CONSEIL DE L'EUROPE AVRUPA KONSEYİ AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KATAR VE DİĞERLERİ - TÜRKİYE DAVASI (Başvuru no:40994/98) KARARIN ÖZET ÇEVİRİSİ STRAZBURG 18 NİSAN 2006 İşbu karar Sözleşme nin 44 2. maddesinde belirtilen koşullar çerçevesinde kesinleşecek olup şekli bazı düzeltmelere tabi tutulabilir. T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2006. Bu gayrıresmi özet çeviri Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Haklan Genel Müdür Yardımcılığı tarafından yapılmış olup, Mahkeme'yi bağlamamaktadır. Bu çeviri, davanın adının tam olarak belirtilmiş olması ve yukarıdaki telif hakkı bilgisiyle beraber olması koşulu ile Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Müdür Yardımcılığı'na atıfta bulunmak suretiyle ticari olmayan amaçlarla alıntılanabilir. 1
Türkiye Cumhuriyeti aleyhine açılan 40994/98 başvuru no lu davanın nedeni, Türk vatandaşı Halil Katar, Abdullah Özcan ve Sevkan Aytu nun (Başvuranlar) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne (AİHM) 16 Mart 1998 tarihinde, Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri Sözleşmesi nin (AİHS) eski 25. maddesi uyarınca yapmış oldukları başvurudur. Adli yardımdan faydalanan başvuranlar, Diyarbakır Barosu avukatlarından Beştaş tarafından temsil edilmektedirler. OLAYLAR Sırasıyla 1973, 1963 ve 1958 doğumlu başvuranlar Özcan, Katar ve Aytu, olayların meydana geldiği dönemde İstanbul, Şırnak ve Muğla da ikamet etmekteydiler. Başvuranlar, Şırnak ta yürütülen bir polis operasyonu çerçevesinde sırasıyla 22 Nisan, 5 ve 15 Mayıs 1992 tarihlerinde yakalanarak gözaltına alınmışlardır. Özcan ve Katar, 25 Mayıs 1992 tarihinde, Şırnak Ceza Mahkemesi önüne çıkarılmışlardır. Hakim, Özcan ve Katar ın tutuklu yargılanmasına karar vermiştir. Aytu, 29 Mayıs 1992 tarihinde sözüedilen hakim önüne çıkarılmış ve hakkında tutuklu yargılanma kararı verilmiştir. Diyarbakır Devlet Güvenlik Mahkemesi (DGM) Cumhuriyet Başsavcısı başvuranlar da dahil olmak üzere otuz beş kişiyi itham etmiştir. Cumhuriyet Başsavcısı, Özcan ve Aytu yu, Türk hukukunda yasaklanmış olan terör örgütü PKK ya mensup olmakla itham ederek, Türk Ceza Kanunu nun 168 2 ve 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu nun 5. maddelerinin uygulanmasını istemiştir. Cumhuriyet Başsavcısı, Katar ı TCK nın 125. maddesinde öngörülen, diğer birçok sanıkla birlikte silahlı eylemlere katılarak, Devlet otoritesinden Türk topraklarının bir kısmını koparmaya çalışma suçuyla itham etmiştir.16 Ekim 1992 tarihinde, oturumlar DGM önünde başlatılmıştır. Başvuranlar, zorla alındığını belirttikleri polis tarafından alınan ifadelerini yalanlamış ve aleyhlerinde yapılan suçlamalara itiraz etmişlerdir. 12 Kasım 1992 ve 15 Ocak 1993 tarihli duruşmalarda, bu davada atılı suçun niteliği ve çeşidi gibi kanıtların durumu gözönüne alındığında, başvuranların serbest bırakılma talepleri reddedilmiştir. 17 Şubat 1993 tarihli duruşma sonunda, Özcan ve Aytu geçici olarak serbest bırakılmış ancak Katar ın talebi reddedilmiştir. 