo 5: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, Yıllık Ortalama,) Yıllar İmalat Sanayii 35 351 352 353 1988 74,8 63,0 64,7 71,4 0,0 1989 72,8 73,4 72,0 68,1 100,0 1990 75,2 68,3 64,1 58,1 100,0 1991 74,0 69,5 63,9 77,5 68,3 1992 76,4 52,6 29,9 56,6 100,0 1993 79,6 63,0 32,5 59,7 91,9 1994 72,9 55,7 33,4 62,9 82,2 1995 78,6 66,1 32,5 61,5 98,9 1996 78,0 74,8 23,3 52,0 98,0 1997 79,4 77,4 41,2 53,6 97,8 1998 76,5 66,3 45,4 65,4 80,0 1999 72,4 48,2 31,2 72,4 40,0 2000 75,9 80,0 48,7 58,9 94,7 2001 70,9 80,6 62,3 83,3 90,0 2002 75,4 71,0 79,5 83,7 75,0 2003 78,4 56,3 73,2 64,5 53,7 2004 81,3 78,7 87,3 78,5 85,8 2005 80,3 78,6 91,3 62,7 91,3 2006 * 80,6 80,0 86,6 74,0 93,4 (*): 2006 değeri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. 673

GRAFİK 3: KAPASİTE KULLANIM ORANI (Üretim Değeri Ağırlıklı, Yıllık Ortalama, ) 120.0 100.0 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 35 351 352 353 Kapasite kullanım oranındaki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Ocak 2005 de diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründe KKO 74,5 iken, Temmuz 2006 da 4,3 puanlık artışla 78,8 düzeyine yükselmiştir. Alt sektörler bazında KKO artışları daha fazla olmuştur. İmalat sanayii genelinde ise Ocak 2005 de 76,6 olan KKO nın, Temmuz 2006 da 5,6 puanlık artışla 82,2 seviyesine yükseldiği görülmektedir. Tablo 6: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, ) Aylar İmalat Sanayii 35 351 352 353 Ocak-2005 76,6 74,5 70,0 55,5 87,8 Şubat-2005 77,1 81,8 97,7 71,4 87,2 Mart-2005 80,5 82,9 98,2 70,1 86,9 Nisan-2005 79,8 79,4 98,2 55,4 88,2 Mayıs-2005 81,3 82,1 95,9 62,7 90,0 Haziran-2005 81,4 81,7 96,2 65,0 94,8 Temmuz-2005 80,6 73,7 95,7 49,1 94,5 Ağustos-2005 79,8 80,1 98,0 59,4 93,0 Eylül-2005 82,7 75,9 98,0 66,8 93,5 Ekim-2005 82,3 75,7 92,9 60,5 92,1 Kasım-2005 80,9 79,1 95,0 71,0 93,3 Aralık-2005 80,7 75,9 60,0 66,0 94,5 Ocak-2006 75,4 74,2 87,5 60,5 91,4 Şubat-2006 77,2 80,3 88,7 77,9 89,6 Mart-2006 80,7 79,2 76,2 78,3 91,2 Nisan-2006 82,3 78,7 88,0 64,8 93,6 Mayıs-2006 82,6 83,2 88,0 77,9 93,6 Haziran-2006 83,1 81,4 86,8 78,3 94,3 Temmuz-2006 82,2 78,8 87,1 73,4 96,4 674

GRAFİK 4: AYLIK KAPASİTE KULLANIM ORANLARI (Üretim Değeri ağırlıklı, ) 120.0 100.0 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii 35 351 352 353 3.3. Üretim Değerindeki Gelişmeler 1 Diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründe, 2005 yılı itibariyle toplam 562 milyon YTL değerinde bir üretim gerçekleşmiştir. Bu üretim değerinin 37,0 lık bölümünü hava ve uzay taşıtları imalatı oluştururken, 26,4 ünü demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı ve 18,7 lik kısmını da deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı imalatı oluşturmuştur. İmalat sanayi cari üretim değeri 1997-2005 döneminde 16 kat artış gösterirken, aynı dönemde sektörün cari üretim değeri 13 kat artmıştır. Sektör genelinde üretilen ürünlerin üretim değerinin Türkiye imalat sanayii geneli içindeki payı incelendiğinde, 35 no lu sektörün payının yıllar itibariyle 0,2-0,4 arasında değiştiği ve ortalama 0,3 seviyesinde gerçekleştiği görülmektedir. Sektörün üretim değerinin toplam imalat sanayi içindeki payı yıllar itibariyle azalan bir eğilim göstermiştir. Üretim değeri ABD Doları bazında değerlendirildiğinde, sektördeki üretim artışının, imalat sanayiinin geneline oranla yine düşük kaldığı görülür. Nitekim, 1997-2005 döneminde Dolar bazında imalat sanayii genelindeki toplam üretim artışı 83 olurken, diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründeki artış 48 olmuştur. 1 Burada verilen üretim değerlerinin sektör genelinin toplam üretim değeri değil, ankete yanıt veren firmaların toplam üretim değeri olduğu ve üretim değerindeki değişmelerin (artma ya da azalma anlamında) sektörün performansının yanısıra, zaman içinde ankete katılan firma sayısındaki değişmeden de kaynaklanabileceğini belirtmek gereklidir. Bu bölüm, sektörün toplam üretim büyüklüğü hakkında bir fikir verilmesi amacıyla hazırlanmıştır. 675

