O P T I M U S MALİYE Konu Anlatımlı Örnekler Yorumlar Uyarılar Pratik Bilgiler Özgün Sorular ve Açıklamaları Çıkmış Sorular ve Açıklamaları KPSS ve kurum sınavları için özgün soru ve konu anlatımından oluşan TEK KİTAP İdari Hâkimlik Sayıştay Gelir Uzmanlığı Kamu İhale Kurumu Kontrolörlük Denetmenlik Uzmanlık BİRHAN ÇELİK - MAKBULE EKİCİ
Editör Birhan Çelik Makbule Ekici OPTIMUS MALİYE KONU ANLATIMLI ISBN 978-605-318-161-3 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 1. Baskı: 2015 Yayın-Proje: Neslihan Gürsoy Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Korza Yay. Basım San. Tic. A.Ş. Yenice mah. No:3 Esenboğa-Ankara 0312 342 22 08 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 30233 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
sunu Kariyer mesleklerine girişte en önemli aşamalardan biri hâline gelmiş Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS)'na hazırlanırken çeşitli kaynaklardan farklı bilgilere ulaşılabilir. Bu kitabın hazırlanmasında temel ölçüt siz adayların tek bir kaynaktan tüm bilgiye rahatça ulaşabilmenizdir. KPSS'nin uzman ve müfettiş kadrolarında çalışmayı hedefleyen adaylar için sadece bir adım olduğu unutulmamalıdır. Maliye bilimi oldukça geniş bir alandır. KPSS Maliye sınavı kapsam olarak; Maliye Teorisi %10 Kamu Harcamaları %15 Kamu Gelirleri %15 Kamu Borçları %15 Bütçe %15 Maliye Politikası %15 Vergi Hukuku (Türk Vergi Sistemi) %15 temel başlıklarında hazırlanan toplam 30 sorudan oluşmaktadır. Kitabımızda bu temel başlıklar çerçerçevesinde 5018 sayılı kanunda yapılan değişiklikleri de kapsayan çelişkilerden uzak, güncel ve temel bilgileri aktarmak asıl hedefimizdir. Burada özellikle belirtilmesi gereken kitabımızın sadece KPSS değil diğer uzmanlık ve müfettişlik sınavlarını da kapsamaya çalışmasıdır. Kitapla ilgili öneri, eleştiri ya da takdirinizi pegem@pegem.net aracılığıyla bizimle paylaşmanız bize ışık tutacaktır. Bu ürünün ortaya çıkmasında emeği geçen Pegem ailesine teşekkür ederiz.
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Maliye Teorisi 1.1. Kamu Maliyesinin Tanımı...3 1.2. Kamu Maliyesine İlişkin Yaklaşımlar...3 1.2.1. Geleneksel Yaklaşımlar...3 1.2.2. Modern Yaklaşımlar...4 1.3. Devlet Faaliyetlerinin Tarihsel Süreç İçerisindeki Değişimi...5 1.3.1. Merkantilizm...5 1.3.2. Fizyokrasi...6 1.3.3. Klasik Maliye Yaklaşımı...6 1.3.4. Müdahaleci Devlet Yaklaşımı...7 1.3.5. İktisadi Rasyonalite Yaklaşımı...8 1.3.6. Musgrave Yaklaşımı...8 1.3.7. Anayasal İktisat Yaklaşımı...8 1.3.8. Alternatif Devlet Görüşleri...9 1.4. Kamu Maliyesinin Amaçları...9 1.5. Dışsallıklar... 11 1.5.1. Neden Oldukları Etkinin Sonucuna Göre Dışsallıkların Sınıflandırılması... 11 1.5.2. Ortaya Çıktığı Faaliyete Göre Dışsallıkların Sınıflandırılması...12 1.5.3. Neden Oldukları Dışsallığın Derecesine Göre Dışsallıkların Sınıflandırılması...13 1.5.4. Etkinin Türüne Göre Dışsallıkların Sınıflandırılması...13 1.6. Kamu Kesiminde Üretilen Mal ve Hizmetler...16 1.7. Kamu Kesiminde Optimum Üretim Düzeyinin Tespiti...18 1.8. Toplumsal Refahın Artırılması...20 1.9. Siyasi Karar Alma Modelleri...21 Çözümlü Test...24 Çözümler...28 Cevaplı Test...31 Çıkmış Sorular...35 Çıkmış Soruların Açıklamaları...40 2. BÖLÜM Kamu Harcamaları 2.1. Kamu Harcamalarının Tanımı...47 2.1.1. Dar Anlamda Kamu Harcaması...47 2.1.2. Geniş Anlamda Kamu Harcaması...47 2.2. Klasik ve Modern Maliye Anlayışının Kamu Harcamaları Hakkındaki Yaklaşımları...49 2.3. Kamu Harcamalarının Artış Nedenleri...50 2.3.1. Kamu Harcamalarının Görünüşte Artış Nedenleri...51 2.3.2. Kamu Harcamalarının Gerçekte Artış Nedenleri...53 2.4. Kamu Harcamalarının Sınırı ve Kamu Kesiminin Büyüklüğü...56 2.5. Kamu Harcamalarının Artışını Açıklayan Görüşler...57 2.5.1. Wagner Kanunu (Devlet Faaliyetlerinin Sürekli Artış Kanunu)... 57 2.5.2. Peacock - Wiseman (Sıçrama Tezi)...58 2.5.3. R. Musgrave...60