7 Nisan 1993 ve 24 Nisan 1998 tarihleri arasında yapılan otuz sekiz duruşma sırasında Katar ın birçok kez dile getirdiği serbest bırakılma talepleri, atılı suçun niteliği ve/veya çeşidi, kanıtların durumu veya dosyanın içeriğine dayanan gerekçelerden dolayı reddedilmiştir. Bu duruşmaların özetinde esasa bakan hakimlerin sanıkların savunmalarına göre soruşturmaları derinleştirme ve delillerin toplanması için göstermiş oldukları çabaları yansıtmaktadır. 2
28 Mart 1995 tarihli duruşma sırasında, esasa bakan hakimler aynı sanıkların bulunduğu bir başka davanın dosyaya eklenmesine karar vermişlerdir. Böylece bu davada sanık sayısı kırk dokuza yükselmiştir. Katar, 12 Haziran 1998 tarihli duruşmada serbest bırakılmıştır. DGM, kırk dokuz sanığa ilişkin 3 Temmuz 1998 tarihli kararla, polisin aldığı ifadeler dışında başka bir aleyhte delil bulunmadığı gerekçesiyle Özcan ve Aytu nun beraatine karar vermiştir. Ancak DGM, Katar ı silahlı çeteye yardım suçunu öngören TCK nın 169. maddesi uyarınca üç yıl dokuz ay ağır hapis cezasına çarptırmıştır. Başvuranlar gibi Cumhuriyet Başsavcısı da kararın temyizine gitmiştir. Yargıtay, 27 Ekim 1999 tarihinde Katar a ilişkin kararı, bu davadaki fiillerin, on beş yıl ağır hapis cezası gerektiren TCK nın 168 2 maddesi uyarınca silahlı çeteye mensup olma suçu olarak nitelendirilmesi gerektiği gerekçesiyle bozmuştur. Diğer iki başvuranın beraat kararı onanmıştır. Dosya DGM önüne geri gönderilmiştir. Hükümetin görüşlerinden çıkan bilgilere göre Katar, Yargıtay ın bozma kararından sonra firar etmiştir. Hükümet, DGM nin Katar hakkında, yakalama emri ya da gıyabında tutuklama kararı çıkarıp çıkarmadığına dair açıklama yapmamıştır. Buna dair bir bilgi dosyadan da çıkarılmamaktadır. DGM nin temyiz kararı hakkındaki Katar ın görüşlerinin istinabe yoluyla alınması talebi üzerine, Şırnak Ağır Ceza Mahkemesi DGM ye Katar ın doğduğu bölgede bulunamadığı yönünde bilgi vermiştir. 26 Mart 2002 tarihli duruşma özetinden, DGM nin, Adana da bulunan adli makamlara da aynı talepte bulunduğu anlaşılmaktadır. Polis tarafından yapılan aramalara göre Katar, mevsimlik işçi olarak bu şehirde bulunmuştur. Başvuranların avukatı 13 Haziran 2004 tarihli mektupla, AİHM ye Katar hakkındaki davanın hala askıda olduğu yönünde bilgi vermişlerdir. DGM ler, 30 Haziran 2004 tarihli 5190 sayılı Kanunla ortadan kaldırılmıştır. Sözkonusu mahkemeler önünde askıda olan davalar, aynı bölgede bulunan Ağır Ceza Mahkemeleri ne sevk edilmiştir. HUKUK AÇISINDAN I. AİHS NİN 5 3 MADDESİNİN İHLAL EDİLDİĞİ İDDİASI HAKKINDA Katar, AİHS nin 5 3 maddesine aykırı olan tutukluluk süresinden şikayetçi olmaktadır. Hükümet bu sava itiraz etmektedir. Hükümet, tutukluluk süresinin sanıkların sayısı, davanın karmaşıklığı ve başvuranın aldığı ceza gözönüne alındığında makul olduğuna kanaat getirmektedir. 3