Tablo 7: Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla) Yıllar İşyeri Sayısı 35 351 352 353 Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL 1997 14 43 6 6 2 5 2 20 1998 15 70 6 12 3 12 2 33 1999 17 97 7 28 3 14 2 47 2000 9 86 2 1 2 14 2 54 2001 14 252 5 17 2 30 2 161 2002 13 399 5 57 2 41 2 249 2003 14 305 5 42 3 50 2 169 2004 17 402 7 105 3 55 3 170 2005 15 562 5 105 3 148 3 208 2006 * 15 409 6 147 2 58 3 155 (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir. Üretim değerindeki artış alt sektörler itibariyle incelendiğinde ise, özellikle demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının üretimi ile deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı sektörlerindeki artışın dikkati çektiği görülür. 1997-2005 döneminde demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının üretimi 258 gibi oldukça yüksek bir oranda artarken, deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı sektöründeki üretim artışı 93, hava ve uzay taşıtları imalatı üretimindeki artış oranı da 18 olmuştur. Alt sektörler itibariyle yüksek üretim değeri artışlarında, özellikle 2005 yılı üretim değeri artışı etkili olmuştur. Tablo 8: Üretim Değerindeki Değişme (1994 Yılı Fiyatlarıyla) () Yıllar Milyon 35 351 352 353 Milyon 676 Milyon Milyon 1997 284-41 - 31-131 - 1998 270-5,0 48 17,3 45 42,7 127-3,2 1999 233-13,6 67 40,0 32-27,4 113-10,6 2000 138-41,0 2-97,2 23-30,5 87-23,5 2001 206 49,8 14 642,2 24 7,6 132 52,0 2002 265 28,6 38 175,0 27 11,7 166 25,7 2003 204-22,9 28-26,5 33 23,1 113-31,9 2004 282 38,3 74 162,4 39 15,8 119 5,8 2005 420 48,6 79 6,7 111 186,4 155 30,1 2006 * 295-106 - 42-112 - (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir.

4. DIŞ TİCARET DURUMU Diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründe, 1995 yılı itibariyle 2,2 milyar olan toplam dış ticaret hacmi (ithalat + ihracat) yıllar itibariyle inişli-çıkışlı bir gelişim göstererek 2005 yılında 3,6 milyar düzeyine yükselmiştir. Sektörün dış ticaret hacmi 1995-2005 döneminde 66 oranında artış göstermiş olup bu artışta 351 kodlu deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı alt sektörü dış ticaretinin, incelenen dönemde 308 gibi oldukça yüksek bir oranda artarak 586,9 milyon olan ticaret hacmini 2,4 milyar seviyesine çıkarmasının payı oldukça fazladır. Çünkü sektörün diğer önemli iki alt sektörünün (352, 353) dış ticaret hacimlerinde anılan dönemde sırasıyla 11,5 ve 48,4 oranında azalış tespit edilmiştir. Tablo 9: Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Sektörü Dış Ticaret Hacmi Yıllar Bin 35 351 352 353 Bin Bin Bin 1995 2.190.325-586.856-113.143-1.439.610-1996 1.924.103-12,2 512.559-12,7 189.972 67,9 1.130.307-21,5 1997 2.146.911 11,6 573.543 11,9 127.499-32,9 1.329.803 17,6 1998 1.600.083-25,5 460.360-19,7 42.104-67,0 1.018.963-23,4 1999 1.802.739 12,7 439.280-4,6 78.077 85,4 1.217.409 19,5 2000 2.356.489 30,7 279.167-36,4 137.676 76,3 1.856.463 52,5 2001 2.308.507-2,0 973.064 248,6 104.866-23,8 1.168.433-37,1 2002 1.489.790-35,5 774.822-20,4 45.006-57,1 613.355-47,5 2003 1.561.733 4,8 588.707-24,0 132.271 193,9 731.056 19,2 2004 3.238.837 107,4 1.055.046 79,2 109.410-17,3 1.843.579 152,2 2005 3.624.027 11,9 2.392.756 126,8 100.153-8,5 743.033-59,7 2006 * 2.061.535-1.046.103-48.467-574.069 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 2005 yılı itibariyle yaklaşık toplam 3,6 milyar olan sektör dış ticaret hacminin yarıdan fazla kısmını (66 0 ını) deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı oluştururken, 20,5 ini hava ve uzay taşıtları imalatı ve 2,8 ini de demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı alt sektörü oluşturmaktadır. 677

4.1. İhracattaki Gelişmeler Diğer ulaşım araçlarının imalatı sektöründe 1995 yılında 118 milyon olan ihracat, 14 kat artış göstererek 2005 yılı itibariyle 1,7 milyar düzeyine ulaşmıştır. Aynı dönemde alt sektörler bazında, deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı ihracatı 19 kat, hava ve uzay taşıtları ihracatı 12 kat ve demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının ihracatı ise 7 kat artış göstermiştir. Sektörün dış ticaret yapısı bu haliyle ithal ikameci bir gelişim göstermiştir. 2005 yılı sektör ihracatının 73,5 ini deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı oluştururken, 21,3 ünü hava ve uzay taşıtları imalatı ve 1,4 ünü de demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı alt sektörü oluşturmaktadır. Tablo 10: Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Sektörü İhracatı Yıllar Bin 35 351 352 353 Bin Bin Bin 1995 118.063-67.002-3.400-30.160-1996 155.051 31,3 62.478-6,8 684-79,9 74.353 146,5 1997 302.558 95,1 131.806 111,0 1.385 102,6 137.921 85,5 1998 315.022 4,1 151.476 14,9 1.708 23,3 139.506 1,1 1999 770.888 144,7 166.483 9,9 3.552 108,0 581.947 317,1 2000 882.097 14,4 121.307-27,1 3.141-11,6 736.799 26,6 2001 948.202 7,5 308.647 154,4 4.908 56,3 609.473-17,3 2002 528.738-44,2 289.301-6,3 12.833 161,5 202.407-66,8 2003 1.037.310 96,2 440.509 52,3 19.175 49,4 529.651 161,7 2004 1.348.708 30,0 685.546 55,6 7.311-61,9 599.591 13,2 2005 1.699.121 26,0 1.250.903 82,5 23.564 222,3 362.666-39,5 2006 * 1.163.052-864.119-2.435-260.299 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 678

