Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg., (): -, Atatürk Univ., J. of the Agricultural Faculty, (): -, ISSN : - AraĢtırma Makalesi/Research Article Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu* Mehmet Hüsrev ÖZ, Rafet ASLANTAŞ Bahri DağdaĢ Uluslararası Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü, -KONYA Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, -ERZURUM (aslantas@atauni.edu.tr) Geliş Tarihi :.. Kabul Tarihi :.. ÖZET: Doğu Anadolu Bölgesi Genetik Kaynakları Projesi kapsamda yılından beri toplanan ve Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Ġstasyonundaki koleksiyon parselinde muhafaza edilmekte olan armut genotiplerinin UPOV kriterlerine göre morfolojik karekterizasyonu amacıyla bu çalıģma planlanmıģ, ve yıllarında yürütülmüģtür. AraĢtırmada armut genotiplerinin olgunlaģma zamanı, morfolojik, fenolojik, pomolojik ve kimyasal özellikleri ile genetik akrabalık dereceleri ortaya konulmuģtur. Armut genotiplerinden u yılında, si yılında çiçek açıp meyve verdiği için değerlendirmeler yıllar itibarıyla ayrı ayrı yapılmıģtır. Armut genotiplerinin yarısının orta kuvvette geliģme kabiliyetine sahip olduğu; tam çiçekten hasada kadar geçen sürenin gün (/) ile gün (/) arasında; meyve ağırlığının yılında,g (/) ile,g (/) arasında, yılında,g (/) ile,g (/) arasında olduğu; SÇKM içeriğinin yılında %, (/) ile %, (/) arasında, yılında ise %, (/) ile %, (/) arasında olduğu belirlenmiģtir. Armut genotiplerinin her iki yıldaki dendogramında da üç farklı ana gurup belirlenmiģtir. Armut genotiplerinden /, /, /, /, /, /, / ve / nolu genotiplerin doğrudan üretim programlarına alınabilecek nitelikte olduğu belirlenirken, aynı genotiplerin moleküler karekterizasyonun da yapılması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Armut (Pyrus communis), genetik kaynak, morfolojik karakterizasyon, Doğu Anadolu Bölgesi, dendogram Morphological Characterization of Pear Genotypes in Eastern Anatolia Region ABSTRACT: This study was carried out between the years of and in Erzincan Horticultural Research Station. The pear genotypes used in this study was collected and kept at collection parcel within the context of Eastern Anatolia Fruit Genetic Resources Project since. Morphological characterizations of pear genotypes were done according to UPOV criteria s. Ripening period, morphological, phenological, pomological and chemical characteristics of pear genotypes and their degrees of genetic affinity have been defined within this study. While nineteen pear genotypes were flowered and produced fruit in first year (), this number has decreased to seventeen genotypes in the second year (). Because of difference in the number of genotypes, evaluations were done individually within the years. Half of pear genotypes have grown semi vigorously, duration from full blossom until harvesting was days for (/) and days for (/) genotypes. Fruit weight ranged between.g (/).g (/) in, and.g(/).g (/) in. TSS content changed between.% (/) and.% (/) in, and.% (/) to.% (/) in. Dendrogram of pear genotypes were determined different major groups each years. Pear genotypes numbered as /, /, /, /, /, /, / and / can directly be taken into the production. Further studies should be conducted to characterize molecular identification of these genotypes. Keywords: Pear (Pyrus communis), genetic resource, morphological characterization, Eastern Anatolia Region, dendrogram GİRİŞ Biyolojik çeģitlilik, toplumların ekolojik, ekonomik, kültürel zenginlikleri ve geçmiģleriyle bağlantısının bir ifadesidir. Biyolojik çeģitliliğin küresel ölçüde azalması, günümüzde insanlığın karģılaģtığı en ciddi çevresel tehditlerden birisi olarak tanımlanmaktadır. Ġnsanoğlunun doğayı sömürerek çevreyi olumsuz etkilediği bu çağda, tür ve çeģit kayıplarının daha önceki dönemlere kıyasla çok daha hızlı olduğu belirtilmektedir (Çepel, ). Dünyada biyolojik çeģitlilik kuzeyden güneye ve batıdan doğuya doğru artıģ göstermektedir. Ülkemiz ise kuzey ile güney, batı ile doğu arasındaki geçiģ noktası olarak, üç farklı biyocoğrafik alanı birleģtiren ve geçiģ formları ile birlikte, Avrupa- Sibirya, Ġran-Turan ve Akdeniz olmak üzere üç biyocoğrafik alan içerisine giren bir ülke konumundadır. Anadolu coğrafyası pek çok tarım ürünlerinde olduğu gibi meyvecilik yönünden de gen merkezi durumunda olup, pek çok meyve tür ve çeģidi açısından oldukça zengindir (Özbek, ). Türkiye deki zengin meyve gen kaynaklarının varlığı, uzun yıllardan beri aynı coğrafyada kültürlerinin yapılıyor olmasına ve var olan farklı iklim tipine adapte olmuģ olmalarından kaynaklanmaktadır (Sykes, ). Bitkisel üretimde devamlılık ancak yabani türlerin ve yerel genotiplerin korunması ile mümkün olabilir. Bu nedenle bitkisel gen kaynaklarının korunmasına ve sürdürülebilir anlayıģla kullanımına ihtiyaç bulunmaktadır. Bu kapsamda ülkemizde yöresel, bölgesel ve ülkesel anlamda bazı türlerde sınırlı çalıģmalar yürütülmüģ ve yürütülmektedir. Fakat popüler ticari çeģitlere olan ilginin aģırılığından dolayı sadece ticari öneme sahip materyaller ilgili *: TAGEM desteği ile yürütülen Yüksek Lisans tez çalıģması olup, Uluslararası Mezapotamya Tarım Kongresinde (- Eylül - Diyarbakır) sunulmuģtur.
Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu kuruluģlarca muhafaza altına alınmıģtır (GönülĢen, ). Birçok meyve türünün anavatanı veya anavatanları arasında gösterilen Anadolu coğrafyası, armudun da önemli gen merkezleri arasında gösterilmektedir (Ülkümen, ; Özbek,, Bostan ). Ülkemizde yazlık, güzlük ve kıģlık, standart ya da yerel olmak üzere ün üzerinde armut çeģidinin varlığından bahsedilmektedir (Özbek, ; ġen ve Karadeniz, ). Armut taze ve sofralık olarak tüketilmesi yanında konservelik, kurutmalık ve Ģıralık olarak da kullanılmaktadır. Günümüzde, yüksek verimli fakat dar genetik tabanlı olan modern çeģitler baģta çevresel baskılara (hastalık, zararlı, soğuk ve kurak vb.) dayanıklılık yönünden gen eksikliği taģımaktadırlar (ġehirali ve Özgen, ). Genetik potansiyeli yüksek yeni çeģitler elde etmek için, son yıllarda bitki ıslahında rekombinasyonlar, mutasyonlar ve türler arası melezleme teknikleri kullanılmaktadır. Ancak, bu teknikler hem masraflı, hem de uzun zaman gerektirmektedir. Bugün için ülkemizde planlı ıslah çalıģmalarının (melezleme, mutasyon, poliploidi, v.s.) yanı sıra, mevcut gen kaynaklarımızın değerlendirilmesi ve koruma altına alınması, gen kaynaklarımızın muhafazası açısından büyük önem taģımaktadır. Mikrogen merkezleri arasında kabul edilen Doğu Anadolu Bölgesinin yumuģak ve sert çekirdekli meyve türlerinin primer gen merkezi olduğu bilinmektedir. Ülkemizde genetik kaynakların toplanması, korunması ve değerlendirilmesi amacıyla, ülke çapında ilk olarak bitki genetik kaynaklarının belirlenmesine yönelik çalıģmalar yılında baģlanılmıģtır. Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Enstitüsü nde ise bu konudaki proje çalıģmalarına yılında "Doğu Anadolu ve Bağ Genetik Kaynakları Projesi" isimli çalıģma ile baģlanılmıģ ve hali hazırda da planlı çalıģmalara devam edilmektedir. yılından bu güne kadar ılıman iklim meyve türlerine ait çok sayıda genetik materyal bölgemizden tespit edilip Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Ġstasyonu Müdürlüğünün Bahçeliköy Beldesinde bulunan arazisinde muhafaza altına alınmıģtır. Bugüne kadar bu kapsamda armut genotipi toplanmıģ ve her genotipten en az bitki olacak Ģekilde koleksiyon parseline x m aralık ve mesafede dikilmiģtir. Bitkilerin yıllık bakım iģleri eksiksiz olarak yerine getirilmektedir. Bu araģtırmada Doğu Anadolu Genetik Kaynakları Projesi kapsamında toplanan ve Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Ġstasyonu Müdürlüğünün Bahçeliköy Beldesinde muhafaza edilmekte olan armut genotiplerinin morfolojik karakterizasyonu ve ön değerlendirilmelerinin yapılması amaçlanmıģtır. Morfolojik karakterizasyon için armut genotiplerinin olgunlaģma zamanı, morfolojik, fenolojik, pomolojik ve genetik farklılıkları ortaya konulmuģtur. Ayrıca doğrudan üretim programına kaynak olabilecek armut genotiplerinin tespit edilip tescil ve sertifikasyon iģlemleri için altlık oluģturabilen bulguların tespiti amaçlanmıģtır. MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Doğu Anadolu Genetik Kaynakları Projesi kapsamında yılından beri toplanan ve Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Ġstasyonu Müdürlüğünün Bahçeliköy Beldesinde bulunan arazisinde muhafaza edilmekte olan ortalama - yaģlarındaki armut genotipi içerisinden meyve veren adeti yılında, adeti yılında araģtırmanın materyalini oluģturmuģtur. Armut genotiplerinin numaralandırılmasında koleksiyon parselindeki konumları (sıra numarası/sıra üzerindeki konumu) esas alınmıģtır. Yöntem Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Enstitüsü Koleksiyon parselinde bulunan armut genotiplerinden özellikle meyve verenlerin olgunlaģma zamanı, morfolojik, fenolojik ve pomolojik özellikleri itibarı ile karakterizasyonunda gerekli olan gözlem, ölçüm ve değerlendirmeler UPOV (The International Union for the Protection of New Varieties of Plants) kriterlerinin tanımlama listesine göre yapılmıģtır. Ayrıca armut genotiplerine ait renk değerleri ile meyvelerin kimyasal içerikleri de analiz edilmiģtir. Armut genotiplerinin pomolojik özelliklerinin belirlenmesinde ağaç olumundaki meyveler kullanılmıģtır. Hasat tarihinin belirlenmesinde ise hasat önü dökümleri ile karakteristik meyve iriliği ve renginin oluģması dikkate alınmıģtır. Tam çiçekten hasada kadar geçen süre, gün olarak hesaplamalarla belirlenmiģtir. Her genotipten rastgele alınan ve tek tek değerlendirilen meyvede pomolojik özellikler belirlenmiģtir. Pomolojik özelliklerin ifade edilmesinde, değiģim aralığının (min.-max.) sınıf sayılarına bölümü esas alınmıģtır. lerin eni, boyu, meyve sapı uzunluğu ve kalınlığı dijital kumpasla; meyve ve eti sertliği penetrometreyle, meyve ağırlığı, g hassasiyetindeki terazi ile tespit edilmiģtir. hacmi taģan suyun hacmini belirlemek suretiyle ve meyve ağırlığını hacmine bölerek yoğunluk hesaplanmıģtır (Pırlak vd ). nin yanak rengi ile zemin renginin L, a, b değerleri Minolta Chromo Meter CR- cihazı ile belirlenmiģtir. Okunan L değeri parlaklık; a değerinden pozitif olanlar kırmızı, negatif olanlar yeģil; b değerinden pozitif olanlar sarı, negatif olanlar mavi rengi temsil etmektedir (AslantaĢ ve Güleryüz, ). sularında yapılan kimyasal analizlerden SÇKM el reflaktometresiyle, vitamin C,
M.H.Öz, R.AslantaĢ glikoz, toplam Ģeker, malik asit, titrasyon asitliği ve ph MERK marka RQ Flex refraktometresine ait özel kitler kullanılmak suretiyle tespit edilmiģtir (AslantaĢ vd. ). Armut genotiplerinin ve yılına ait verilerinin küme analizi ile dendogramı JUMP bilgisayar paket programı kullanılarak yapılmıģtır. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Armut Genotiplerinin Ağaç Özellikleri ve Sınıflara Göre Dağılımı Doğu Anadolu bölgesi meyve genetik kaynakları projesi kapsamında toplanıp Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Ġstasyonu nda muhafaza edilmekte olan ve meyve veren armut genotiplerinin ağaç özelliklerine ait kriterler ve sınıflara göre dağılım ve yılında ayrı ayrı tespit edilmiģ ve Çizelge de verilmiģtir. Çizelge incelendiğinde armut genotiplerinin ortalama olarak yarısının orta kuvvette geliģme ve fazla dallanma kabiliyetine sahip olduğu gözlenmiģtir. Genel anlamda modern armut yetiģtiriciliğinde, amaca uygun olarak farklı kuvvette geliģebilen çeģitler geliģtirilmiģtir. Morfolojik karekterizasyonu bu çalıģma ile ortaya konulan populasyon özelliğindeki armut genotiplerinin ağaç özelliklerindeki bu değiģkenlik, menģey materyali açısından zenginlik olarak adlandırılabilir. Çizelge. UPOV kriterlerine göre incelenen armut genotiplerinin ağaç özellikleri ve sınıflara göre dağılımı Parametre Değerlendirme Sınıfı yılı yılı Ağaç büyüklüğü Ağaçta dallanma Ağaç habitusu Bir yaşlı sürgün büyümesi Bir yaşlı sürgünde boğum arası uzunluk Bir yaşlı sürgünün güneş gören yüzeyindeki renklenme Bir yaşlı sürgünde tomurcuğun dal üzerindeki şekli Bir yaşlı sürgünde tomurcuğun pozisyonu Bir yaşlı sürgünde tomurcuğun sürgüne bağlanma noktası Büyüme dönemlerinde genç sürgünlerin ucunda antosiyan oluşumu Zayıf Kuvvetli Yok ya da çok az Az Fazla Çok fazla Çok Dik Dik Dik Yayvan Yayvan Sarkık Çok Sarkık Düz Dalgalı Zikzak Gri yeģil Gri kahverengi Açık kahverengi Kahverengi Kahverengi kırmızı Kahverengi mor Koyu kahverengi Dar açılı GeniĢ açılı Yuvarlak BitiĢik Yarı bitiģik Sürgünden uzak Küçük GeniĢ Yok Az Fazla Çok fazla Adedi Yüzdesi (%) Adedi Yüzdesi (%),,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu Armut genotiplerinin sürgün büyümesi dalgalı, bir yaģlı sürgünde boğum arası uzunluğun orta, bir yaģlı sürgünün güneģ gören yüzeyindeki renklenmenin açık kahverengi, kahverengi ve kahverengi kırmızı rengin ve yıllarında çoğunlukta olduğu, bir yaģlı sürgünde tomurcuğun dal üzerindeki Ģeklinin genellikle geniģ açılı olduğu, tomurcuğun pozisyonun da yarı bitiģik olduğu belirlenmiģtir. Bir yaģlı sürgünde tomurcuğun sürgüne bağlanma noktasının orta, büyüme dönemlerinde genç sürgünlerin ucunda antosiyan oluģumunun da fazla, ise yılında orta ve fazla sınıfta olduğu gözlenmiģtir Çizelge ). Armut Genotiplerinin Çiçek ve Yaprak Özellikleri ile Sınıflara Göre Dağılımı Armut genetik kaynakları koleksiyon bahçesinde bulunan ve meyve veren genotiplerde, çiçek özelliklerine ait kriterler ve sınıflara göre dağılımı ve yılında ayrı ayrı tespit edilmiģ ve Çizelge de verilmiģtir. Armut genotiplerinin çiçek tomurcuklarının uzun sürgünlerde olduğu, çiçekte sepal uzunluğunun orta, taç yaprağın pozisyonunun her üç sınıfa da girdiği, taç yaprak büyüklüğünün her iki yılda da orta sınıfta olduğu, çanak yaprak Ģeklinin ise oval olduğu belirlenmiģtir. Armut genotiplerinin yapraklarının uzunluğunun ve geniģliğinin her iki yılda da orta sınıfta yer aldığı, yaprak ayasının Ģeklinin her iki yılda da geniģ olduğu, yaprağın tepe Ģeklinin yine her iki yılda da üçgen görünümünde olduğu, yaprağın uç uzunluğu ile yaprak sap uzunluğunun her iki yılda da orta sınıfta yer aldığı tespit edilmiģtir. Armut genotiplerinin çiçek ve yaprak özelliklerine ait incelenen parametrelerin yıllara göre dağılımındaki değiģim kalıtım derecesi ile alakalı olabilir. Zira kantitatif karakterlere çevre Ģartlarının etkisi daha yüksektir. Esas itibariyle morfolojik karekterizasyonda incelenen yaprak özellikleri, tanımlamalar yanında meyve özelliklerine de tesir eden önemli kriterlerdendir. ġöyle ki, bitkinin enerjisini temin ettiği santral görevi gören yaprak alanı ve yoğunluğu meyve iriliğini ve albenisini etkileyebilmektedir. Bu kapsamda armutta yaprak Ģekli ve iriliğinin meyve Ģekli ve iriliği ile pozitif iliģki içerisinde olduğu bilinmektedir. Gölgelemenin etkisi ile yaprak ve meyve renginin yoğunluğu değiģebilir. Çünkü yeģil rengi veren klorofil ile kırmızı rengi veren antosiyanin ıģık Ģartlarında sentezlenmektedir (Karakurt ve AslantaĢ, ). Çok değiģken zemin ve üst renk tonuna sahip olan armudun meyvelerinin renklenmesinde yaprak yoğunluğu, alanı ile beraber sapının uzunluğunun da etkili olduğu meyve örneklemeleri sırasında müģahade edilmiģtir. Armut Genotiplerinin Özellikleri ve Sınıflara Göre Dağılımı Doğu Anadolu Bölgesinden toplanarak Erzincan ekolojisindeki koleksiyon parselinde muhafaza edilen ve meyve veren armut genotiplerinin, UPOV kriterlerine göre belirlenen meyve özellikleri ile sınıflara göre dağılımları Çizelge de verilmiģtir. Armut genotiplerinde genelde meyve uzunluklarının, meyve çapının ve meyve büyüklüğünün orta sınıfta yer aldığı, meyvenin simetri durumunun yılında hafif simetrik (%,), yılında simetrik (%,) olduğu belirlenmiģtir. nin görünüm profilinin genelde konveks yapıda olduğu, meyve kabuk renginin çoğunlukla yeģil olduğu, meyve yanaklarının renklenmesinin yok veya çok az olduğu, meyve sapındaki rengin az, meyve sap uzunluğu ve meyve sap kalınlığının orta sınıfta yer aldığı tespit edilmiģtir. sapının meyve duruģuyla iliģkisinin genelde hafif eğri, meyve sap çukurunun sığ bir yapıda olduğu, hasat döneminde çanak yapraklılığın gevģek bir yapıda seyrettiği, meyvede hasat döneminde çiçek çukuru geniģliğinin var olduğu, çiçek çukuru derinliğinin ve meyve alt çukuru yanında bulunan iki yanak arası uzunluğun orta seviyede olduğu gözlenmiģtir. eti tekstürünün tüm genotiplerde kötü olmadığı, meyve eti sertliğinin orta ve sert gurupta yer aldığı belirlenmiģtir. eti sululuğunun ise yılında sulu (%,), yılında ise orta sınıfta (%,) yer aldığı, tohum Ģekillerinin her iki yılda da eliptik olduğu çiçeklenme zamanının ve yılında orta olduğu, ağaç olumununda her iki yılda orta olduğu gözlenmiģtir (Çizelge ). Armut genotiplerine ait meyvelerde tespit edilen çok geniģ varyasyon, yeni çeģit geliģtirme programı adına eģsiz bir hazine niteliğindedir. Doğrudan üretim programlarına alınabilecek nitelikte genotiplerin varlığı yanında, çok önemli armut ıslah programlarına da menģei materyali olabilecekleri düģünülebilir. Pazar istekleri ve insanların göz alıģkanlığı dikkate alındığında, düzgün Ģekilli meyvelerin çok rağbet görecekleri ihtimali ağırlık kazanmaktadır. Esas itibariyle taze tüketilen meyvelerin albenisi tüketici taleplerinin Ģekillenmesinde önemlidir. Son yıllarda uluslararası piyasa orta ile iri gruptaki armutları tercih etmektedir. Ġç piyasada çok iri çeģitler arzulansa da, son yıllarda bunun ekonomik tercih olmadığı ve raf ömrünün daha kısa oluģu iri armut tercihinde bir gerilemeye sebep olmuģtur (AslantaĢ, ). Ģeklinin muntazam oluģu genetik özellik yanında döllenme biyolojisiyle alakalıdır. Genetik yapıda olmayan hiçbir özellik açığa çıkmaz.