A. Kabul Edilebilirlik Hakkında AİHM, şikayetin AİHS nin 35 3 maddesi uyarınca açıkça dayanaktan yoksun olmadığı tespitinde bulunarak, başvurunun kabul edilemez bulunması için başka hiçbir gerekçe bulunmadığını belirtmektedir. Dolayısıyla başvuruyu kabul edilebilir ilan etmek uygun olacaktır. B. Esas Hakkında AİHM, değerlendirmeye alınması gereken dönemin, başvuranın yakalandığı 5 Mayıs 1992 tarihinde başladığını (Batı ve diğerleri-türkiye, n os 33097/96 ve 57834/00, 155, 160, AİHM 2004-IV) ve serbest bırakıldığı 12 Haziran 1998 tarihinde sona erdiğini gözlemlemektedir (Letellier -Fransa, 26 Haziran 1991 tarihli karar, seri A n o 207, 34). Dolayısıyla sözkonusu dönem yaklaşık altı yıl bir ay sürmüştür. AİHM nin yerleşik içtihadına göre, tutukluluk süresinin makul olma niteliği, her durumda davanın özelliklerine göre değerlendirilmelidir. Bir davada sanığın tutukluluk süresinin makul süreyi geçmemesine, ilk etapta, ulusal mahkemelerin özen göstermesi gerekir. Bu amaçla masumiyet karinesi gözönünde bulundurulduğunda, ulusal mahkemelerin kişisel özgürlüğe saygı kuralındaki bir istisnayı haklı gösterecek gerçek bir kamu yararı yükümlülüğünün varlığını ortaya çıkaracak veya bertaraf edecek nitelikteki bütün koşulları incelemesi gerekir. Ulusal mahkemeler incelemeyi yaptıktan sonra, serbest bırakılma taleplerini reddettikleri kararlarda bunu gözönünde bulundurmaları gerekir. Esas itibariyle AİHM, sözüedilen kararlarda yer alan gerekçelere ve ilgilinin başvurularında belirttiği çelişki yaratmayan olaylara dayanarak, AİHS nin 5 3 maddesinin ihlal edilip edilmediğini belirlemelidir ( Bkz. Assenov ve diğerleri-bulgaristan, 28 Ekim 1998 tarihli karar, 1998-VIII, 154). Bu bağlamda, yakalanan bir kişinin suç işlemekle itham eden makul nedenlerin süregelmesi, tutukluluk halinin devam etmesinin olmazsa olmaz (sine qua non) koşulunu oluşturmaktadır. Ancak bir süre sonra bu yeterli olmamaktadır; böylece AİHM, ulusal makamların kabul ettiği diğer gerekçelerin, özgürlükten yoksun bırakmayı meşrulaştırmaya devam edip etmediğini ortaya koymalıdır. Bu gerekçeler süreklilik arz ettiğinde ve yeterli olduğunda, AİHM, yetkili ulusal mahkemelerin usul işlemlerinin takibine özen gösterip göstermediğini araştırır (Bkz. diğerleri arasında, Mansur-Türkiye, 8 Haziran 1995 tarihli karar, seri A no: 319-B, 52). Soruşturmanın karmaşıklığı ve özellikleri bu bağlamda gözönünde bulundurulması gereken unsurlardır (Van der Tang-İspanya, 13 Temmuz 1995 tarihli karar, A serisi no: 321, 55). DGM, her duruşmanın sonunda düzenli olarak, atfedilen suça, kanıtlara, dosya içeriğine ve tutukluluk süresine atıfta bulunarak ve her zaman neredeyse aynı gerekçelere dayanarak başvuranın tutukluluk halinin devamına karar vermiştir. AİHM, ulusal mahkemelerin başvuranın adaletten kaçması gibi bir riskin bulunduğunu düşünmesini anlayışla karşılamaktadır. Ancak AİHM, kaçma riskinin, zamanla zorunlu olarak 4