Bin GRAFİK 5: YILLARA GÖRE İHRACAT 1,800,000 1,600,000 1,400,000 1,200,000 1,000,000 800,000 600,000 400,000 200,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 35 351 352 353 Diğer ulaşım araçlarının imalatı sektörünün toplam ihracatımız ve imalat sanayii ihracatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ihracat değerinin gerek toplam ihracat içindeki payının gerekse imalat sanayii ihracatı içindeki payının inişli-çıkışlı olmakla beraber artış eğilimi gösterdiği dikkati çekmektedir. Nitekim 1995 de toplam ihracat içinde 0,55 olan sektör ihracatının payı 2000 de 3,18 le en yüksek seviyesini gördükten sonra azalarak 2005 de 2,31 seviyesine ulaşırken, imalat sanayii ihracatı içinde 0,61 olan payı da yine 2000 de 3,46 ile en yüksek seviyesini gördükten sonra 2005 de 2,47 düzeyine inmiştir. Aynı şekilde 1995-2005 döneminde, alt sektörlere ait ihracat değerlerinin gerek toplam ihracat gerekse imalat sanayii ihracatı içindeki payı da benzer gelişimi göstermiştir. Özellikle, deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı sektöründeki artış diğer alt sektörlerden daha fazla olmuştur. 1995 yılında toplam ihracat içinde 0,31 olan deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı sektörünün payı, 2005 de 1,70 e yükselirken, imalat sanayii ihracatı içinde 0,35 olan payı ise 1,82 seviyesine çıkmıştır. 679

Tablo 11: Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Sektörü İhracatının Toplam İhracat ve İmalat Sanayii İhracatı İçindeki Payı () Yıllar 35 351 352 353 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 0,55 0,61 0,31 0,35 0,02 0,02 0,14 0,16 1996 0,67 0,76 0,27 0,30 0,00 0,00 0,32 0,36 1997 1,15 1,30 0,50 0,57 0,01 0,01 0,53 0,59 1998 1,17 1,31 0,56 0,63 0,01 0,01 0,52 0,58 1999 2,90 3,22 0,63 0,69 0,01 0,01 2,19 2,43 2000 3,18 3,46 0,44 0,48 0,01 0,01 2,65 2,89 2001 3,03 3,29 0,99 1,07 0,02 0,02 1,95 2,11 2002 1,47 1,57 0,80 0,86 0,04 0,04 0,56 0,60 2003 2,20 2,34 0,93 0,99 0,04 0,04 1,12 1,19 2004 2,14 2,26 1,09 1,15 0,01 0,01 0,95 1,01 2005 2,31 2,47 1,70 1,82 0,03 0,03 0,49 0,53 2006 * 2,48 2,64 1,84 1,96 0,01 0,01 0,56 0,59 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1) : Toplam ihracat içindeki yüzde pay (2) : İmalat sanayi ihracatı içindeki yüzde pay 4.2. İthalattaki Gelişmeler Diğer ulaşım araçları sektörü ithalatının gerek dış ticaret hacmi içindeki payı gerekse miktarı yıllar itibariyle azalmıştır. Nitekim sektörün 1995 yılı ithalatı 2,1 milyar ve dış ticaret hacmindeki payı 95 iken 2005 yılı itibariyle ithalat, 7 oranında azalışla, 1,9 milyar ye ve dış ticaret hacmindeki payı da 53 e gerilemiştir. 1,9 milyar düzeyindeki 2005 yılı sektör ithalatının 59 unu deniz taşıtlarının yapımı ve onarım, 20 sini hava ve uzay taşıtları imalatı, 4 ünü demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı ürünleri oluştururken geri kalanı da başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları imalatı ürünleri oluşturmuştur. Sektör ithalatına alt sektörler itibariyle bakıldığında, hava ve uzay taşıtları sektörü ithalatında 2004 yılında ve deniz taşıtlarının yapımı ve onarım sektörü ithalatında 2005 yılında önemli artışların olduğu göze çarpmaktadır. 1995-2005 döneminde, deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı sektörü ithalatı artma eğilimindeyken, hava ve uzay taşıtları ile demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı sektörlerinin ithalatları azalma eğilimindedir. 680

Tablo 12: Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Sektörü İthalatı Yıllar Bin 35 351 352 353 Bin Bin Bin 1995 2.072.262-519.854-109.743-1.409.451-1996 1.769.052-14,6 450.081-13,4 189.289 72,5 1.055.954-25,1 1997 1.844.353 4,3 441.737-1,9 126.114-33,4 1.191.882 12,9 1998 1.285.060-30,3 308.884-30,1 40.397-68,0 879.457-26,2 1999 1.031.851-19,7 272.796-11,7 74.525 84,5 635.462-27,7 2000 1.474.392 42,9 157.860-42,1 134.535 80,5 1.119.665 76,2 2001 1.360.305-7,7 664.417 320,9 99.958-25,7 558.960-50,1 2002 961.052-29,4 485.521-26,9 32.173-67,8 410.948-26,5 2003 524.422-45,4 148.197-69,5 113.097 251,5 201.405-51,0 2004 1.890.129 260,4 369.500 149,3 102.099-9,7 1.243.987 517,7 2005 1.924.906 1,8 1.141.853 209,0 76.589-25,0 380.367-69,4 2006 * 898.483-181.984-46.033-313.771 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Bin GRAFİK 6: YILLARA GÖRE İTHALAT 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 35 351 352 353 Diğer ulaşım araçları sektörü ithalatının toplam ithalatımız ve imalat sanayii ithalatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ithalat değerinin gerek toplam ithalat içindeki payı gerekse imalat sanayii ithalatı içindeki payının yıllar itibariyle azaldığı dikkati çekmektedir. Nitekim 1995 de toplam ithalat içinde 5,80 ve imalat sanayi ithalatı içinde 7,26 olan sektör ithalatının payı 2005 de sırasıyla 1,65 ve 2,04 seviyesine gerilemiştir. 1995-2005 döneminde, alt sektörlerin ithalat değerlerinin toplam ve imalat sanayi ithalatı içindeki payları da ana sektör gibi sürekli azalış göstermiştir. 681