PEGEM AKADEMİ vi 2.5.4. Pigou ve Dalton (Sosyal Refahın Artırılması Yaklaşımı)...60 2.5.5. A. Downs, J. M. Buchanan, G. Tullock (Maksimizasyon Yaklaşımı)... 61 2.5.6. Colin Clark...61 2.5.7. Niskanen (Bürokrasi Modeli)...61 2.5.8. Rostow...62 2.5.9. W. J. Baumol (Dengesiz Büyüme Hipotezi)...62 2.5.10. J. O connor...63 2.5.11. Odle (Politik Aşamalar Tezi)...63 2.5.12. F. Nitti...63 2.5.13. Pyle...64 2.5.14. H. Carter Adams...64 2.5.15. S. Kuznets...64 2.5.16. S. Fabricant...64 2.5.17. Leviathan Devlet...64 2.6. Kamu Harcamalarının Sınıflandırılması...65 2.6.1. A. Organik (İdari-Kurumsal) Sınıflandırma...65 2.6.2. Fonksiyonel (İşlevsel) Sınıflandırma...66 2.6.3. İktisadi (Ekonomik-Bilimsel) Sınıflandırma...67 2.7. Kamu Harcamalarının Sağladıkları Faydalar Bakımından Sınıflandırılması.75 2.7.1. Toplumun Tüm Bireylerine Fayda Sağlayan Harcamalar...75 2.7.2. Sadece Bazı Sınıflara Özel Fayda Sağlayan Harcamalar...75 2.7.3. Bütün Topluma Faydalı Olmakla Beraber Bazı Kişilere Özel Fayda Sağlayan Harcamalar...75 2.7.4. Sadece Belirli Kişilere Fayda Sağlayan Harcamalar...75 2.8. Kamu Harcamalarının Etkileri...75 2.8.1. Kamu Harcamalarının Üretim Üzerindeki Etkileri...75 2.8.2. Kamu Harcamalarının Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi...76 2.8.3. Kamu Harcamalarının Tüketim Üzerindeki Etkisi...76 2.8.4. Kamu Harcamalarının İstihdam Üzerindeki Etkisi...76 Çözümlü Test...77 Çözümler...80 Cevaplı Test...82 Çıkmış Sorular...87 Çıkmış Soruların Açıklamaları...93 3. BÖLÜM Kamu Gelirleri 3.1. Kamu Gelirlerinin Tanımı...101 3.2. Kamu Gelirlerinin Sınıflandırılması...101 3.3. Kamu Gelirlerinin Çeşitleri...102 3.3.1. Vergiler...102 3.3.2. Harçlar...102 3.3.3. Resimler...104 3.3.4. Şerefiyeler...104 3.3.5. Parafiskal (Vergi Benzeri) Gelirler...104 3.3.6. Emisyondan Doğan Gelirler...105 3.3.7. Para ve Vergi Cezaları...105 3.3.8. Mali Tekel Gelirleri...105
vii PEGEM AKADEMİ 3.3.9. Fon Gelirleri...105 3.3.10. Kamu Kurumu Fiyatları...105 3.3.11. Mülk ve Teşebbüs Gelirleri...106 3.3.12. Gönüllü Borçlanmalar...106 3.4. Verginin Amaçları...106 3.5. Vergiyi Açıklayan Teoriler...106 3.5.1. Fayda Teorisi...106 3.5.2. İktidar Teorisi...107 3.6. Verginin Unsurları...107 3.7. Vergilendirme Süreci...108 3.7.1. Verginin Tarhı...108 3.7.2. Verginin Tebliği...109 3.7.3. Verginin Tahakkuku...109 3.7.4. Verginin Tahsili...109 3.8. Vergilendirme İlkeleri... 110 3.8.1. Klasik Vergilendirme İlkeleri... 110 3.8.2. Modern Vergilendirme İlkeleri... 111 3.9. Vergiye Karşı Gösterilen Tepkiler... 112 3.9.1. Yansımanın Aşamaları... 112 3.9.2. Yansıma Türleri... 112 3.9.3. Yansımayı Etkileyen Faktörler... 113 3.10. Vergi ile İlgili Kavramlar... 114 3.11. Ödeme Gücüne Ulaşmanın Yolları... 118 Çözümlü Test...122 Çözümler...126 Cevaplı Test...130 Çıkmış Sorular...134 Çıkmış Soruların Açıklamaları...139 4. BÖLÜM Devlet Bütçesi 4.1. Bütçenin Tanımı, Bütçe Hakkı ve Özellikleri...145 4.1.1. Bütçenin Tanımı...145 4.1.2. Bütçe Hakkı...145 4.1.3. Bütçenin Temel Unsurları...146 4.2. Bütçenin İşlevleri...147 4.2.1. Klasik Fonksiyonları...147 4.2.2. Çağdaş (Modern) Fonksiyonları...149 4.3. Bütçe İlkeleri...151 4.3.1. Klasik İlkeler...152 4.3.2. Çağdaş İlkeler...157 4.4. Bütçe Teorileri...159 4.4.1. Klasik (Geleneksel) Bütçe Teorisi...159 4.4.2. Devri Bütçe Teorisi...160 4.4.3. Telafi Edici Bütçe Teorisi...161 4.5. Bütçe Sistemleri...161 4.5.1. Geleneksel Bütçe Sistemleri...162
