ZEYTİN ÇEŞİT GELİŞTİRME PROJESİ

Transkript

1 ZEYTİN ÇEŞİT GELİŞTİRME PROJESİ Nesrin Aktepe Tangu 1 Mehmet Emin Akçay 1 Erol Yalçınkaya 2 1 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü-Yalova 2 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü-Yalova (Emekli) * nesrintangu@gmail.com Özet Bu çalışma, 1990 yılında Marmara Bölgesinde yetiştiriciliği yapılan standart Gemlik çeşidinden daha üstün kalitede yeni çeşitlerin geliştirilmesi amacıyla başlatılmış olup projenin birinci aşaması 1999 yılında tamamlanmıştır. Bu çalışmanın esas amacı; gemlik zeytininin var yılında tanelerinin küçük kalması ve olgunlaşmanın, dolayısıyla hasadın gecikerek kışa kalması, yeşil olarak işlendiğinde arzu edilen kaliteyi vermemesi gibi olumsuz özelliklerinden yola çıkılarak değişik değerlendirme şekillerine uygun bir çeşit geliştirmektir. Çalışmada ana ebeveyn olarak yerli ve yabancı 10 ve tozlayıcı olarak da 4 zeytin çeşidi kullanılmış olup, bu ebeveyn çeşitlerle bir germplazm oluşturulmuş ve melezlemelere başlanmıştır. Melezlemeler sonunda elde edilen F1 materyalinde yapılan ön seleksiyon sonucu amaca uygun olarak 2028 melez zeytin bitkisi seçilmiştir. Gözlem bahçesine dikilen F1 bitkilerinin bakım işlemleri yapılmış ve verim alınan tiplerin pomolojik tanımlamalarına başlanmıştır. F1 bireylerinden ilk verim 2002 yılında birkaç tipten alınmış olup 2006 yılı itibariyle en fazla Gemlik X Edinciksu kombinasyonunda bulunan F1 bireylerinden meyve alınabilmiştir. Bu çalışmada 3 yıl boyunca meyve veren bireylerin pomolojik özelliklerinin değerlendirmesi yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sofralık Zeytin, Islah, Melezleme, Giriş Ülkemiz Sofralık zeytin üretimi 2006 yılı itibariyle ton civarındadır (1). Türkiye de sofralık zeytin üretiminin %20 si Marmara Bölgesi nde (üretiminin %85 i sofralıktır ve sofralık üretimin tamamına yakını Gemlik çeşididir.),%65 i Ege Bölgesi nde (üretiminin %28 i sofralıktır),%15 i Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde gerçekleşmektedir (2). Sofralık zeytin yetiştiriciliği yağlık zeytin yetiştiriciliğinden daha karlı olmaktadır, ancak üretilen sofralık zeytinlerin %29 u tanelerinin küçüklüğü nedeniyle sofralık olarak değerlendirilememekte ve üretici kayba uğramaktadır (3). Erkal ve Ergün (1982), üretimin yoğun olduğu 6 ilde yağlık zeytin ve zeytinyağının üretim maliyetleri ve üretim tekniğini ekonomik yönden inceledikleri çalışmada yetiştiricilikte periyodizitenin etkisinin olduğunu ve verimli yıla göre verimsiz yılda birim başına verimde 9,44 kat azalma görüldüğünü, bu nedenle zeytin yetiştiriciliğinde periyodizitenin azaltılması konusunda çok yönlü çalışmalara gereksinim olduğunu belirtmişlerdir (4). Yürütülen bu çeşit geliştirme çalışmasında elde edilen F1 bireyler periyodiziteye eğilimleri açısından da değerlendirileceklerdir. Ülkemizde sofralık zeytin denince siyah sofralık anlaşılmakta ve yeşil zeytin pek düşünülmemektedir. Ancak eldeki veriler dış satımda yeşil zeytinin daha şanslı olduğunu göstermektedir (5). Türkiye de üretilen sofralık zeytinin %85 i siyah, %15 i ise yeşil ve rengi dönük; İspanya da üretilen sofralık zeytinin %70 i yeşil, %26 sı rengi dönük, %4 ü ise siyah; İtalya da üretilen sofralık zeytinin %73 ü siyah, %22 si yeşil, % 5 i ise rengi dönük; Yunanistan da ise üretilen sofralık zeytinin %65 i siyah, %27 si yeşil, %8 i rengi dönük olarak işlenmekte ve değerlendirilmektedir (6). Dünya da üretilen sofralık zeytinin %42,9 u yeşil, %30,6 sı siyah, %26,5 inin rengi dönük olarak işlendiği bilindiğine göre; dünya yeşil sofralık zeytin üretiminde İspanya nın, siyah sofralık zeytin üretiminde ise Türkiye nin lider olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır (7). 203