Tablo 13: Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Sektörü İthalatının Toplam İthalat ve İmalat Sanayii İthalatı İçindeki Payı () Yıllar 35 351 352 353 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 5,80 7,26 1,46 1,82 0,31 0,38 3,95 4,94 1996 4,05 5,02 1,03 1,28 0,43 0,54 2,42 3,00 1997 3,80 4,63 0,91 1,11 0,26 0,32 2,45 2,99 1998 2,80 3,29 0,67 0,79 0,09 0,10 1,92 2,25 1999 2,54 3,04 0,67 0,80 0,18 0,22 1,56 1,87 2000 2,71 3,34 0,29 0,36 0,25 0,30 2,05 2,53 2001 3,29 4,16 1,60 2,03 0,24 0,31 1,35 1,71 2002 1,86 2,32 0,94 1,17 0,06 0,08 0,80 0,99 2003 0,76 0,94 0,21 0,27 0,16 0,20 0,29 0,36 2004 1,94 2,35 0,38 0,46 0,10 0,13 1,28 1,55 2005 1,65 2,04 0,98 1,21 0,07 0,08 0,33 0,40 2006 * 1,16 1,47 0,24 0,30 0,06 0,08 0,41 0,52 (*) : 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1) : Toplam ithalat içindeki yüzde pay (2) : İmalat sanayi ithalatı içindeki yüzde pay 4.3. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Diğer ulaşım araçları sektöründe dış ticaret dengesi, ihracatın dolayısıyla da Türkiye nin lehine yönelik bir gelişim göstermektedir. 1995 yılı itibariyle sektör genelinde 1,9 milyar düzeyinde bir dış ticaret açığı söz konusu iken, sürekli azalarak 2005 yılı itibariyle 225,8 milyon seviyesine gerilemiştir. Sektör, toplam dış ticaret dengesine en önemli katkıyı 2003 yılında 513 milyon dış ticaret fazlası vererek yapmıştır. 1995 yılında 6 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı (ihracat/ithalat), 2003 te en yüksek 198 seviyesini gördükten sonra 2005 yılında 88 seviyesine ulaşmıştır. Dış ticaret dengesindeki mevcut durum alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde, 2003 ten itibaren özellikle deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı alt sektöründe dış ticaret fazlasının verildiği görülmektedir. Bu alt sektörde 2003-2006 döneminde ihracat/ithalat oranı 100 ün üzerinde seyretmiştir. Aynı durum 2001 ve 2003 yıllarında hava ve uzay taşıtları alt sektöründe de yaşanmıştır. Demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı alt sektöründe ise ihracat/ithalat oranı oldukça düşük seviyede gerçekleşmiştir. Dış açık varlığını sürekli olarak korumuştur. 682

Tablo 14: Yıllar İtibariyle İhracat/İthalat Oranı Yıllar X-M (Bin ) 35 351 352 353 X / M () X-M (Bin ) X / M () X-M (Bin ) X / M () X-M (Bin ) X / M () 1995-1.954.199 6-452.852 13-106.343 3-1.379.291 2 1996-1.614.001 9-387.603 14-188.605 0-981.601 7 1997-1.541.795 16-309.932 30-124.729 1-1.053.961 12 1998-970.038 25-157.407 49-38.689 4-739.952 16 1999-260.963 75-106.313 61-70.973 5-53.515 92 2000-592.296 60-36.553 77-131.394 2-382.866 66 2001-412.103 70-355.771 46-95.050 5 50.512 109 2002-432.313 55-196.220 60-19.340 40-208.541 49 2003 512.888 198 292.312 297-93.922 17 328.246 263 2004-541.421 71 316.046 186-94.787 7-644.396 48 2005-225.784 88 109.050 110-53.026 31-17.701 95 2006 * 264.568 129 682.135 475-43.598 5-53.472 83 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 1995-2005 dönemi itibariyle gerek Türkiye gerekse imalat sanayii genelinde ihracatın ithalatı karşılama oranı yükselmiştir. Nitekim 1995 de 67,5 olan imalat sanayii ihracat/ithalat oranı, 2005 de 73,0 e çıkarken, Türkiye geneli ihracat/ithalat oranı da 60,6 dan 62,9 a yükselmiştir. 500.0 GRAFİK 7: İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI (X / M) 450.0 400.0 350.0 300.0 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 35 351 352 353 683