PEGEM AKADEMİ viii 4.5.2. Modern Bütçe Sistemleri...163 4.6. Bütçe Çeşitleri...174 4.6.1. Merkezî Yönetim Bütçesi...174 4.6.2. Sosyal Güvenlik Kurumlarının Bütçesi (Iv Sayılı Cetvel)...180 4.6.3. Mahalli İdareler Bütçesi...181 4.7. Merkezî Yönetim Bütçe Tasarısının Hazırlanması...184 4.8. Merkezî Yönetim Bütçe Kanun Tasarısının Görüşülüp Onaylanması... 189 Çözümlü Test...205 Çözümler...209 Cevaplı Test...212 Çıkmış Sorular...216 Çıkmış Soruların Açıklamaları...222 5. BÖLÜM Devlet Borçlanması 5.1. Devlet Borcunun Tanımı...227 5.2. Borçlanma ile Vergi Arasındaki Farklılıklar...227 5.3. Devlet Borçlanması ile Özel Borçlanma Arasındaki Temel Farklar... 228 5.4. Devlet Borçlarının Sınıflandırılması...230 5.4.1. Sağlandığı Kaynağa Göre Devlet Borçları...230 5.4.2. Cebir Unsuruna Göre Devlet Borçları...238 5.4.3. Vadelerine Göre Borçlar...239 5.5. Borçlanma Tekniği...244 5.6. Borç Yönetimi...254 5.7. Olağanüstü Borç Yönetimi (İstisnai Borç Yönetimi)...256 5.8. Devlet Borçlarını Azaltan ya da Ortadan Kaldıran Hâller...261 5.9. Borçların Sürdürülebilirliği...263 5.10. Borç Stoku ve Borç Yükü...264 Çözümlü Test...267 Çözümler...270 Cevaplı Test...272 Çıkmış Sorular...277 Çıkmış Soruların Açıklamaları...282 6. BÖLÜM Maliye Politikası 6.1. Maliye Politikası...287 6.2. Maliye Politikası Sınırları...290 6.3. Maliye Politikasına İlişkin Yaklaşımlar...291 6.4. Maliye Politikasının Etkilerinin Ölçülmesi...299 6.5. Maliye Politikalarının Uygulama Yöntemleri...300 6.6. Enflasyonla Mücadelede Maliye Politikası...303 6.7. Deflasyonla Mücadelede Maliye Politikası...305 6.8. Stagflasyonla Mücadelede Maliye Politikası...307
ix PEGEM AKADEMİ 6.9. Maliye Politikası ve Ekonomik Büyüme...309 6.10. Maliye Politikası ve Ekonomik Kalkınma...309 6.11. Maliye Politikası ve Gelir Dağılımı...310 6.12. Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği...313 6.13. Kamu Kesimi Finansman Açığı...316 6.14. Mali Kurallar ve Mali Disiplin...319 Çözümlü Test...321 Çözümler...326 Cevaplı Test...330 Çıkmış Sorular...335 Çıkmış soruların Açıklamaları...345 7. BÖLÜM Türk Vergi Sistemi 7.1. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler...353 7.2. Gelir Vergisinin Unsurları...357 7.2.1. Ticari Kazanç...357 7.2.2. Zirai Kazanç...361 7.2.3. Ücret...363 7.2.4. Serbest Meslek Kazancı...365 7.2.5. Gayrimenkul Sermaye İratları...367 7.2.6. Menkul Sermaye İratları...370 7.2.7. Diğer Kazanç ve İratlar...371 7.3. Harcamalar Üzerinden Alınan Vergiler...376 7.3.1. Katma Değer Vergisi...376 7.3.2. Özel Tüketim Vergisi...378 7.3.3. Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi...379 7.3.4. Özel İletişim Vergisi...379 7.4. Servet Üzerinden Alınan Vergiler...379 7.4.1. Motorlu Taşıtlar Vergisi...379 7.4.2. Emlak Vergisi...379 7.4.3. Veraset ve İntikal Vergisi...380 8. BÖLÜM Vergi Hukuku 8.1. Vergi Hukukunun Tanımı, Kapsamı ve Hukuk Sistemi İçindeki Yeri... 385 8.1.1. Vergi Hukukunun Dalları...386 8.1.2. Vergi Hukukunun Kaynakları...386 8.1.3. Vergileme İlkeleri...389 8.1.4. Vergi Yasalarının Yer, Zaman ve Anlam Bakımından Uygulanması.. 389 8.2. Verginin Tarafları...391 8.2.1. Vergi İdaresi...391 8.2.2. Vergi Mükellefi...391 8.2.3. Vergi Sorumlusu...394