2 Türkiye de zeytin üretiminde sorunların başında hasat gelmektedir. Sofralık zeytin üretiminde hasat elle yapılmakta ve maliyette %30 luk payı oluşturmaktadır (3). Mekanizasyonun etkinliği de meyvenin kopma gücünün zayıf olması ile arttırılabilir. Ayrıca mekanik hasat küçük habitusa sahip, dik gelişen ve meyve dalları sert olan çeşitlerde daha etkili olmaktadır. Gemlik zeytin çeşidinde meyvelerin özellikle bol olduğu yıllarda geç olgunlaşması ve olgunlaşmanın birörnek olmaması kış mevsiminin bastırmasıyla şartlar ağırlaşmakta ve hasat iyice zorlaşmaktadır. Gözlem parselinde bulunan bireyler değerlendirilirken erken ve birörnek olgunlaşma özellikleri de dikkate alınacaktır. Scaramuzzi ve Roselli sofralık zeytinlerin seleksiyonunda kriter olarak meyve iriliğinin ilk sırada yer aldığını ancak mekanik hasadı kolaylaştırdığı için yağlık çeşitlerde de önemli olduğunu vurgulamışlardır. Araştırıcılar, meyve şeklinin yağlıklar için önemli olmadığını, sofralıklar için ise yuvarlak ve oval olanların tercih edilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Yine aynı araştırıcılar yağlık çeşitlerin seleksiyonunda ise yağ oranının ve yağ bileşiminin önemli olduğunu; sofralık çeşitlerde ise düşük yağ oranı ile yüksek şeker oranının aranan özellikler olduğunu, etin zedelenmelere dayanıklı ve et çekirdek oranının yüksek olması gerektiğini belirtmişlerdir. Ancak son yıllarda eğilimin yağlık ve sofralık olarak her iki şekilde de değerlendirilebilecek çeşitlere doğru olduğunu da vurgulamışlardır (8). Dünyada zeytinde ıslah çalışmaları farklı amaçlara yönelik olarak yapılmaktadır. İspanya da (Cordoba) yapılan bir çalışmada erken verime yatma, verimlilik, yağ oranı, oleik asit içeriği, Spilaceae oleagina (Cast.) ya dayanıklılık seleksiyon kriterleri olarak ele alınmıştır (9). Avustralya da yabani zeytinler üzerinde yapılan bir seleksiyon çalışmasında, yağ analizi, DNA parmak izi, duyusal değerlendirme ve çoğalma kapasitelerine dayalı bir seleksiyon yapılmıştır. Bu çalışma ile kültüre alınmamış olan yabani popülasyon değerlendirilerek Avustralya zeytin ürünlerinin iç ve dış pazarda kalitesinin artırılması ve gelişen zeytin endüstrisine kalite garantili ürünler sunmak amaçlanmıştır (10). Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsünde yürütülmekte olan bu çeşit geliştirme çalışması ile ; 1. Verimli, periyodizite eğilimi az olan, 2. Erken kararıp olgunlaşan, 3. Taneleri iri ve tane iriliğinde fazla varyasyon göstermeyen, 4. Et oranı yüksek, 5. Eti çekirdekten kolay ayrılan, 6. Yağlık ve sofralık olarak değerlendirilmeye uygun, 7. Yeşil salamuraya uygun, 8. Mekanik hasada uygun çeşitler geliştirerek, ülkemize zeytin üretiminde karşılaşılan sorunları en aza indirecek çeşit veya çeşitler kazandırmak amaçlanmıştır. Materyal ve Metod