azalmasına (Bkz. Neumeister-Avusturya, 27 Haziran 1968 tarihli karar, A serisi n o 8, s. 39, 10) ve sadece cezanın ciddiyetine dayanılarak değerlendirilmemesine rağmen (Bkz. Muller- Fransa, 17 Mart 1997 tarihli karar, 1997-II, 43), DGM nin başvuranın kişisel durumuna özgü koşullar bakımından temelini dayandırabileceği hiçbir değerlendirmeyi açıkça belirtmemesini üzücü bulmaktadır. Böylece tutukluluk halinin devamına ilişkin kararların gerekçelerinden, ulusal mahkemelerin böylesi risklerin altı yıl boyunca hangi nedenle varolmaya devam edebileceklerine dair açıklama getirmedikleri ortaya çıkmaktadır (Bkz. diğerleri arasında, sözüedilen Letellier, 43 ve Zannouti-Fransa, n o 42211/98, 45, 31 Temmuz 2001). Aynı şekilde, AİHM ye göre, kanıtlar cezai ehliyete ilişkin ciddi emarelerin varlığını ve sürekliliğini belirten kanıtlar olarak algılansa ve genellikle bu koşullar uygun nedenleri oluştursa da, dava konusu tutukluluk halinin bu kadar uzun süre devam etmesini tek başına haklı göstermeye yetmeyecektir (sözüedilen Mansur, 56). AİHM, bu davadaki başvuranla beraber kırk dokuz olan sanık sayısının ve suç örgütlü silahlı saldırı gibi atılı suçların ciddiyetinin davayı özellikle karmaşık hale getirdiğini kabul etmektedir. Ancak davanın seyrindeki hiçbir gecikme başvurana atfedilemez. AİHM çekilen ceza konusunda, daha sonra verilecek cezadan tutukluluk süresinin mahsup edilmesi, 5. maddenin 3. paragrafının ihlalini ortadan kaldırmamaktadır. Ancak sözkonusu durumun, neden olunan zararı aza indirgediğinden dolayı 41. madde alanında bir etkisi olabilir (Engel ve diğerleri-hollanda, 8 Haziran 1976 tarihli karar, A serisi n o 22, 69 ve Kimran-Türkiye, n o 61440/00, 41, 5 Nisan 2005). AİHM, DGM nin kararlarda ileri sürülen nedenlerinin başvuranın sözkonusu dönem boyunca tutuklu bulundurulmasını haklı göstermeye yeterli olmadığı sonucuna varmaktadır. Dolayısıyla AİHS nin 5 3 maddesi ihlal edilmiştir. II. AİHS NİN 6 1 MADDESİNİN İHLAL EDİLDİĞİ İDDİASI HAKKINDA Üç başvuran, aleyhlerinde başlatılan yargılamanın süresini ortaya koyarak, AİHS nin 6 1 maddesini ileri sürmektedirler. Hükümet bu sava itiraz etmektedir. AİHM, bu davada ele alınması gereken dönemin üç başvuranın gözaltına alındıkları tarihten itibaren başladığına kanaat getirmektedir (Wemhoff -Almanya, 27 Haziran 1968 tarihli karar, A serisi n o 7, s. 26-27, 19). Sözkonusu dönem Aytu ve Özcan için beraat kararlarının Yargıtay tarafından onanması ile sona ermiştir. Zira ceza hukuku alanında 6 1 maddesinin öngördüğü dönem, başvuruların yapıldığı mahkemeler de dahil olmak üzere yargılamanın tamamını kapsamaktadır (König - Almanya, 28 Haziran 1978 tarihli karar, A serisi n o 27, s. 33, 98). AİHM, Katar konusunda, cezanın kesinleşmediği sürece, mahkumiyetin 6 1 maddesi uyarınca ceza alanındaki suçlamanın esası hakkında alınan karar olmayacağını hatırlatmaktadır (Eckle-Almanya, 15 Temmuz 1982, A serisi n o 51, s. 34, 77). 5