PEGEM AKADEMİ x 8.3. Vergilendirme Süreci...396 8.3.1. Verginin Tarhı...396 8.3.2. Verginin Tebliği...396 8.3.3. Verginin Tahakkuku...397 8.3.4. Verginin Tahsili...397 8.4. Vergi Suç ve Cezaları...401 Çözümlü Test...412 Çözümler...415 Cevaplı Test...419 Çıkmış Sorular...423 Çıkmış Soruların Açıklamaları...429 Deneme - 1...435 Deneme - 1 Çözümleri...441 Sayıştay - 2008...446 Sayıştay - 2008 Çözümleri...450 Sayıştay - 2011...454 Sayıştay - 2011 Çözümleri...459 Kaynakça...463
2015 PEGEM AKADEMİ YAYINLARI'NDA YER ALAN 2015 - KPSS BENZER SORULAR 1. Erdemli mallar kavramını kim ortaya atmıştır? A) Clark B) Pigou C) Leontief D) Musgrave E) Hicks Çek Kopar Test 3-12. soru Cevap D 3. Aşağıdakilerden hangisi vergi istisnasına örnek teşkil eder? A) Yabancı elçi ve konsolosların vergiye tabi olmaması B) Nüfusu 5000 in altında olan yerlerde arzuhâlcilerin elde ettiği gelirlerin vergiye tabi olmaması C) Konut kira gelirlerinin 3.500 TL lik kısmının vergiye tabi olmaması D) Motorlu nakil vasıtası kullanmaksızın gezici olarak perakende satış yapanların kazancının vergiye tabi olmaması E) Askerî fabrika ve atölyelerin vergiye tabi olmaması Çek Kopar Test 14-15. soru Cevap C 2. Şerefiye ile katılma payı arasındaki temel fark aşağıdakilerden hangisidir? A) Şerefiye belediyeler, katılma payı ise merkezî hükûmet tarafından alınır. B) Her ikisi de belediyeler tarafından alındığı hâlde katılma payı gönüllü, şerefiyeler ise zorunludur. C) Şerefiye meydana gelen değer artışına göre, katılma payı ise öngörülen harcamayı finanse etmek üzere alınır. D) Şerefiye önceden belirlenmiş harcamaların finansmanı için, katılma payı ise değer artışı karşılığında alınır. E) Şerefiye bireylerden, katılma payı ise kurumlardan alınır. Çek Kopar Test 11-7. soru Cevap C 4. Tahvil sahiplerinin ana para isteme hakkına sahip olmadığı ancak faiz talep edebildiği, devletin de sadece faizi ödemek zorunda olduğu ve ana parayı ödeme zamanını serbestçe belirlediği borç türü hangisidir? A) Süresiz borçlar B) Süreli borçlar C) Dalgalı borçlar D) Teminatlı borçlar E) Teminatsız borçlar Çek Kopar Test 24-8. soru Cevap A 1
2015 PEGEM AKADEMİ YAYINLARI'NDA YER ALAN 2015 - KPSS BENZER SORULAR 5. Aşağıdakilerden hangisi 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu'na ekli (III) sayılı cetvelde yer alan düzenleyici ve denetleyici kurumlara örnek olarak verilemez? A) 1981 yılında kurulan Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) B) 1994 yılında kurulan Radyo ve Televizyon Üst Kurulu ( RTÜK) C) 1994 yılında kurulan Rekabet Kurumu (RK) D) 1999 yılında kurulan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) E) 2002 yılında kurulan Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) Çek Kopar Test 17-11. soru Cevap E 7. Aşağıdakilerden hangisi kamu harcamaları tanımı göz önüne alındığında modern maliyecilerle klasik maliyecileri birbirinden ayıran özellikler kapsamında değerlendirilebilir? A) Yetkili şahıslar tarafından yapılması ve onaylanması B) Toplumsal ihtiyaçları karşılamak üzere yapılması C) Ekonomik faaliyetleri düzenlemek üzere yapılması D) Belirli usullere uyularak yapılması E) Nakdi olarak yapılması Optimus soru bankası sayfa 66 soru 7 Cevap C 6. Kurumların ileriye dönük misyon ve vizyonlarını ortaya koyarak kurumun orta ve uzun vadeli stratejik amaç ve hedeflerini belirledikleri plan türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Stratejik plan B) Program C) Faaliyet planı D) Performans program E) Bütçe programı Çek Kopar Test 18-10. soru Cevap A 8. Aşağıdakilerden hangisi klasik maliyecilere göre kamu harcamalarının özellikleri arasında sayılamaz? A) Ekonomik ve sosyal hayata müdahale amacıyla yapılması B) Toplumun ortak ihtiyaçlarına yönelik olması C) Kamu kurumları tarafından yapılması D) Belirli kurallara uyularak yapılması E) Kamu harcamaları karşılığında para ödenmesi Optimus soru bankası sayfa 67 soru 9 Cevap A 2