Bu çalışmanın materyalini projenin 1. diliminde ana ebeveyn olarak kullanılan 10 çeşit (Uslu, Edinciksu, Belle d Espagne, Ascolona, Manzanilla, Lucques, Gemlik, Karamürselsu, Tavşan Yüreği, İzmir sofralık) ve baba ebeveyn olarak kullanılan 4 çeşit (Tavşan Yüreği, Karamürsel su, Uslu ve Edinciksu) arasında yapılan melezlemeler sonucu elde edilen melez bireyler oluşturmaktadır. Zeytin F1 bireylerinin oluşturduğu gözlem parselinde bulunan ve her yıl düzenli bakımları yapılan bitkilerden meyve verenlerin pomolojik özellikleri incelenmektedir. Çalışmada dikkate alınan pomolojik özellikler şunlardır: 204

3 1. Meyve eni, 2. Meyve boyu, 3. Meyve ağırlığı (g), 4. Kabuk rengi, 5. Meyve şekli, 6. Çekirdek eni, 7. Çekirdek boyu, 8. Çekirdek ağırlığı (g), 9. Çekirdek ucu şekli, 10. Çekirdeğin etten ayrılma durumu, 11. Çekirdeğin simetri durumu, Çekirdek yüzeyi pürüzlülük, 12. Et oranı (%). Bulgular ve Tartışma Bu çalışma Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından yürütülmekte olan Melezleme Yolu İle Yeni Zeytin Çeşitlerinin Geliştirilmesi adlı projede her yıl meyve vermesi ile dikkati çeken 30 bireyi içermektedir yılı itibariyle gözlem parselinde bulunan 227 farklı tipe ait meyvelerin pomolojik özellikleri belirlenmiş olup bu tiplerden 30 tanesi 3 yıl boyunca her yıl meyve veren tipler olarak ortaya çıkmıştır. Takip eden yıllarda alınacak verim değerleri ile tiplerin periyodiziteye eğilimleri değerlendirilebilecektir. Bu çalışmada her yıl meyve alınan bu tiplerin pomolojik özellikleri incelenmiştir. Sofralık zeytinlerin seleksiyonunda meyve iriliği en önemli kriterlerden bir tanesidir (8). Söz konusu F1 bireyleri meyve irilikleri açısından değerlendirdiğimizde, meyve ağırlıklarının 2,57-6,20 g arasında değiştiği göze çarpmaktadır. Buna göre GT-009 nolu tip en küçük, GU-118 nolu tip ise en iri meyvelere sahip tip olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışmaya konu olan melez bireylerin meyve ve çekirdek özellikleri çizelge 1 de verilmiştir. Sofralık zeytin çeşitlerin ıslahında geliştirilen çeşidin et oranının yüksek çekirdeğin küçük olması aranan özelliklerdir. Et oranı alışmamızda ele alınan seleksiyon kriterleri arasındadır. Ele alınan tipler arasında et oranı % 80,17-91,45 arasında değişim göstermiştir. %91,45 ile yüksek et oranına sahip olan GE-066 nolu birey 4,91g ortalama meyve ağırlığı ile orta irilikte meyvelere sahip bir tip olarak karşımıza çıkmıştır. Çalışmanın amacına yönelik olarak, geliştirilecek olan çeşitte çekirdeğin meyve etinden kolay ayrılması istenen bir özelliktir. Mevcut bireyler bu özellikleri itibariyle değerlendirilerek; kolay, orta ve zor şeklinde gruplandırılmışlardır. Bu sınıflamaya göre ele alınan bireylerin büyük çoğunluğu çekirdeği meyve etinden kolay ayrılan grupta yer almışlardır. Gemlik zeytininin olumsuz bir özelliği olarak karşımıza çıkan, ürünün bol olduğu yıllarda geç kararma ve olgunlaşmanın bir örnek olmaması projenin hazırlanmasında temel teşkil eden sorunlardan bitanesi olarak ele alınmıştır. Çizelge 1 de meyve özellikleri verilen bireyler arasında GE-126 ve LU-001 nolu bireyler, bu bakımdan olumlu özellikleri ile dikkati çeken bireylerdir. Erkal ve Ergün (1982) yaptıkları çalışmalarında periyodizitenin zeytinde önemli verim