M.H.Öz, R.AslantaĢ Ancak meyve Ģekli, simetrisi, iriliği, meyve kabuğunun kalınlığı, rengi ve yoğunluğu gibi özellikler yetiģtirme tekniği ile yetiģtiriciliğin yapıldığı ekolojik Ģartlara göre değiģebilmektedir. Yani ekolojik Ģartlar meyvelerin pomolojik özelliklerini değiģtirebilmektedir. Ģekliyle ilgili olarak, meyvelerin genellikle sıcak ve kurak bölgelerde, kuzey ve serin bölgelere göre daha basık geliģtikleri, hücre bölünmesi safhasında havaların sıcak geçmesinin basık Ģekil oluģmasına, serin geçmesinin ise daha uzun meyve oluģmasına yol açtığı belirtilmektedir (Karaçalı, ). Çizelge. UPOV kriterlerine göre incelenen armut genotiplerinin çiçek ve yaprak özellikleri ile sınıflara göre dağılımı Parametre Değerlendirme yılı yılı Sınıfı Adedi Yüzdesi Adedi Yüzdesi Sürgünde çiçek tomurcuklarının yeri Spur dalcıkta sürgünde,,,, Çiçekte sepal (Çanak) uzunluğu,,,,, Çiçekte taç yaprağın pozisyonu Çiçekte taç yaprak büyüklüğü Çiçekte çanak yaprak şekli Yaprak uzunluğu Yaprak genişliği Yaprak ayasının şekli Yaprağın uç şekli Yaprağın uç uzunluğu Yaprak sap uzunluğu Yaprak sapında kulakçığın görünümü Ayrı BitiĢik Katmerli Küçük Büyük Yuvarlak GeniĢ oval Oval Dar GeniĢ Dar açılı Düz üçgen GeniĢ -küt Çok geniģ Dar açılı Üçgen GeniĢ açılı Yuvarlak Yok veya çok kısa Çok uzun Yok Var,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu Çizelge. UPOV kriterlerine göre incelenen armut genotiplerinin meyve özellikleri ve sınıflara göre dağılımı Parametre Değerlendirme Sınıfı yılı yılı Adedi Yüzdesi Adedi Yüzdesi uzunluğu çapı de maximum çapın yeri büyüklüğü nin simetri durumu görünüm profili kabuk rengi yanaklarının renklenmesi sap kısmındaki renk sap uzunluğu sap kalınlığı sapının meyve duruşuyla ilişkisi sap çukuru de çanak yapraklılık Küçük Büyük kısımda Çanak halkasına yakın Sapa yakın Çok küçük Küçük Büyük Çok büyük Simetrik değil Hafif simetrik Simetrik Ġçe bükük Düz Konveks AlıĢılmıĢın dıģında YeĢil Sarımsı yeģil Sarı Yok veya çok az Az Çok Çok fazla Yok veya çok az Az Çok Çok fazla Ġnce Kalın Düz Hafif eğri Üçgen Yok Sığ Derin Çok derin Sarıyor GevĢek Ayrı,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
M.H.Öz, R.AslantaĢ çiçek çukuru genişliği çiçek çukuru derinliği Alt çukur yanında bulunan iki yanak arası uzunluk de çiçek çukurunun pozisyonu eti tekstürü eti sertliği eti sululuğu Tohum şekli Çiçeklenme zamanı Ağaç olumu Yok Var Hafif Derin Hafif Hafif yivli Kabarık Kötü Ġyi YumuĢak Sert Az sulu Sulu Çok sulu Yuvarlak Oval Eliptik Dar eliptik Çok erken Erken Geç Çok geç Çok erken Erken Geç Çok geç,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Armut Genotiplerinin Pomolojik Özellikleri Armut genotiplerine ait koleksiyon parselinde yılında meyve veren genotip ile yılında meyve veren genotipin bazı pomolojik özellikleri belirlenmiģ olup, yılına ait veriler Çizelge de, yılına ait veriler Çizelge de verilmiģtir. Ģekline tesir eden faktörler meyve eni ile boyunun ölçüleridir. Armut genotiplerinin meyve eninin yılında, mm (/) ile, mm (/) arasında; yılında, mm (/) ile, mm (/) arasında değiģirken, meyve boyu değerinin yılında, mm (/) ile, mm (/) arasında; yılında ise, mm (/) ile, mm (/) arasında değiģtiği belirlenmiģtir. Erzincan da mahalli çeģitler üzerinde yapılan daha önceki çalıģmada, meyve eninin, mm ile, mm arasında, meyve boyunun ise, mm ile, mm arasında olduğu tespit edilmiģtir (Güleryüz, ). Van yöresinde yapılan bir çalıģmada meyve eni mm ile mm arasında; meyve boyu mm ile mm arasında tespit edilmiģtir (Bostan, ). Adilcevaz ve Bitlis te yapılan çalıģmada ise armutların meyve boyu, cm (KıĢlık küçük armut) ile, cm (Mellaki II), meyve çapı, (KıĢlık küçük armut) ile, cm (Mellaki II) olarak bulunmuģtur (Yarılgaç ve Yıldız, ). Van Gölü havzasında yetiģtirilen yerel armut çeģitlerinde meyve boyuna bakıldığında en yüksek değer, mm ile Limon armudunda, en düģük değer, mm ile ġirha çeģidinde belirlenmiģtir. eni bakımından en yüksek değer, mm ile Ankara çeģidinde belirlenirken en düģük değer, mm ile Beronik çeģidinde belirlenmiģtir (Özrenk vd. ). lerin sap uzunluğu değerlendirmesinde yılında en kısa olan genotipin, mm ile /
Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu nolu tipin, en uzun olan genotipin ise, mm ile / nolu tipin; yılında ise meyve sapı en kısa olan genotipin, mm ile /, en uzun olan genotipin ise, mm ile / olduğu belirlenmiģtir. (Çizelge ve ). Artvin Camili yöresinde yapılan çalıģmada, yerel armut çeģitlerinin meyve sap uzunluklarının, mm ile, mm arasında değiģtiği, sap kalınlıklarının ise, mm ile, mm arasında değiģtiği saptanmıģtır (Demirsoy vd. ). Erzincan yöresinde yetiģtirilen Çermail armudunun sap kalınlığının, mm ile, mm arasında değiģtiği, meyve sap uzunluğunun ise, ile, mm arasında olduğu tespit edilmiģtir (Yakut ve Özrenk, ). Armutların raf ömrü, yeme kalitesi, depolama imkânı ve süresi açısından önemli olan meyve kabuğu ve meyve eti sertlik değerlerinin varyasyonu çok yüksek bulunmuģtur. Armut