Sonuç olarak Özcan ve Aytu için sözkonusu dönem sırasıyla 22 Nisan 1992 ve 15 Mayıs 1992 tarihlerinde başlamış ve 27 Ekim 1999 tarihinde sona ermiştir. Dolayısıyla bu dönem iki derecedeki mahkemeler için yaklaşık olarak yedi yıl altı ay sürmüştür. Katar için bu dönem 5 Mayıs 1992 tarihinde başlamıştır. AİHM, taraflardan hiçbirinin bu yargılamanın sonucu hakkında bilgi vermediğini gözlemlemektedir. Ancak yargılamanın bitiş tarihi olarak 2004 yılı Haziran ayı gözönüne alınırsa, AİHM yargılamanın üç derecedeki mahkemeler için on iki yıldan fazla sürdüğünü tespit etmektedir. Buna karşın AİHM, 1999 yılı sonundan bu yana DGM nin, yargılamanın devam ettiği sırada firar eden ve bulunamayan Katar ın temyiz hakkındaki görüşlerini alamadığını gözönünde bulunduracaktır. A. Kabul Edilebilirlik Hakkında AİHM, şikayetlerin AİHS nin 35 3 maddesi uyarınca açıkça dayanaktan yoksun olmadığını ve başvuru hakkında başka hiçbir kabul edilemezlik gerekçesi bulunmadığını tespit etmektedir. Dolayısıyla AİHM başvuruyu kabul edilebilir ilan etmektedir. B. Esas Hakkında Yargılama süresinin makul olma niteliği dava koşullarına göre ve özellikle davanın karmaşıklığı, başvuranın ve yetkili makamların tutumu gibi AİHM içtihadında yer verilen kriterler gözönünde bulundurularak değerlendirilmektedir (Bkz. diğerleri arasında Pélissier ve Sassi-Fransa, n o 25444/94, 67, AİHM 1999-II). AİHM Hükümet in de belirttiği gibi, sanıkların sayısı, soruşturmaların uzunluğu ve gerekli incelemelerin sayısı bakımından dava konusu yargılamanın özel bir karmaşıklık arz ettiğini tespit etmektedir. Ancak 1999 yılından itibaren Katar ın bulunmaması dışında, AİHM, yargılamanın süresini uzatan başvuranlara atfedilecek hiçbir tutumun, bu süreyi açıklığa kavuşturacak ne bir argüman ne de bir gerekçenin bulunmadığını gözlemlemektedir. AİHM, kendisine sunulan bütün unsurları inceledikten sonra, bu davadaki esasa bakan hakimlerin göstermiş oldukları çabaları kabul etmektedir. Hal böyleyken AİHM, mahkemelerin aşırı yoğun olmasının neden olduğu sorunlara ilişkin yerleşik içtihadını gözönüne alarak (Unión Alimentaria Sanders S.A.-İspanya, 7 Temmuz 1989 tarihli karar, A serisi n o 157, s. 15, 40), kovuşturmaların makul süre içinde sonuçlandırılmadığına kanaat getirmektedir. Ancak gözlemlenen süre aşımını hangi makama atfedileceği konusunu araştırmak AİHM nin görevi değildir. Her halükarda, AİHS nin 6 1 maddesi Sözleşmeli Devletlere, mahkemelerin özellikle makul süre (Bkz. Portington- Yunanistan, 23 Eylül 1998 tarihli karar, 1998-VI, s. 2633, 33) gibi zorunlulukların her birini yerine getirebilmeleri yönünde hukuk sistemlerini düzenlemeyi zorunlu kıldıklarından dolayı, burada Devlet in sorumluluğu sözkonusudur (Foti ve diğerleri-italya, 10 Aralık 1982 tarihli karar, A serisi n o 56, s. 21, 63). Dolayısıyla üç başvuran konusunda AİHS nin 6 1 maddesi ihlal edilmiştir. 6