kaybına neden olduğuna dikkat çekerek verimsiz yılda birim başına verimde 9.44 kat azalma olduğunu tespit etmişlerdir (4). Verim çeşit geliştirme çalışmalarında en önemli seleksiyon kriterlerinden bir tanesidir. Bu çalışmaya konu olan melez bireylerden GE-041, GE-043, GE-057, GE-091, GE-126, GE-135, GU-267 ve LU-001 nolu tipler çalışmanın yürütüldüğü parselde diğer bireyler arasında yüksek meyve tutumu bakımından dikkat çekmişlerdir. Çalışmanın ilerleyen dönemlerinde verimler alınarak tiplerin periyodiziteye eğilimleri de değerlendirilecektir. Meyve şekli çeşitlerin tanımlanmasında ayırdedici özelliklerdendir. Araştırıcılar meyve şeklinin yağlık zeytin çeşitlerinde önemli olmadığı, sofralık zeytin çeşitlerinde ise yuvarlak ve oval olanların tercih 205

4 edilmesini önermişlerdir (8). Bu çalışmadaki F1 bireyleri meyve şekline göre oval, uzun oval, yuvarlak ve yuvarlak oval şeklinde gruplandırılmışlardır. Çizelge 1: Bazı melez bireylerin pomolojik özellikleri (3 yıllık ortalama değerler) Tip No Sonuç olarak, çalışmaya konu olan F1 lerin özellikleri amaçlarımıza yönelik olarak değerlendirildiğinde GE-057, GE-066, GE-069, GE-084, GE-126, GE-168, GU-118, LE-002, LU-001, TX-023 nolu bireyler ümitvar bireyler olarak görülmektedir. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümüyle yürütülen ortak bir proje ile Gemlik X Edinciksu kombinasyonunda yer alan F1 lerin moleküler tanımlamaları ve aynı kombinasyona ait bireylerin meyvelerinde yağ asidi analizleri yapılmaktadır. Sonuç Yürütülmekte olan bu çalışma ile ülkemizin zeytinde mevcut çeşitlerin yetiştiriciliği ve değerlendirilmesi sırasında yaşadığı sorunları ortadan kaldıracak veya en aza indirecek yeni çeşit ya da çeşitler geliştirilmesi amaçlanmıştır. Çalışmadaki F1 bireylerinden meyve verenlerin pomolojik özellikleri ilerleyen yıllarda belirlenmeye devam edilecek ve amaçlara yönelik olarak yapılacak değerlendirmeler sonunda seçilen bireylerle yeni bir gözlem parseli oluşturularak çalışmaya devam edilecektir. Ön seleksiyona tabi tutulan F1 bitkileri 206 Eni Boyu Ağ. (g) Meyve Kabuk rengi Meyve şekli Et oranı (%) Eni Boyu Çekirdek Ağ. (g) Uç şekli Etten ayrılma durumu GE-013 1,81 2,10 3,87 siyah oval 84,50 0,82 1,41 0,60 sivri orta GE-026 1,81 2,42 4,32 siyah uzun oval 84,50 3,25 1,75 0,67 sivri kolay GE-041 1,84 2,30 4,33 siyah oval 84,76 0,83 1,63 0,66 sivri kolay GE-043 1,82 2,27 4,28 siyah oval 86,68 0,82 1,49 0,57 sivri kolay GE-057 2,01 2,41 5,45 siyah oval 86,42 0,86 1,62 0,74 sivri kolay GE-061 1,90 2,02 3,91 siyah yuvarlak 85,42 0,88 1,30 0,57 sivri kolay GE-063 1,71 2,13 3,43 siyah oval 80,17 0,81 1,47 0,68 sivri kolay GE-066 1,98 2,09 4,91 siyah yuvarlak 91,45 0,75 1,29 0,42 sivri kolay GE-069 2,08 2,23 5,24 siyah yuv.oval 88,17 0,89 1,29 0,62 düz kolay GE-072 1,84 2,20 4,24 siyah oval 82,55 0,85 1,49 0,74 sivri kolay GE-075 1,79 1,93 3,70 siyah yuv.oval 84,32 0,84 1,29 0,58 sivri orta GE-084 1,95 2,26 4,97 siyah oval 87,93 0,86 1,47 0,60 sivri orta GE-087 1,62 2,50 2,75 siyah oval 84,00 0,72 1,34 0,44 sivri kolay GE-091 1,84 2,19 4,01 siyah oval 82,79 0,88 1,52 0,69 sivri orta GE-115 1,93 1,93 4,20 siyah yuvarlak 83,81 0,89 1,26 0,68 düz kolay GE-124 1,82 2,22 4,22 siyah oval 84,36 0,84 1,51 0,66 sivri kolay GE-126 1,92 