MALİYE TEORİSİ KAMU MALİYESİNİN TANIMI KAMU MALİYESİNE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR DEVLET FAALİYETLERİNİN TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDEKİ DEĞİŞİMİ KAMU MALİYESİNİN AMAÇLARI DIŞSALLIKLAR KAMU KESİMİNDE ÜRETİLEN MAL VE HİZMETLER KAMU KESİMİNDE OPTİMUM ÜRETİM DÜZEYİNİN TESPİTİ TOPLUMSAL REFAHIN ARTIRILMASI 2005 6 2006 5 2007 3 2008 5 SİYASİ KARAR ALMA MODELLERİ 2009 3 2010 4 2011 4 2012 4 2013 4 2014 3 2015 3 Anayasal iktisat, ekonomik ve politik birimlerin tercihlerini ve faaliyetlerini sınırlayan alternatif yasal-kurumsal ve anayasal kurallar bütününün işleyiş özelliklerini açıklamaya çalışır. James M. Buchanan
1. BÖLÜM MALİYE TEORİSİ 1.1. KAMU MALİYESİNİN TANIMI Kamu maliyesi devlet faaliyetlerinin ekonomi üzerindeki etkilerini inceleyen bir disiplindir. Kamu harcamaları ve kamu gelirlerinin ekonomi üzerindeki etkileri ve kamu ekonomisinin piyasayla olan etkileşimi bu disiplinin ilgi alanına girmektedir. Devlet faaliyetlerinin yoğunlaştığı temel husus toplumsal ihtiyaçların karşılanması iken, söz konusu ihtiyaçların nasıl finanse edileceği de kamu maliyesi içerisinde ele alınan konulardır. Özet bir biçimde ifade etmek gerekirse, kamu maliyesi; kamu gelirlerinin toplanmasını, giderlerin yapılmasını, kamunun varlık ve borçlarının yönetimini kapsamaktadır. Kamu maliyesi disiplinler arası bir nitelik taşımaktadır; dolayısıyla bir çok disiplinle ilişki içerisinde bulunmaktadır. Kamu maliyesinin ilişki içerisinde olduğu disiplinlerden en önemlileri hukuk, ekonomi, işletme, muhasebe, yönetim bilimi ve siyaset bilimidir. Maliyenin bilimsel bazda ele alınışı ve incelenişi ancak 19. yy dan itibaren söz konusu olmuştur. 1.2. KAMU MALİYESİNE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR Kamu maliyesinin konusunu, sınırını ve yoğunlaştığı hususları belirlemeye yönelik olan bu yaklaşımlar, geleneksel ve modern yaklaşımlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Adından anlaşılacağı üzere geleneksel yaklaşımlar bugün geçerliliğini yitirmiş yaklaşımlar iken, modern yaklaşımlar yakın zamana kadar geçerli olmuş ya da hala geçerliliğini koruyan yaklaşımlardır. 1.2.1. GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR Kurumsal yaklaşım: Bu yaklaşım içerisinde devlet faaliyetleri hukuki ve idari açıdan ele alınmakta ve vergilerin toplanması ile toplanan fonların kullanılması konuları üzerinde durulmaktadır. Yapısal yaklaşım: Kamu maliyesi ile ilgili konular ekonomik açıdan incelenmekte olup, kaynak tahsisi ve kullanımında etkinlik, devlet faaliyetlerinin etkinliği ve devlet faaliyetlerinin piyasa ekonomisi ile etkileşimi gibi hususlar bu yaklaşımın çalışma alanını oluşturmaktadır. Değişim yaklaşımı: Ödenen vergileri kamu hizmetlerinin bedeli olarak gören bu yaklaşımda, devlet faaliyetlerinin optimum üretim düzeyi tespit edilmeye çalışılmaktadır. Ulaşılan sonuçta vergilerin, üretilen kamusal mal ve hizmetlerin marjinal maliyetine eşitlendiği noktada, kamu ekonomisinde optimum üretim düzeyinin gerçekleşeceği savunulmuştur.