4.4. Sektörün Dış Ticaretteki Rekabet Gücü (*) Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler olarak adlandırılan RCA kavramı, sektörlerin dış ticaretteki rekabet gücünü tespit etmek amacıyla hesaplanan RCA değerlerini kapsamaktadır. RCA skorlarına göre ortalama skor değeri 50 ve üzerinde olan sektörler (RCA>50) Rekabet Gücü Yüksek, RCA skorları 50 den büyük, 50 den küçük olan sektörler (50>RCA>-50) Rekabet Gücü Sınırda, RCA skorları 50 den küçük sektörler (-50>RCA) ise Rekabet Gücü Düşük sektörler olarak belirlenmiştir. Dış ticaret istatistikleri kullanılarak hesaplanan rekabet gücü endeksi (RCA) rakamları incelendiğinde, 35 no lu diğer ulaşım araçları sektörüne ait RCA değerlerinin oldukça düşük olduğu, ancak olumlu bir gelişim gösterdiği izlenmektedir. Nitekim 1995 yılında -236,4 ile oldukça düşük olan sektör RCA değeri, 1995-1998 döneminde sürekli artarak 1999 yılında pozitif değere ulaşmıştır. 2000-2001 yıllarında da negatif olmakla beraber sınırda yer alan RCA değerleri 2003 ve 2006 yıllarında yüksek değerlere ulaşmıştır. Sektörün 1995-2006 dönemi itibariyle ortalama RCA değeri -33,4, 2001-2006 dönemi itibariyle ise 32,3 dür. Sektör, bu iki döneme ait ortalama endeks değerleriyle sınırda bir rekabet gücüne (RCA skorunun 50 den büyük, 50 den küçük olması) sahip olmakla birlikte, her iki dönem itibariyle sektörün rekabet gücünün artma yönünde bir eğilim gösterdiği dikkati çekmektedir. 35 no lu diğer ulaşım araçları sektörü, 1995-2006 dönemine ait ortalama RCA değeri ile, imalat sanayiinin altında yer alan 22 alt sektör içerisinde 14 üncü en yüksek RCA değerine sahip sektör olurken, son yılları kapsayan 2001-2006 dönemindeki ortalama RCA değeriyle de 10 uncu sırada yer almıştır. Alt sektörler itibariyle rekabet gücüne bakıldığında ise; 1995-2006 dönemi itibariyle 351 nolu alt sektörün ortalama RCA değerinin 9,7 ile (pozitif olmakla beraber 50 den küçük olduğu için) sınırda bir rekabet gücüne sahip olduğu ve bu eğilimin arttığı; 353 nolu alt sektörün ortalama RCA değerinin -48,6 ile (50 den küçük ancak -50 den büyük olduğu için) yine sınırda bir rekabet gücüne sahip olduğu ve bu eğilimin arttığı; 352 nolu alt sektörün ortalama RCA değerinin -252,0 ile (-50 den küçük olduğu için) oldukça düşük bir rekabet gücüne sahip olduğu ve bu eğilimin azaldığı dikkati çekmektedir. (*) Bu bölüm, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü nce yapılan, Dış Ticaretteki Rekabet Gücüne Göre Sanayi Sektörünün Değerlendirilmesi, Mayıs 2006 adlı çalışmadan faydalanılarak hazırlanmıştır. 684

Tablo 15: Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Sektörü RCA Değerleri 1995-2006 RCA Ort. Yıl 35 351 352 353 1995-236,4-154,8-297,3-334,3 1996-180,4-134,4-499,3-202,3 1997-119,3-59,5-389,7-154,2 1998-87,4-18,0-263,2-130,9 1999 13,4-6,9-261,8 33,7 2000 16,0 41,1-308,3 25,6 2001-8,2-48,8-273,5 36,5 2002-24,0-16,0-56,2-35,1 2003 106,6 147,3-139,1 135,0 2004 9,7 105,3-220,2-29,5 2005 33,9 55,4-71,5 41,6 2006 * 75,7 205,6-244,1 31,2 Skoru -33,4 9,7-252,0-48,6 Değer Sınırda Sınırda Düşük Sınırda Eğilim Artıyor Artıyor Artıyor Artıyor 2001-2006 RCA Eğilim Artıyor Artıyor Sabit Sabit (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Skor GRAFİK 8: REKABET GÜCÜ ENDEKSİ 300.0 200.0 100.0 0.0-100.0-200.0-300.0-400.0-500.0-600.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 35 351 352 353 685

5. VERİMLİLİK DURUMU 5.1 Üretimde Çalışanlar Endeksi 1997=100 temel yıllı üretimde çalışanlar endeksi, 1997-2006 döneminde gerek imalat sanayii genelinde gerekse diğer ulaşım araçları sektöründe düşüş eğilimi göstermiştir. Ancak, 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 15,7 oranında azalarak 84,3 olurken, diğer ulaşım araçları sektöründeki azalma daha fazla olmuş ve 21 oranında azalmayla endeks değeri de 79 olmuştur Tablo 16: Üretimde Çalışanlar Endeksi (1997=100) Yıl İmalat Sanayii 35 351 352 353 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 100,2 98,1 92,2 102,4 100,4 1999 91,2 89,8 83,5 105,7 101,3 2000 89,1 79,0 20,4 105,5 99,3 2001 81,7 76,3 16,0 103,5 105,1 2002 82,2 72,2 55,2 96,8 100,9 2003 83,7 69,9 29,8 90,9 94,4 2004 85,4 71,1 32,8 85,7 95,4 2005 84,8 74,8 36,7 83,2 118,7 2006 * 84,3 79,0 49,3 85,6 139,1 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 9: ÜRETİMDE ÇALIŞANLAR ENDEKSİ (1997=100) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 35 351 352 353 Alt sektörler itibariyle çalışanlar endeksi incelendiğinde, 1995-2006 döneminde hava ve uzay taşıtları imalatı sektöründe çalışanlar endeksinin 39,1 oranında arttığı görülürken, demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı sektöründe çalışanlar endeksinin 14,4 oranında azalmasına rağmen, söz konusu azalmanın imalat sanayi geneli ve ana sektöre göre daha az olduğu dikkati 686