2,12 4,47 siyah yuv. oval 86,80 0,86 1,21 0,59 düz orta GE-135 1,77 2,26 3,84 siyah oval 84,90 0,81 1,54 0,58 sivri zor GE-140 1,62 2,09 4,10 siyah oval 87,56 0,81 1,32 0,51 sivri kolay GE-158 1,79 2,05 3,82 siyah oval 86,91 0,76 1,38 0,50 sivri kolay GE-168 2,27 2,90 4,75 siyah oval 85,05 1,07 2,16 0,71 sivri kolay GE-176 1,62 1,91 2,73 siyah oval 85,35 0,70 1,31 0,40 sivri kolay GE-181 1,73 1,58 3,08 siyah yuv oval 87,34 0,78 1,30 0,39 sivri kolay GT-009 1,64 1,76 2,57 siyah yuv.oval 87,55 0,78 1,12 0,32 sivri kolay GT-005 1,69 1,87 2,90 siyah oval 82,07 0,79 1,30 0,52 düz kolay GU-118 2,40 2,57 6,20 siyah oval 87,42 0,93 1,68 0,78 sivri kolay GU-267 1,85 2,93 4,33 siyah yuv.oval 85,68 0,88 1,15 0,62 sivri kolay LE-002 1,91 1,71 5,22 mor uzun oval 86,40 0,78 1,77 0,71 sivri orta LU-001 1,99 2,90 5,37 siyah uzun oval 89,01 0,77 2,06 0,59 sivri orta TX-023 2,02 2,61 6,18 siyah uzun oval 87,86 0,84 1,84 0,75 sivri orta

5 arasında, iri taneli, tane iriliği birörnek, et oranı yüksek, erken olgunlaşanlar seçilecektir. Ön seleksiyonla oluşturulan bireyler üzerinde daha ayrıntılı gözlem ve incelemeler yapılarak, ümitvar görünen çeşit adayları tespit edilecektir. İkinci gözlem parseline alınan bitkiler üzerinde tane ve çekirdek iriliği, et oranı, yağ oranı, kuru madde, şeker oranı tespiti, tane tutumu, olgunluk ve hasat zamanı, meyvenin kopma kuvveti ve ağaçla ilgili olarak büyüme şekli, yıllık sürgünlerin durumu gibi gözlem ve ölçümler yapılacaktır. Ayrıca F1 bitkilerinden oluşan gözlem parselindeki bireylerden yeterli meyve alındığında değerlendirme şekillerine yönelik çalışmalarla, ümitvar olanların yeşil veya siyah sofralık olarak değerlendirilmeye uygunluğu da ileriki aşamalarda incelenecektir. Yoğun emek ve çabayla bu aşamaya getirilen çalışma sonunda; amaca uygun, zeytin yetiştiriciliğindeki sorunları en aza indirecek çeşit veya çeşitler geliştirilip üretime sunularak milli ekonomiye katkı sağlanmış olacaktır. Kaynaklar 1. TUİK Tunalıoğlu R İç ve Dış Pazar Boyutu ile Türkiye Sofralık Zeytin Pazarlaması; Son Durum, Gelişmeler, Beklentiler.. Gemlik Zeytin Paneli, 13 Eylül 2003, Gemlik, Bursa. 3. Osmanlıoğlu E Üretimin Yoğun Olduğu Bazı İllerde Sofralık Zeytin Üretim Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi ile Pazarlaması Üzerine Araştırma. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü. Yalova 4. Erkal S., Ergun M.E Üretimin yoğun olduğu 6 ilde Yağlık Zeytin ve Zeytinyağının Üretim Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi İle Pazarlaması Üzerinde Araştırma. Atatürk Bahçe Kültürleri araştırma Enstitüsü. Yalova. 5. Kayahan M Türkiye de Zeytincilik Nasıl Canlandırılır. Turyağ Yayınları. No:2. İzmir. 6 Tunalıoğlu R Sofralık Zeytin. T.E.A.E-BAKIŞ Ergun M.E Sofralık Zeytin İşletmelerinin Yapısı ve Sorunları. Gemlik Zeytin Paneli, 13 Eylül 2003, Gemlik, Bursa. 8. Scaramuzzi F, Roselli G.1986.Olive Genetic Improvement. Olea, 17: León L, de la Rosa R, Barranco D, Rallo L Ten Years Of Olıve Breedıng In Córdoba (Spaın). XI Eucarpia Symposium on Fruit Breeding and Genetics. Acta Horticulturae, 663 (2), Sedgley M Wild Olive Selection For Quality Oil Production. A report for the Rural Industries Research and Development Corporation. No 00/116, Project No UA-41A. 207