PEGEM AKADEMİ 4 Refah yaklaşımı: Toplumdaki hiç kimsenin refahını azaltmadan toplum refahının arttırılması amaçlanmaktadır. Gelir yaklaşımı: Fonksiyonel maliye ile ilgili olan gelir yaklaşımı, devlet faaliyetlerinin milli geliri arttırıcı ve azaltıcı etkileri üzerinde durmaktadır. Fonksiyonel maliye, mali araçları etkileri, işlevleri ve ekonomi üzerindeki etkileri yönünden inceleyen maliye dalıdır. Çıkmış soru Kamu maliyesi ile ilgili aşağıdaki geleneksel yaklaşımların hangisinde, devlet faaliyetlerinin milli geliri azaltıcı veya arttırıcı etkileri incelenmektedir? A) Kurumsal yaklaşım B) Yapısal yaklaşım C) Değişim yaklaşımı D) Refah yaklaşımı E) Gelir yaklaşımı Kamu maliyesine ilişkin yaklaşımlar geleneksel ve modern yaklaşımlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Bugün geçerliliğini yitirmiş geleneksel yaklaşımlar içerisinde yer alan gelir yaklaşımı ise fonksiyonel maliye ile ilgili olup, devlet faaliyetlerinin milli geliri arttırıcı ve azaltıcı etkileri üzerinde durmaktadır. Cevap E 1.2.2. MODERN YAKLAŞIMLAR HOCA NOTU Hukuki yaklaşımın temsilcileri arasında yer alan E.-I. Blumenstein çifti, vergi hukukunun temellerini atmışlardır. Hukuki yaklaşım: Tarihi, hukuki ve kuramsal düzenlemelerin önem taşıdığı bu yaklaşım içerisinde, devlet harcamalarının finansmanı için hangi kaynaklardan ve hangi usullerle gelir sağlanacağı üzerinde durulmakta ve vergi yükünün toplum kesimleri arasında nasıl adil bir biçimde dağıtılacağı hususu önemle incelenmektedir. Kısacası devlet faaliyetlerinin hukuki dayanağına önem verilmekte, fakat faaliyetlerin ekonomik etkileri üzerinde durulmamaktadır. Hukuki yaklaşım 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar geçerliliğini korumuşur. İktisadi yaklaşım: Hukuki yaklaşımın aksine iktisadi yaklaşım içerisinde devlet faaliyetlerinin hukuki yönü tamamen göz ardı edilmiş ve toplum yönünden öngörülen ekonomik ve sosyal amaçlara ulaşabilmek için kaynakların nasıl kullanılacağı üzerinde durulmuş ve söz konusu kaynak kullanımının ekonomik amaçlar üzerindeki etkilerine yoğunlaşılmıştır. Keynesyen anlayışla birlikte, kamu maliyesinde iktisadi yaklaşımın önemi artmış olan iktisadi yaklaşım günümüzde hala kabul görmektedir. Yapısal yaklaşımda da iktisadi yaklaşımda olduğu gibi devlet faaliyetlerinin ekonomik etkileri incelenmektedir. Fakat yapısal yaklaşımda daha ziyade kamu ekonomisi özel ekonomi karşılaştırmasına önem verilmekte ve analizler iktisadi yaklaşıma kıyasla çok yüzeysel kalmaktadır.
5 PEGEM AKADEMİ MALİYE BİLİMİNDE YAKLAŞIMLAR GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR GÜNÜMÜZDEKİ YAKLAŞIMLAR Kurumsal Yaklaşım Devlet faaliyetlerini hukuki ve idari bakış açısıyla incelemektedir. Yapısal Yaklaşım Kamu maliyesi ile ilgili konular ekonomik açıdan incelenmektedir. Değişim Yaklaşımı Vergileri kamu hizmetlerinin bedeli olarak kabul eder. Hukuki Yaklaşım Siyasi ve idari sistem içerisinde kamu maliyesinin temel fonksiyonları üzerinde durulmaktadır. İktisadi Yaklaşım Devlet faaliyetlerinin ekonomik yanı ile ilgilenilmektedir. Gelir Yaklaşımı Fonksiyonel maliye ile ilgilidir. Milli geliri artırıcı ve azaltıcı etkileri inceler. Refah Yaklaşımı Kamu maliyesi aracılığıyla toplum refahının maksimum edilmesi üzerinde durur. 1.3. DEVLET FAALİYETLERİNİN TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDEKİ DEĞİŞİMİ Tarihsel süreç içerisinde kabul gören iktisadi düşünceler değiştikçe devlete bakış açıları farklılaşmış ve devlete yüklenen roller de farklılık göstermiştir. Devletin ekonomideki rolünün evrimine ve maliye ilminin gelişimine etki eden iktisadi ekollere değinmek, devletin günümüzde yüklendiği fonksiyonları anlamlandırabilmek için de gereklidir. 1.3.1. Merkantilizm: 16. yüzyılın egemen düşüncesi olan merkantilizm, geçerliliğini 18. yüzyıla kadar sürdürmüştür. Merkantilist düşüncenin önemli temsilcileri; Colbert, Munn ve Cantillion dur. Ülkelerin gücü sahip oldukları değerli maden miktarına bağlanmış; dolayısıyla ülkedeki altın ve gümüş miktarının kontrolüne önem verilmiştir. İhracat teşvik edilirken,gerekli durumlarda yapılacak hammadde ithali dışında ithalata rıza gösterilmemiştir. Devlete müdahaleci bir rol biçilmiş ve korumacı politikalar desteklenmiştir. Devlet borçlanmasına sıcak bakılmamıştır.