çekmektedir. Aynı dönemde, deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı alt sektöründe çalışanlar endeksinin ise imalat sanayi geneli ve ana sektöre oranla daha fazla azaldığı görülmektedir. Bu alt sektörde, 1997 yılında 100 olan endeks 50,7 azalmayla 2006 da 49,3 e gerilemiştir. 5.2. Üretimde Çalışılan Saat Endeksi 1997=100 temel yıllı üretimde çalışılan saat endeksi 1997-2006 döneminde, çalışanlar endeksinde olduğu gibi, gerek imalat sanayii genelinde gerekse diğer ulaşım araçları sektöründe düşüş eğilimi göstermiştir. Üretimde çalışılan saat endeks değerleri üretimde çalışanlar endeksiyle bire bir uyuştuğundan ana ve alt sektörler itibariyle yorumumuz aynıdır. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 17,3 oranında azalarak 82,7 olurken, diğer ulaşım araçları sektöründeki azalma 21,6 olmuştur Tablo 17: Üretimde Çalışılan Saat Endeksi (1997=100) Yıl İmalat Sanayii 35 351 352 353 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 99,5 101,1 95,9 111,8 99,9 1999 89,2 91,0 76,4 115,5 101,2 2000 88,1 79,2 18,4 110,2 99,4 2001 79,0 77,8 16,6 109,5 105,6 2002 80,7 69,5 48,7 93,4 101,1 2003 82,3 67,1 28,1 87,0 92,7 2004 84,6 68,9 31,6 82,9 91,1 2005 83,7 73,3 36,9 80,4 116,9 2006 * 82,7 78,4 50,0 81,8 144,2 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 10: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT ENDEKSİ (1997=100) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 35 351 352 353 687

5.3. Üretimde Çalışan Kişi Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Üretimde çalışan kişi başına üretim (emek verimliliği) olarak adlandırılan kısmi verimlilik endeksi, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde düzenli bir artış eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, 61,6 oranında artarak 2006 yılında 161,6 seviyesine ulaşmıştır. Aynı dönemde, diğer ulaşım araçları sektöründe de çalışan kısmi verimlilik endeksi 9,4 oranında azalarak 2006 yılında 90,6 seviyesine gelmesine rağmen, endeks gelişiminin düzenli bir seyir izlemediği görülmektedir. Nitekim 2000 yılına kadar sürekli azalarak 60,5 seviyesine gerileyen kısmi verimlilik endeksi, 2001 ve 2002 yıllarında sırasıyla 67 ve 17 oranında artarak 118,2 seviyesine çıktıktan sonra sürekli azalarak 2005 yılında 66,6 seviyesine gerilemiştir. 2006 yılında ise, bir önceki yıla göre 36 oranında artışla, 90,6 seviyesine ulaşmıştır. Alt sektörler itibariyle incelendiğinde, verisi bulunan hava ve uzay taşıtları alt sektörü çalışanlar kısmi verimlilik endeks değerinin, 1997-2006 döneminde (1998 ve 2002 yıllarında 100 ün üzerine çıkmasına rağmen) 40,8 oranında azalarak, 59,2 seviyesine indiği görülmektedir. Tablo 18: Üretimde Çalışanlar Verimlilik (Kişi Başına Üretim) Endeksi (1997=100) Yıl İmalat Sanayii 35 353 1997 100,0 100,0 100,0 1998 100,0 99,5 107,8 1999 105,2 67,3 72,9 2000 114,5 60,5 55,5 2001 113,1 100,8 90,6 2002 124,6 118,2 107,1 2003 133,8 74,9 68,5 2004 144,8 75,6 67,7 2005 152,9 66,6 45,3 2006 * 161,6 90,6 59,2 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. 688

Endeks GRAFİK 11: ÜRETİMDE ÇALIŞAN KİŞİ BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ (1997=100) 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 35 353 5.4. Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Üretimde çalışılan saat başına üretim (emek verimliliği) olarak adlandırılan kısmi verimlilik endeksi ise, 1997-2006 döneminde, hem imalat sanayii genelinde hem de alt sektörleriyle beraber diğer ulaşım araçları sektöründe, çalışan başına kısmi verimlilik endeks değerleriyle benzer eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 64,5 oranında artarak 164,5 olurken, diğer ulaşım araçları sektöründe 9,5 oranında azalarak 90,5 olmuştur. Yıl Tablo 19: Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi (1997=100) İmalat Sanayii 689 35 353 1997 100,0 100,0 100,0 1998 100,7 97,6 109,1 1999 107,5 66,6 73,4 2000 115,7 60,2 55,7 2001 116,9 98,8 89,3 2002 126,9 122,7 106,6 2003 136,1 78,2 70,5 2004 146,1 78,0 70,9 2005 154,8 67,9 46,1 2006 * 164,5 90,5 58,1 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir.