III. AİHS NİN 41. MADDESİNİN UYGULANMASI HAKKINDA A. Tazminat Katar maddi tazminat olarak hiçbir talepte bulunmamaktadır. Dolayısıyla AİHM bu bakımdan bir ödemenin yapılmasına gerek olmadığına kanaat getirmektedir. Özcan ve Aytu, her biri uğradıkları maddi zarar için 1.700 Euro istemektedirler. AİHM, 13 Haziran 2000 tarihli kısmi kabul edilebilirlik kararında başvuranların 5 3 maddesine göre yapılan şikayetlerini kabul edilemez bulduğunu hatırlatmaktadır. Sonuç olarak AİHM buna ilişkin adil tazmin talebini reddetmektedir. Özcan ve Aytu, manevi tazminat olarak her biri 12.000 Euro istemektedir. Katar manevi zararını 15.000 Euro olarak belirtmektedir. Hükümet aşırı bulduğu bu rakamların reddedilmesini istemektedir. AİHM, yukarıda tespit edilen ihlalleri gözönüne alarak, içtihadına uygun olarak manevi tazminat adı altında Katar a 8.000 Euro, Özcan ve Aytu ya her biri için 6.000 Euro ödenmesinin uygun olacağına kanaat getirmektedir. B. Masraf ve Harcamalar Başvuranlar ulusal mahkemeler ve AİHM önünde yaptıkları masraf ve harcamalar için 5.360 Euro istemektedirler. Başvuranlar dayanak olarak hiçbir belge göndermemişlerdir. Hükümet istenilen miktarı aşırı bulmaktadır. AİHM içtihadına göre, bir başvuran gerçekliğini, gerekliliğini ve oranlarının makul yönünü ortaya koyduğu sürece masraf ve harcamaların karşılanmasını sağlayabilir. AİHM, delil yokluğunda, başvuranların taleplerini kabul edemez. Ancak mevcut davanın hazırlanması amacıyla, adli yardım adı altında Avrupa Konseyi nin ödediği 701 Euro tutarının karşılamadığı bazı masraflarda bulunulmuş olunması inkar edilemez. Bu davada, AİHM, elinde bulunan unsurların tümünü ve yukarıda belirtilen kriterleri gözönüne alarak, yapılan bütün masraflar için 1.000 Euro dan sözkonusu 701 Euro çıkarılarak kalan miktarın başvuranlara ortaklaşa ödenmesinin makul olduğuna kanaat getirmektedir. C. Gecikme Faizi AİHM, Avrupa Merkez Bankası nın marjinal kredi kolaylıklarına uyguladığı faiz oranına 3 puanlık bir artışın ekleneceğini belirtmektedir. BU GEREKÇELERE DAYALI OLARAK MAHKEME, OYBİRLİĞİYLE, 1. Başvurunun geri kalan kısmının kabul edilebilir olduğuna; 2. Katar adına AİHS nin 6 1 maddesinin ihlal edildiğine; 7
3. Üç başvuran adına AİHS nin 6 1 maddesinin ihlal edildiğine; 4.a) AİHS nin 44 2 maddesi gereğince kararın kesinleştiği tarihten itibaren üç ay içinde, ödeme tarihindeki döviz kuru üzerinden YTL. ye çevrilmek üzere Savunmacı Hükümet in: i. manevi tazminat için Katar a 8.000 (sekiz bin) Euro; ii. manevi tazminat için Özcan a 6.000 (altı bin) Euro; iii. manevi tazminat için Aytu ya 6.000 (altı bin) Euro; iv. masraf ve harcamalar için başvuranlara ortaklaşa 1.000 ( bin ) Euro dan adli yardım yoluyla Avrupa Konseyi nden alınan 701 (yedi yüz bir) Euro düşürülerek kalan miktarı; v. miktara yansıtılabilecek her türlü vergiden muaf tutularak ödemesine; b) Belirtilen süre bitiminden ödemenin yapıldığı tarihe kadar geçen süre için, yukarıda belirtilen tutara, Avrupa Merkez Bankası nın kredi faiz oranına üç puan eklemek suretiyle gecikme faizi uygulanmasına; 5. Hakkaniyete uygun tazminata ilişkin diğer taleplerin reddine karar vermiştir. İşbu karar Fransızca olarak hazırlanmış ve 18 Nisan 2006 tarihinde, İçtüzüğün 77. maddesinin 2 ve 3. fıkraları uyarınca yazılı olarak tebliğ edilmiştir. 8