PEGEM AKADEMİ 6 1.3.2. Fizyokrasi: 18. yüzyıl Fransa sında ortaya çıkmış bir düşünce akımıdır. Liberalizmin öncüleri oldukları kabul edilmektedir. Fizyokratların önemli temsilcileri; Quesnay, Dupont ve Turgot tur. Toplum hayatını sürdüren doğal düzenin (tabi nizam) varlığına inanılmış bu nedenle devletin ekonomiye müdahalesine gerek görülmemiştir. Tarım ekonominin lokomotifi olarak kabul edilmiş ve tarımdan alınacak tek vergi yeterli görülmüştür. Kamu harcamalarının sınırlı olması gerektiği savunulmuş ve devlet borçlanmasına sıcak bakılmamıştır. 1.3.3. Klasik Maliye Yaklaşımı: Ortodoks maliye yaklaşımı, mali gelenekçilik ya da geleneksel maliye yaklaşımı olarak da bilinen klasik maliye yaklaşımının önemli temsilcileri; A.Smith, D. Ricardo, T. Malthus, J.S.Mill ve J.B.Say dır. Piyasanın kendiliğinden fiyat mekanizması eliyle mükemmel dengeyi sağlayacağına inanılır(görünmez el). HOCA NOTU Klasik maliye anlayışının etkisinin kaybolmasında rol oynayan etmenler şunlardır: I. Dünya Savaşı 1929 Ekonomik Buhranı II. Dünya Savaşı Refah devleti görüşleri Bilimsel çalışmalar Jandarma devlet anlayışı savunulur ve devletin ekonomiye müdahalesine karşı çıkılır. Bu anlayışa göre devlet sadece iç-dış güvenlik, adalet ve diplomasi hizmetleri ile ilgilenmelidir. Özel sektörün verimliliğine inanılırken, devletin verimsiz olduğu kabul edilir. Tüketici devlet varsayımı olarak da nitelendirilen bu görüşte devlet, zaruri bir fena olarak nitelendirilir. Kamu girişimlerinin her zaman özel girişimlerden daha verimsiz olduğu kabul edilir. Tarafsız vergi ve tarafsız kamu harcamalarının gerekliliği savunulur. Vergi ve harcamaların tarafsız olmasından kastedilen ise iktisadi karar ve davranışları etkilememeleridir. Devlet harcamalarının hacimce küçük olması ve harcamaların dolaylı vergilerle finanse edilmesi savunulur. Bütçe açığının kısa vadeli borçlarla kapatılmasına karşı çıkılır ve bütçe denkliğine vurgu yapılır. Devlet borçlanmasına genel olarak sıcak bakılmamakla birlikte gerekli durumlarda, sermaye piyasasından borçlanılmasına izin verilir. Say Kanunu (Her arz kendi talebini yaratır.) geçerlidir.
7 PEGEM AKADEMİ Çıkmış soru 1929 Dünya Bunalımı nın maliye düşüncesi üzerindeki temel etkisi aşağıdakilerden hangisidir? A) Ekonomik faaliyetlerin güçlendirilmesi için vergilerin mutlaka düşük tutulması gerektiği düşüncesinin güçlenmesi B) Bütün ekonomik faaliyetlerin piyasa mekanizmasına bırakılması gerektiği inancının güçlenmesi C) Devlet bütçesinin küçültülerek maliyenin başarısız olduğunun teyit edilmesi D) Devletin çoğunlukla ekonomik faaliyetlerde başarısız olduğunun teyit edilmesi E) Liberal anlayışı yansıtan tarafsız devlet yaklaşımının yerini müdaheleci devlet yaklaşımına bırakması 1929 Dünya Bunalımı ile klasik maliye anlayışına olan güven sarsılmış, piyasanın kendiliğinden mükemmel dengeyi sağlayamayacağı anlaşılmış ve liberal anlayışı yansıtan tarafsız devlet yaklaşımı yerini müdaheleci devlet yaklaşımına bırakmıştır. Cevap E 1.3.4. Müdahaleci Devlet Yaklaşımı: Yaklaşımın önemli temsilcileri; Keynes, Robinson, Stackelberg ve Srafa dır. Keynesyen anlayışın dünyada kabul görmesiyle birlikte önem kazanan devlet anlayışıdır. Ekonominin klasik maliyecilerin iddia ettikleri gibi her zaman tam çalışma düzeyinde olamayacağı savunulur. Keynes e göre ekonomi eksik istihdamda dengeye gelecektir; tam istihdam dengesi özel bir haldir. Faizin temel fonksiyonu klasik iktisatçıların ileri sürdükleri gibi yatırım tasarruf eşitliğini sağlamak değildir. Faiz likiditeden vazgeçmenin bedelidir ve tasarruflar faiz oranına değil gelir düzeyine bağlıdır. Yatırımlar ise yalnızca faize değil aynı zamanda sermayenin marjinal verimliliğine bağlıdır. Ücret haddinin düşmesi ile, istihdam düzeyinin yükselmesi her zaman beklenemez. Ancak ekonomi tam çalışma halindeyken, piyasaya arz olunan her mal kendi talebini yaratabilir. Tam istihdam düzeyinin yakalanamadığı durumlarda kamu harcamaları ile özel harcamalar rekabet halinde değildir. Keynesyen anlayışın etkinliğinin artmasıyla birlikte klasik (ortodoks, mali gelenekçi) anlayışta ortaya çıkan temel dönüşümleri şu şekilde özetlemek mümkündür: Tüketici devletten süzgeç devlete geçilmiştir: Devleti tüketici olarak görmekten vazgeçilmiş ve bütün kamu gelirlerinin süzgeçten geçerek devlet hazinesine girdiği ve bütün kamu giderlerinin süzgeçten geçerek devlet hazineden çıktığı kabul edilmiştir. Kamu gelir ve giderlerinin süzgeçten geçirilmesi onların bir yeniden dağıtım aracı olarak kullanıldığını ifade etmektedir. Kamu girişimlerinin her zaman özel girişimlerden daha az verimli olduğu görüşü geçerliliğini yitirmiştir: Kamu girişimlerinin de etkin bir biçimde yönetildiğinde kar elde edebileceği görülmüş ve bu durum kabul edilmiştir. Ayrıca bazı temel fonksiyonlar yüklenen devlette öncelikli amacın kar elde etmek olmadığı, yüklenmiş olduğu fonksiyonlar gereği zarar da edebileceği anlaşılmıştır.