genotiplerinin meyve kabuğu sertliği yılında, lb (/) ile, lb (/) arasında, yılında ise, lb (/) ile, lb (/) arasında olduğu, meyve eti sertliğinin ise yılında, lb (/) ile, lb (/) arasında; yılında da, lb (/) ile, lb (/) arasında olduğu belirlenmiģtir (Çizelge ve ). Adilcevaz ve Bitlis te yapılan çalıģmada ise meyve eti sertliği, lb (Kum armudu) ile, lb (KıĢlık Küçük armut) arasında tespit edilmiģtir (Yarılgaç ve Yıldız, ). Kağızman'da yapılan çalıģmada ise yetiģtirilen; Yunus, Kırmızı, HissebaĢı, Bozdoğan, Güzkırmızısı, Malça ve Ahmet Halfe mahalli armut çeģitlerinin meyve eti sertliğinin, kg/cm (Kırmızı) ile, kg/cm (HissebaĢı) arasında olduğu belirlenmiģtir (Güleryüz ve ErciĢli, ). Edremit ve GevaĢ (Van) yöresinde yetiģtirilen mahalli armut çeģitleri üzerinde yapılan çalıģmada meyve eti sertlikleri, lb ile, lb arasında değiģtiği saptanmıģtır (Yarılgaç, ). Benzer bir çalıģma Artvin Camili yöresinde yapılmıģ olup meyve eti sertliği, kg ile, kg arasında olduğu, meyve kabuğu sertliğinin ise, kg ile, kg arasında olduğu tespit edilmiģtir (Demirsoy vd. ). Van Gölü havzasında yetiģtirilen yerel armut çeģitlerinin meyve eti sertliği Hırrım ġoi çeģidinde, lb, ġirha çeģidinde, lb olarak saptanmıģtır (Özrenk vd. ). Armut genotiplerin meyve ağırlığı yılında,g (/) ile,g (/) arasında, yılında,g (/) ile,g (/) arasında olduğu belirlenmiģtir. Yalova koģullarında yetiģtirilen standart çeģitlerden Deveci çeģidinin,g, Passe Crassane çeģidinin,g ve Kieffer çeģidinin,g, olduğunu belirtmiģtir (Akçay vd. ). Edremit ve GevaĢ (Van) yöresinde yetiģtirilen armutlar üzerinde yapılan incelemelerde meyve ağırlıkları - g arasında değiģtiği saptanmıģtır (Yarılgaç, ). Van ve çevresinde yılında mahalli armut çeģitlerinin morfolojik ve pomolojik özellikleri tespit etmek amacıyla çeģit üzerinde yapılan bir çalıģmada ortalama meyve ağırlıklarının, g ile, g arasında olduğu bildirilmiģtir (Bostan, ). Ankara armudunda yapılan diğer bir çalıģmada ortalama meyve ağırlığı,g olarak belirlenmiģtir (Köksal ve Yılmaz, ). Van ve çevresinde yapılan bir diğer çalıģmada ise yetiģtirilen mahalli Mellaki ve Ankara armut çeģitlerinin farklı genotipleri üzerinde yürütülen çalıģmada ortalama meyve ağırlığı Mellaki armutlarında,g (Mellaki ) ile,g (Mellaki l), Ankara armutlarında,g (Ankara ) ile,g (Ankara ) arasında tespit edilmiģtir (ġen vd ). Tokat yöresindeki Gülgürep ve Balbardağı üzerindeki çalıģmada ise meyve ağırlığı,g ile,g arasında bulunmuģtur (Edizer ve GüneĢ, ). Kağızman ilçesinde yetiģtirilen Yunus, Kırmızı, HissebaĢı, Bozdoğan, Güzkırmızısı, Malça ve Ahmet Halfe mahalli armut çeģitlerinde ortalama meyve ağırlıkları,g (Kırmızı) ile,g (Güzkırmızısı) arasında tespit edilmiģtir (Güleryüz ve ErciĢli, ). Ünal vd. (), Ege Bölgesinde yetiģtirilen armut çeģitleri üzerinde yapmıģ oldukları araģtırmalarda, g ile en yüksek meyve ağırlığına sahip olan çeģidin EkĢisulu ismindeki mahalli bir çeģit olduğunu bildirmiģlerdir. Yine Yarılgaç ve Yıldız (), Adilcevaz ilçesinde yetiģtirilen mahalli armut çeģitleri içerisinde en yüksek meyve ağırlığına sahip olan çeģitlerin, g ile Mellaki II ve, g ile Mellaki III olduğunu saptamıģlardır. Artvin Camili yöresinde yapılan çalıģmada, yörede yetiģtirilen yerel armut çeģitlerinin,g ile,g arasında değiģtiği bildirilmiģtir (Demirsoy vd. ). Erzincan yöresinde yetiģtirilen Çermail armudunun meyve ağırlıklarının, ile,g arasında olduğu tespit edilmiģtir (Yakut ve Özrenk, ). Dikkat edileceği üzere farklı yerlerde farklı çeģit ve genotiplerde yürütülen çalıģmalarda meyve ağırlıklarının çok değiģken olduğu görülmektedir. Bu durum çeģitlere göre değiģeceği gibi yöreden yöreye ve ekolojik farklılıklara göre de değiģmektedir. Konu ile ilgili mevcut literatür bulgular ile bulgularımız uyum içerisindedir. hacim değerleri de yılında ml (/) ile ml (/) arasında; yılında ml (/) ile ml (/) arasında bulunmuģtur. lerde ağırlığın hacim değerine oranının ifadesi olan meyve yoğunluğu da yılında, g/ml (/) ile. g/ml (/) arasında; yılında ise. g/ml (/) ile, g/ml (/) arasında olduğu tespit edilmiģtir (Çizelge ve ). Erzincan yöresinde yetiģtirilen Çermail armudunun özelliklerini belirlemek amacıyla yapılan çalıģmada meyve hacim değerlerinin ml ile ml arasında değiģtiği, meyve yoğunluğunun ise, g/ml ile, g/ml arasında olduğu tespit edilmiģtir (Yakut ve Özrenk, ). Van Gölü havzasında yetiģtirilen yerel armut çeģitlerinde hacim değerlerine bakıldığında
M.H.Öz, R.AslantaĢ ml (Karoino Hanuka) ile ml (Ankara) arasında değiģtiği, meyve yoğunluğunun ise, g/ml (Beronik) ile, g/ml (Mellaki-) arasında olduğu tespit edilmiģtir (Özrenk vd. ). Çizelge. Armut genotiplerinin bazı pomolojik özellikleri ( Yılı) Alt Tip Sapı Sapı Eni Boyu Derinlik Sertliği No Uz. Kalınlığı (mm) (mm) (mm) (lb) (mm) (mm) Eti Sertliği (lb) Ağırlığı (g) Hacmi (ml) Yoğunluğu (g/ml) /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, Çizelge. Armut genotiplerinin bazı pomolojik özellikleri ( Yılı) Tip No Eni (mm) Boyu (mm) Sapı luğu (mm) Sapı Kalınlığı (mm) Alt Derinlik (mm) Kabuğu Sertliği (lb) Eti Sertliği (lb) Ağırlığı (g) Hacmi (ml) Yoğunluğu (g/ml) /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,, /,,,,,,,,,
Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu Armut Genotiplerinin Olgunlaşma Zamanı, Rengi ile Kimyasal İçerikleri Armut genotiplerine ait koleksiyon parselinde yılında meyve veren genotip ile yılında meyve veren genotipin olgunlaģma zamanı meyve rengi ile taze tüketim ve iģlemeye uygunluk açısından önemli olan meyvelerin kimyasal içerikleri de ayrı ayrı analiz edilmiģ ve Çizelge ve de verilmiģtir. cilikte önemli bir hasat kriteri olan tam çiçeklenme ile hasat arasında geçen gün sayısı armut genotiplerde yılında gün (/) ile gün (/) arasında; yılında ise gün (/) ile gün (/) arasında değiģmiģtir. Yalova Ģartlarında yetiģtirilen armutlar üzerinde yapılan bir çalıģmada tam çiçeklenme ile hasat arasında geçen gün sayısının ile gün arasında değiģtiği bildirilmiģtir (Büyükyılmaz ve Bulagay, ). Bu değer Van çevresinde yetiģtirilen mahalli armut çeģitlerinde ile gün arasında tespit edilmiģtir (Bostan, ). ErciĢ te yetiģtirilen Mellaki armut tiplerinde ise tam çiçeklenme ile hasat arasında geçen sürenin ile gün arasında olduğu bildirilmiģtir (AĢkın ve Oğuz, ). Erzincan yöresinde yetiģtirilen Çermail armudunun tam çiçeklenme ile hasat arasında geçen gün sayısının gün ile gün arasında değiģtiği bildirilmiģtir (Yakut ve Özrenk, ). Armut genotiplerinde meyve kabuğu zemin rengi en mat ve en parlak olan genotiplerin yılında / ve /; yılında ise / ve / arasında olduğu belirlenmiģtir. kabuğu zemin rengi yeģil-kırmızı skalasındaki a değeri yılında -, (/) ile -, (/) arasında; yılında ise -, (/) ile, (/) arasında değiģirken, mavi-sarı skalasındaki b değeri yılında, (/) ile, (/) arasında; yılında, (/) ile, (/) arasında değiģtiği belirlenmiģtir (Çizelge ve ). lerin önemli kalite kriterlerinden birisi, albenisini etkileyen renk parametresidir (Güleryüz, ; Karaçalı, ; AslantaĢ ve Güleryüz, ). Armut genotiplerinin meyve kabuğunun zemin ve üst rengi oldukça değiģkenlik arz etmektedir. Bu itibarla çeģitlilik önemli bir avantaj olarak ifade edilebilir. SÇKM içeriği yılında %, (/) ile %, (/) arasında, yılında ise %, (/) ile %, (/) arasında belirlenmiģtir (Çizelge ve ). SÇKM içeriğinin Erzincan Ģartlarında yapılan bir çalıģmada %, ile %, arasında (Güleryüz ), Görele ve çevresindeki mahalli armutların içeriğinin ise %, ile %, arasında olduğu tespit edilmiģtir (Karadeniz ve KalkıĢım, ). Kağızman yöresinde yetiģtirilen mahalli armut çeģitlerinin SÇKM içeriklerinin %, (Güzkırmızısı) ile %, (Yunus) arasında (Güleryüz ve ErciĢli, ); Adilcevaz ve Bitlis te yapılan çalıģmada ise %, (TavĢan baģı) ile %, (Karçın) arasında değiģtiği bildirilmiģtir (Yarılgaç ve Yıldız, ). Sulu meyvelerde önemli bir kalite ölçütü de C vitamini içeriğidir. Armut genotiplerinin C vitamini içeriği yılında mg/l (/) ile mg/l (/) arasında, yılında ise mg/l (/) ile mg/l (/) arasında belirlenmiģtir. Armut genotiplerinin yeme kalitesi ve teknolojik açıdan önemli olan toplam Ģeker, glikoz, titre edilebilir asitlik, malik asit içeriği ve ph içeriği arasındaki değiģkenlik oldukça fazladır. Bu farklılığın genotip farklıklarından kaynaklanabileceği söylenebilir. Çizelge. Armut genotiplerinin olgunlaģma zamanı, meyve rengi ile kimyasal özellikleri () T.Çiçek Zemin Toplam Malik Tip Yanak Rengi SÇKM Vit. C Glikoz Hasat Rengi Şeker Asit No L*a*b* değeri (%) (mg/l) (mg/l) (gün) L*a*b* değeri (mg/l) mg/l Tit. Asitliği (%) /,*,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, /,*-,*,,*-,*,,,,, ph
M.H.Öz, R.AslantaĢ Çizelge. Armut genotiplerinin olgunlaģma zamanı, meyve rengi ile kimyasal özellikleri () T.Çiçe Zemin Top. Malik Tip Yanak Rengi SÇKM Vit. C Glikoz khasat Rengi Şeker Asit No L*a*b* değeri (%) (mg/l) (mg/l) (gün) L*a*b* değeri (mg/l) mg/l Tit. Asit. (%) /.*.*..*-.*.,,,, /.*.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*.*..*.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*-.*..*-.*.,,,, /.*.*..*-.*.,,,, /.*.*..*-.*.,,,, ph Armut Genotiplerinin Dendogramı Armut genotiplerine ait morfolojik verilerinin küme analizi ile dendogramı her iki yılda da ayrı ayrı yapılmıģtır. yılında değerlendirilen genotipin dendogramı ġekil de, yılında değerlendirilen genotipin dendoğramı ġekil de verilmiģtir. Her iki yıla ait dendogramlar incelendiğinde ikisinde de farklı ana grubun oluģtuğu görülebilir. Ana gruplar dendogram üzerinde farklı renklerle gösterilmiģtir. Kırmızı renkli grupta en yakın morfolojik benzerliği / ile / nolu genotipler; mavi renkli grupta en yakın morfolojik benzerliği / ile / nolu genotipler, göstermiģ olup / nolu genotip ise bu gruptan farklılaģarak (yeģil renkli) ayrı bir dal meydana getirmiģtir. Ġkinci yıldaki dendogramda kırmızı renkli grupta en yakın morfolojik benzerliği / ile / nolu genotipler; mavi renkli grupta en yakın morfolojik benzerliği / ile / nolu genotipler, yeģil renkli grupta ise en yakın morfolojik benzerliği / ile / nolu genotipler arasında görülmektedir. Dendogramlardan da anlaģılacağı üzere armut genotipleri arasında morfolojik olarak çok önemli derecelerde farklılıklar söz konusudur. Bu durum varyasyonun büyüklüğünü ifade etmektedir. Genel anlamda bitki ıslahı açısından genetik koleksiyonun varyasyon büyüklüğü koleksiyon kıymetini olumlu etkilemektedir. Bu itibarla üzerinde araģtırma yapılan armut genetik kaynakları olağanüstü öneme sahiptir denilebilir. Günümüz teknolojisinde morfolojik karekterizasyonun yanında moleküler karekterizasyonun da yapılması ve sonuçların birlikte değerlendirilmesi gerekmektedir.
Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - Şekil. Armut genotiplerinin yılına ait verilerinin küme analizi ile dendogramı ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - ERZ - Şekil. Armut genotiplerinin yılına ait verilerinin küme analizi ile dendogramı
SONUÇ ve ÖNERİLER Bitkisel üretimde devamlılık ancak yabani türlerin ve yerel ekotiplerin korunması ile mümkün olabilir. Bu nedenle bitkisel gen kaynaklarının korunmasına ihtiyaç bulunmaktadır. cilik kültür tarihi eski olan ülkelerde yumuģak ve sert çekirdekli meyve türlerinin gen kaynaklarının belirlenmesi, toplanması ve muhafazası amacıyla son yıllarda oldukça yoğun çalıģmalar yapılmaktadır. Ülkemizde sıkça görülen orman yangınları, yakacak için ağaç kesimleri, doğal afetler, meyveciliğin yaygın olduğu vadilerde yapılan barajlar, yeni yerleģim alanlarının isabetsiz tahsisleri, otoyollar, petrol boru hatları gibi farklı nedenlerden dolayı çok zengin olan meyve genetik varlığımız hızlı bir Ģekilde kaybolmaktadır. Doğu Anadolu Genetik Kaynakları Projesi kapsamında toplanan ve Erzincan Bahçe Kültürleri AraĢtırma Ġstasyonu Müdürlüğünün Bahçeliköy Beldesinde bulunan koleksiyon parselinde muhafaza edilmekte olan armut genotiplerinin UPOV kriterlerine göre morfolojik olarak karakterizasyonunu ve ön değerlendirilmesi amacıyla bu çalıģma planlanmıģ ve yürütülmüģtür. AraĢtırmada armut genotiplerinin olgunlaģma zamanı, morfolojik özellikleri ile genetik akrabalık dereceleri ortaya konulmuģtur. Ayrıca genotiplerin doğrudan kullanımı yanında planlı ıslah çalıģmalarında ebeveyn olarak kullanım potansiyelleri belirlenmiģtir. Armut genotiplerine ait meyvelerde tespit edilen geniģ varyasyon, yeni çeģit geliģtirme programı adına eģsiz bir hazine niteliğindedir. Doğrudan üretim programlarına alınabilecek nitelikte genotiplerin varlığı (/, /, /, /, /, /, / ve / nolu genotipler) yanında, çok önemli armut ıslah programlarına da menģey materyali olabilecek durumdadır. Doğrudan üretime alınabilecek genotipler ve bunların ticari açıdan önemli olan bazı özellikleri Çizelge de özet halinde verilmiģtir. Çizelge. Doğrudan üretim için önerilebilecek armut genotiplerinin bazı özellikleri Tip No Yöresel İsmi Ağırlığı (g) Eni (mm) Boyu (mm) T. Çiçek- Hasat (gün) Zemin Rengi (L*a*b*) / Bozdurgan,,,,*-,*, / Kırmızı,,,,*-,*, / PaĢik,,,,*-,*, / Mellaki,,,.*-.*. / KıĢ armudu,,,.*-.*. / Sarı armut,,,.*-.*. / YeĢil armut,,,.*-.*. / Yanaklı armut,,,.*-.*. Her iki yılda da armut genotiplerinin dendogramlarında üç farklı ana gurup oluģmuģtur. Bu durum varyasyonun geniģliğine iģaret etmektedir. Genetik koleksiyonun varyasyon büyüklüğü materyalin değerini artırmaktadır. Bu itibarla üzerinde araģtırma yapılan armut genetik kaynakları olağanüstü öneme sahiptir. Armut genotiplerinin morfolojik karekterizasyonun ortaya konulduğu bu çalıģmaya ilave olarak, fizyolojik dengeye girmeyen genotiplerinde kesintisiz olarak değerlendirilmesine devam edilmesi yanında, tüm armut genotiplerinin moleküler karekterizasyonun da yapılması önem arz etmektedir. Bu çalıģma ile ön plana çıkan genotiplerin tescil ve sertifikasyon iģlemlerine zaman geçirilmeden baģlanılması gerekmektedir. KAYNAKLAR Akçay, M.E., Burak, M. ve Büyükyılmaz, M.,. Yerli ve Yabancı Bazı Armut ÇeĢitlerinin Yalova Ekolojisindeki Verim ve GeliĢme Performanslarının Ġncelenmesi. YumuĢak Çekirdekli ler Sempozyumu, Antalya, -. AslantaĢ. R. ve M. Güleryüz.,. Çilekte CaO Uygulamalarının Kalitesi ve Raf Ömrü Üzerine Etkilerinin Belirlenmesi. Ulusal Kivi ve Üzümsü ler Sempozyumu. Ordu. s. AslantaĢ, R.,. YetiĢtiriciliğinde Son GeliĢmeler. Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notu), Erzurum. AslantaĢ, R., Ġ Angın., H. Karakurt, M. Köse.,. Vegetative and Pomological Changes of Sour Cherry as Affected by Sewage Sludge Application. Bulg. J. Agric. Sci.:-. AĢkın, M.A. ve H. Oğuz.,. ErciĢ'te YetiĢtirilen Ümitvar Mellaki Armut Tiplerinde bazı ve Ağaç Özelliklerinin Tespiti Üzerinde AraĢtırmalar.. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi,Cilt (): -. Bostan, S.Z.,. Van ve Çevresinde YetiĢtirilen Mahalli Armut ÇeĢitlerinin Morfolojik ve Pomolojik Özellikleri Üzerine AraĢtırmalar (yüksek lisans tezi, basılmamıģ). Yüzüncü Yıl Üniv. Fen Bilimleri Enst., Van.