Endeks GRAFİK 12: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 35 353 6. FİYATLARDAKİ GELİŞMELER Diğer ulaşım araçları sektöründeki fiyat değişimleri incelendiğinde, 1995-2004 döneminde, sektör genelindeki fiyat artışlarının hem imalat sanayiinin hem de genel Toptan Eşya Fiyat Endeksindeki (TEFE) eğilimler doğrultusunda hareket ettiği, ancak bazı yıllar sektör endeks artışlarının daha yüksek olması nedeniyle dönemsel endeks artışının da daha fazla olduğu görülür. Nitekim Ocak 1995 de 148,5 olan TEFE değeri (1994=100), Aralık 2004 te 8.403,8 olmuştur. Başka bir ifadeyle 1995-2004 döneminde genel TEFE değeri 55,6 kat artmıştır. Aynı dönemde imalat sanayii endeks değeri 54,7 kat artarken, diğer ulaşım araçları sektöründeki fiyat değişimi 61,4 kat olmuştur. Ancak 2004 yılında, sektörün yıllık fiyat artış oranının genel ve imalat sanayi fiyat artış oranlarının aksine negatif olarak gerçekleşmesi dikkat çekicidir. Tablo 20: TEFE deki (1994=100) () Yıl Genel TEFE İmalat Sanayii 690 35 359 1997 91,0 91,2 91,1 91,1 1998 54,3 47,1 74,4 74,4 1999 62,9 76,7 55,5 55,5 2000 32,7 29,4 19,3 19,3 2001 88,6 96,1 126,5 126,5 2002 30,8 29,7 26,3 26,3 2003 13,9 12,6 34,4 34,4 2004 13,8 14,8-1,1-1,1

GRAFİK 13: FİYAT ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (1994=100) 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Genel TEFE İmalat Sanayii 35 359 Fiyat değişimleri Ocak 2005-Ağustos 2006 dönemi itibariyle değerlendirildiğinde ise, 2003=100 bazlı Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) nin genel olarak 15,2 oranında artış gösterdiği görülürken, imalat sanayii endeks değerinin 18,1, diğer ulaşım araçları sektöründeki fiyat endeksinin de (yaklaşık üçte bir seviyesinde) 6,2 oranında arttığı dikkati çekmektedir. Bu dönemde, NACE sınıflandırmasına göre 354 kodlu motosiklet ve bisiklet imalatı alt sektöründe fiyat endeksi 8,5 oranında azalış göstermesine karşın, 352 kodlu demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı alt sektöründeki fiyat artışı 7,8 olmuştur. 691

Tablo 21: Aylar İtibariyle ÜFE Değeri (2003=100) Aylar Genel ÜFE İmalat Sanayii 35 352 354 Ocak-2005 118,6 117,5 163,0 167,5 105,4 Şubat-2005 118,8 117,7 164,7 169,4 105,2 Mart-2005 120,3 119,5 164,8 169,4 105,6 Nisan-2005 121,7 121,8 164,8 169,4 105,9 Mayıs-2005 122,0 121,3 164,8 169,4 105,9 Haziran-2005 121,4 121,8 164,6 169,4 103,4 Temmuz-2005 120,5 121,4 164,7 169,4 105,3 Ağustos-2005 121,7 123,2 164,7 169,4 105,3 Eylül-2005 122,7 125,1 164,7 169,4 105,4 Ekim-2005 123,5 125,6 164,7 169,4 105,4 Kasım-2005 122,4 123,2 164,7 169,4 105,4 Aralık-2005 122,3 122,5 165,7 171,0 98,2 Ocak-2006 124,7 123,7 171,4 178,0 98,2 Şubat-2006 125,0 123,8 171,0 178,0 96,7 Mart-2006 125,3 124,4 171,0 178,0 96,7 Nisan-2006 127,8 126,8 170,9 178,0 96,2 Mayıs-2006 131,3 130,6 173,0 180,6 96,2 Haziran-2006 136,6 137,7 173,5 181,1 96,5 Temmuz-2006 137,8 139,7 173,1 180,6 96,5 Ağustos-2006 136,7 138,8 173,1 180,6 96,5 Not: TÜİK, Aralık 2004 tarihine kadar olan dönemde açıklamakta olduğu 1994=100 bazlı, ISIC Revize 3 sektör sınıflandırmasına göre Toptan Eşya Fiyat Endeksi ni (TEFE), Ocak 2005 tarihinden itibaren 2003=100 bazlı olarak, Nace Revize 1.1 sektör sınıflandırmasına göre Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) adı altında açıklamaktadır. Endeks GRAFİK 14: AYLAR İTİBARİYLE ÜFE DEĞERİ (2003=100) 200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 Ağustos-2006 Genel ÜFE İmalat Sanayii 35 352 354 692

Aylar Tablo 22: Aylık ÜFE i (2003=100) Genel ÜFE İmalat Sanayii 35 352 354 Ocak-2005 - - - - - Şubat-2005 0,1 0,1 1,1 1,1-0,2 Mart-2005 1,3 1,5 0,0 0,0 0,4 Nisan-2005 1,2 2,0 0,0 0,0 0,2 Mayıs-2005 0,2-0,4 0,0 0,0 0,0 Haziran-2005-0,5 0,4-0,1 0,0-2,3 Temmuz-2005-0,7-0,4 0,1 0,0 1,8 Ağustos-2005 1,0 1,5 0,0 0,0 0,0 Eylül-2005 0,8 1,5 0,0 0,0 0,1 Ekim-2005 0,7 0,4 0,0 0,0 0,0 Kasım-2005-0,9-1,9 0,0 0,0 0,0 Aralık-2005 0,0-0,6 0,6 0,9-6,8 Ocak-2006 2,0 1,0 3,5 4,1 0,0 Şubat-2006 0,3 0,1-0,2 0,0-1,5 Mart-2006 0,2 0,5 0,0 0,0 0,0 Nisan-2006 1,9 2,0-0,1 0,0-0,6 Mayıs-2006 2,8 3,0 1,3 1,5 0,0 Haziran-2006 4,0 5,4 0,3 0,3 0,3 Temmuz-2006 0,9 1,5-0,2-0,3 0,0 Ağustos-2006-0,7-0,7 0,0 0,0 0,0 7. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı (351), demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı (352), hava ve uzay taşıtları (353) ve başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları (359) imalatından oluşan diğer ulaşım araçlarının imalatı (35) sektörü, Türkiye de başta İstanbul olmak üzere İzmir, Bursa, Zonguldak, Balıkesir ve Kocaeli Düzey 2 bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Sektörün üretim endeksi (üretim değeri ağırlıklı olarak), genel itibariyle düşüş eğilimi göstermiştir. Alt sektörler itibariyle bakıldığında, 353 no lu hava ve uzay taşıtları alt sektörüne ait üretim endeks değerlerinin, düşüş eğilimi göstermekle beraber her yıl ana sektör üretim endeks değerinin üzerinde yer aldığı görülür. Motosiklet, bisiklet ve hasta taşıyıcıları gibi ürünlerin yer aldığı 359 nolu başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları alt sektörünün üretim endeksi ise yıllar itibariyle büyük düşüş göstermiştir. Sektörde kapasite kullanım oranı 50-80 aralığında gerçekleşmiş olup imalat sanayiine ait genel KKO nın (75-80) altında bulunmaktadır. Alt sektörler itibariyle en yüksek KKO, 353 kodlu hava ve uzay taşıtları imalatı sektöründe gerçekleşmekte iken, üretim endeks değerlerine ulaşılamayan 351 kodlu deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı ve 352 kodlu demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı alt sektörlerinin kapasite kullanım oranlarının 2001 yılından itibaren büyük artış gösterdiği izlenmiştir. 693