PEGEM AKADEMİ 8 Tarafsız kamu harcamaları ve tarafsız vergi yaklaşımları terk edilmiştir: Devlete yüklenen fonksiyonların çeşitlenmesinin bir sonucu olarak kamu harcamaları ve bunların finansmanında kullanılan vergiler iktisadi ve sosyal hayata etki ederek ekonomik birimlerin kararlarını etkilemekte ve böylece kaynak tahsisini şekillendirmektedir. 1.3.5. İktisadi Rasyonalite Yaklaşımı: Bu yaklaşım içerisinde devletin ekonomiye gerekli durumlarda müdahale edebileceği kabul edilmekle birlikte; müdahalenin hangi durumlarda gerekli olacağı açıklanmaktadır. İktisadi rasyonalite yaklaşımı içerisinde üç farklı maliyecinin görüşü öne çıkmaktadır: J. Tinbergen e göre her ekonomide en azından adalet, savunma, diplomasi gibi temel kamusal hizmetleri üreten bir devlet mevcuttur ve bu durum ekonominin esas yapısının kapitalist olmasına engel değildir. a. Samuelson: İleride ayrıntılı olarak tanımlanacak olan tam yarı kamusal mal ayrımı ilk olarak P. Samuelson tarafından yapılmıştır. Bu tanımlamadan yola çıkan Samuelson, devletin tamamen piyasanın dışında kalmasına karşı çıkmış ve tam kamusal mal üretimini gerçekleştirmek için devletin üretici olarak piyasada bulunması gerektiğini savunmuştur. Ayrıca yarı kamusal mal üretiminde de devlete tamamlayıcı bir rol biçmiştir. b. Brochier- Tabatoni: Devletin hangi alanlarda üretici olarak piyasada bulunacağı kararı verilirken kamu kesimi ve özel kesimin maliyetlerinin karşılaştırılmasını önermişlerdir. Buna göre devlet özel kesime kıyasla maliyetlerinin daha düşük olduğu alanlarda üretici olarak piyasada yer alacaktır. c. Chamberlin- Cournot: Eksik rekabet piyasaları ile ilgili ilk çalışmaları yapmış olan Chamberlin- Cournot a göre tam rekabetten sapmalar yaşanan durumlarda devlet piyasaya müdahale etmelidir. 1.3.6. Musgrave Yaklaşımı: Devletin yeni fonksiyonları olarak da bilinen kamu maliyesinin amaçlarını ortaya atan R. Musgrave, kaynak tahsisinde etkinliğin, gelir dağılımında adaletin ve ekonomik istikrarın piyasa koşullarında sağlanamayacağını dolayısıyla bu amaçların gerçekleştirilebilmesi için devletin ekonomiye müdahale etmesi gerektiğini savunmuştur. 1.3.7. Anayasal İktisat Yaklaşımı: J. McGill Buchanan (1919- ) ABD li bir iktisatçıdır. James M.Buchanan iktisat ile politika bilim dallarını birleştiren Kamu Tercihi Teorisi nin en iyi bilinen kurucusu, en önemli araştırıcı ve geliştiricisi olarak isimlendirilmiş ve bu üstün katkıları nedeniyle 1986 da Nobel Ekonomi Ödülünü kazanmıştır. Keynesyen anlayışla birlikte ortaya çıkan müdahaleci devlet anlayışının ekonomiyi etkinlikten uzaklaştırdığına inanan Buchanan, Hayek ve Tullock tarafından ileriye sürülmüş bir yaklaşımdır. Müdahaleci devletin ekonomiye olan keyfi müdahalelerinin ekonomik sorunları kronikleştirdiğine inanılmakta ve devlet müdahalesinin sınırlandırılması gerektiği savunulmaktadır. Buchanan,Hayek ve Tullock a göre politikacı ve bürokratların yetkilerini kötüye kullanmalarını önlemenin yolu mali yetkilerin sınırını anayasa ile çizmekten geçmektedir. Bu sayede Leviathan ın önüne geçmek de mümkün olacaktır. Leviathan, İncil, Tevrat gibi kutsal kitaplardaki ayetlerde geçen mitolojik bir deniz canavarıdır. Anayasal iktisat görüşü klasik iktisadi yaklaşımın bir uzantısı olarak görülmektedir. Anayasal iktisat yaklaşımı 1970 lerde yaşanan petrol şoklarının etkisiyle Keynesyen düşünceye olan güvenin sarsılmasıyla birlikte ortaya açılmıştır.