Doğu Anadolu Bölgesi Armut Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu Büyükyılmaz, M. ve Bulagay, A.N.,. Marmara Bölgesi Ġçin Ümitvar Armut ÇeĢitleri-II Bahçe (): - Yalova. Çepel, N.,. Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri. TÜBĠTAK Popüler Bilim Kitapları. Ankara, s. Demirsoy, L., Öztürk, A., Serdar, Ü. ve Duman, E.,. Saklı Cennet Camili de YetiĢtirilen Yerel Armut ÇeĢitleri. Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongesi. -, Erzurum. Edizer, Y. ve GüneĢ, M., Tokat Yöresinde YetiĢtirilen yerel Elma ve Armut ÇeĢitlerinin Bazı Pomolojik Özellikleri Üzerinde AraĢtırmalar YumuĢak Çekirdekli ler Sempozyumu Bildiri Kitabı, Yalova -. GönülĢen, N.,. Türkiye Bitki Genetik Kaynakları -Bağ Envanteri EBZAE Yayınları, No:. Ġzmir. Güleryüz, M.,. Erzincan'da yetiģtirilen bazı önemli elma ve armut çeģitlerinin pomolojileri ile döllenme biyolojileri üzerine araģtırmalar. Atatürk Üniv. Yay. No:. Güleryüz, M. ve ErciĢli, S.,. Kağızman Ġlçesinde YetiĢtirilen Mahalli Armut ÇeĢitleri Üzerinde Pomolojik Bir AraĢtırma. YumuĢak Çekirdekli ler Semp. Bildiri Kitabı. s-. Güleryüz, M.,. Ilıman Ġklim Türleri Ders Notları (Teksir). A.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Bölümü. Erzurum.. Karaçalı, Ġ.,. Bahçe Ürünlerini Muhafazası ve Pazarlanması. Ege Üni..ZiraatFak. Yayınları. No:. Ġzmir. s. Karadeniz, T. ve KalkıĢım, Ö.,. Görele Ve Çevresinde YetiĢtirilen Mahalli Yazlık Armut ÇeĢitleri Üzerinde Pomolojik ÇalıĢmalar. Yüzüncü Yıl Üniv. Zir. Fak. Der. (): -. Karakurt, H., AslantaĢ. R.,, Bitki Renk Maddelerinin (Pigmentler) OluĢum ve DeğiĢim Fizyolojisi. Alatarım, : -. Köksal,A.Ġ. ve Yılmaz, H.,. Bazı elma ve armut çeģitlerinin geliģme ve olgunlaģmaları sırasında fiziksel ve kimyasal değiģimler. DOĞA Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi : -. Özbek, S.,. Özel cilik. Çukurova Üniv. Ziraat Fak. Yayın No:, Adana. s. Özrenk, K., Gündoğdu, M. ve Kan, T.,. Van Gölü Havzası Armutları. YYÜ Tarım Bilimleri Dergisi (YYU J Agric Sci), ():-. Pırlak. L., Güleryüz. M., AslantaĢ. R., EĢitken. A.,. Erzurum Ġlinin Tortum ve dere Ġlçelerinde YetiĢen Yazlık Elma Tiplerinin Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerinde Bir AraĢtırma. YumuĢak Çekirdekli ler Sempozyumu. Yalova. s-. Sykes, J.T.,. Tree Crops In Crop Genetic Resources for Today and Tomorrow (Eds. O.H. Frankel and J. G. Hawkes). pp.. Cambridge Univ. Press. ġehirali, S. ve Özgen, M.,. Bitki genetik kaynakları. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yayınları No:. Ders Kitabı:, Ankara. ġen, S.M. ve Karadeniz, T.,. Genel cilik, YYÜ, Ziraat Fak. Bahçe Bit. Bl., s. ġen, S.M., Cangi, R., Bostan,S.Z., Balta, F. ve Karadeniz, T.,. Van ve Çevresinde YetiĢtirilen SeçilmiĢ Bazı Mellaki ve Ankara Armut ÇeĢitlerinin Morfolojik ve Pomolojik Özellikleri Üzerinde AraĢtırmalar, Y.Y.Ü. Ziraat Fak. Derg. ():-. Ülkümen, L.,. Malatya nın Mühim ÇeĢitleri Üzerinde Morfolojik, Fizyolojik ve Biyolojik AraĢtırmalar. Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü. Ünal A., Saygılı H., Hepaksoy S., H. Z., Can ve Türküsay H., Ege Bölgesinde Armut YetiĢtiriciliği ve Seçilen Bazı Armut ÇeĢitlerinin Pomolojik Özellikleri YumuĢak Çekirdekli ler Sempozyum Bildiri Kitabı, Yalova -. Yakut, ġ. ve Özrenk, K.,. Erzincan Yöresinde YetiĢtirilen Çermail Mahalli Armut ÇeĢidinin Seleksiyonu. YYÜ Fen Bilimleri Dergisi, ():- Yarılgaç, T. ve Yıldız, K.,. Adilcevaz Ġlçesinde YetiĢtirilen Mahalli Armut ÇeĢitlerinin Bazı Pomolojik Özellikleri. Yüzüncü Yıl Üniv. Ziraat Fak. Tarım Bilimleri Derg. ():-. Yarılgaç, T.,. Edremit ve GevaĢ (Van) Yöresi Armutlarının Seleksiyon Yolu ile Islahı. Türkiye V.Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi. - Eylül,Erzurum. -