Sektör, üretim değeri itibariyle, imalat sanayii üretim değerinin 0,2-0,4 lük küçük bölümünü oluşturmaktadır. Sektör üretim değerinin 37,0 lık bölümünü hava ve uzay taşıtları imalatı oluştururken, 26,4 ünü demiryolu ve tramvay lokomotifleri ile vagonlarının imalatı ve 18,7 lik kısmını da deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı imalatı oluşturmaktadır. 35 no lu sektörün dış ticaret hacmi, yıllar itibariyle inişli çıkışlı bir seyir göstererek 2005 de 3,6 milyar seviyesine çıkmıştır. Sektörün dış ticaret hacminin bu şekilde artmasında deniz taşıtlarının yapımı ve onarımı alt sektörünün payı oldukça fazladır. 1995 yılında dış ticaret hacminin 95 gibi önemli bir bölümü ithalattan oluşurken bu oran 2005 yılı itibariyle 53 e gerilemiştir. 2005 de sektörde 1,9 milyar ithalat, 1,7 milyar ihracat yapılırken, ihracatın ithalatı karşılama oranı 88 dir. Sektörün dış ticaretteki rekabet gücü incelendiğinde, rekabet gücünün sınırda olduğu görülürken, eğiliminin arttığı ve rekabet gücü olan bir konuma doğru bir gelişim gösterdiği dikkati çekmektedir. Alt sektörler itibariyle 351 ve 353 no lu sektörlerin rekabet gücünün sınırda ve rekabet gücü eğiliminin arttığı, 352 no lu sektörün rekabet gücünün ise düşük olmakla birlikte bu eğiliminin azaldığı görülmektedir. Sektörün verimlilik endekslerine bakıldığında, sektör genelinde gerek üretimde çalışanlar endeksinin gerekse üretimde çalışılan saat endeksinin düşme eğiliminde olduğu görülürken, 1997 de 100 olan endeks değerlerinin, 2006 de sırasıyla 79 ve 78,4 e gerilediği dikkati çekmektedir. Alt sektörler itibariyle yalnızca 353 no lu sektörde her iki endeks değerinin arttığı, diğer iki sektörde (351 ve 352) ise düşüşlerin olduğu görülür. Kısmi verimlilik endekslerinde de hem kişi başına üretim, hem de çalışılan saat başına üretim endekslerinin, imalat sanayiinin genelinin aksine azaldığı görülürken, endeks rakamlarının 2006 de sırasıyla 90,6 ve 90,5 düzeylerine gerilediği dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde, sektör istihdamı ve çalışılan saatteki azalma oranından daha fazla bir oranda, üretim endeksindeki azalma dikkati çekmektedir. Söz konusu bu durum; sektörde kısmi verimlilik endekslerinin çalışan ve çalışılan saat endekslerinden daha fazla oranda düşmesi ile izah edilebilir. 1995-2004 döneminde sektör fiyat artışları, hem imalat sanayii hem de genel fiyat artışlarından daha fazla olmuştur. Bu durum esasen sektör fiyat artışlarının, 1998-2001-2003 yıllarında genel ve imalat sanayi fiyat artışlarından oldukça fazla olmasından kaynaklanmıştır. Ancak son yıllarda sektör fiyat artış oranlarının imalat sanayinin altında gerçekleştiği görülmektedir. Sektör genelinde, ithalatın yüksek olması ve ihracat oranının yıllar itibariyle artış göstermesi, fiyat artışlarının kısmen sınırlı kalmasına yol açmıştır Sonuç olarak; yapısı itibariyle özellikle hava, deniz ve demiryolu gibi genel ekonomik konjonktürdeki gelişmeler paralelinde siparişe göre üretimin gerçekleştirildiği bu sektörde; üretim endeksinin imalat sanayiinin geneline kıyasla daha fazla düşmesi ve istihdam ve verimlilik endeks değerlerinin yıllar itibariyle düşmesine karşın, dış ticaret hacminin özellikle ihracat lehine artış göstermesi, ihracatın ithalatı karşılama oranının sürekli yükselmesi ve (buna bağlı olarak) sınırda olan dış ticaret rekabet gücünün artış eğiliminde olması, bu sektörün önemini önümüzdeki yıllarda daha da belirgin hale getirecektir. 694