T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI UZAKTAN EĞİTİM ALGISI ve YÖNEYLEM ARAŞTIRMASI DERSİNİN UZAKTAN EĞİTİM İLE VERİLEBİLİRLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ömer Lütfi ANTALYALI Tez Danışmanı: Yard. Doç. Dr. Abdullah EROĞLU ISPARTA, 2004
ÖZET UZAKTAN EĞİTİM ALGISI VE YÖNEYLEM ARAŞTIRMASI DERSİNİN UZAKTAN EĞİTİM VE VERİLEBİLİRLİĞİ Ömer Lütfi ANTALYALI Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 131 Sayfa, Ağustos 2004 Danışman: Yard. Doç. Dr. Abdullah EROĞLU Bu tezin amacı, öğrencilerin uzaktan eğitim algılarını ölçmek, bu algıya etki edebilecek faktörleri tespit etmek ve Yöneylem Araştırması dersi özelinde uzaktan eğitim ile sınıf ortamında eğitim arasında bir kıyaslama yapmaktır. Araştırma, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü üçüncü sınıf öğrencileri üzerinde gerçekleştirilmiştir. Öğrencilerin uzaktan eğitim algılarını ölçmek için anket uygulaması kullanılmıştır. Yöneylem Araştırması dersi özelinde uzaktan eğitim ile sınıf ortamında (yüz yüze) eğitimin kıyaslanması için ise öğrenciler rassal olarak iki gruba ayrılmışlardır. Yöneylem Araştırması dersinin bir konusu, bir gruba uzaktan eğitim ile anlatılırken diğer gruba aynı konu sınıf ortamında anlatılmıştır. Uygulama sonucunda gerçekleştirilen sınav ile öğrencilerin başarıları kıyaslanmıştır. Bu çalışmaların bulguları aşağıdaki gibidir. Öğrencilerin uzaktan eğitim değerlendirmeleri genellikle olumsuzdur. Yapılan korelasyon testinde, sınıf ortamında ders dinlemekten daha fazla verim alanların uzaktan eğitime daha olumsuz baktığı anlaşılmıştır. Bununla birlikte öğrencilerin bilgisayar bilgi düzeyi ile uzaktan eğitim değerlendirmeleri arasında bir korelasyon olmadığı tespit edilmiştir. Uzaktan eğitim için hazırlanmış Yöneylem Araştırması dersinin içeriğini gören öğrencilerin uzaktan eğitim ile ilgili kanaatleri olumlu yönde değişmiştir. Bu da göstermektedir ki uzaktan eğitime olan tepkilerin önemli bir kısmı, uzaktan eğitim ve eğitim teknolojileri hakkında yeterince bilgi sahibi olmamaktan kaynaklanmaktadır. Yöneylem Araştırması dersi özelinde yapılan uygulamada anlaşılmıştır ki, uzaktan eğitim, belirli şartlar sağlanmadığı sürece başarılı olamamaktadır. Bu şartlardan en önemli ikisinin motivasyon ve etkileşim olduğu tespit edilmiştir. Öğrenciler iyi motive edildiği ve öğrencilerle yüksek düzeyde etkileşim sağlandığı takdirde Yöneylem Araştırması dersinin uzaktan eğitim ile verilebilir bir ders olduğu anlaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Uzaktan Eğitim, Sınıf Ortamında Eğitim, Uzaktan Eğitim Algısı, Yöneylem Araştırması, Etkileşim.
ABSTRACT PERCEPTION OF DISTANCE EDUCATION AND TEACHABILITY OF OPERATIONS RESEARCH COURSE WITH DISTANCE EDUCATION Ömer Lütfi ANTALYALI Süleyman Demirel University, Department of Business Administration Master Thesis, 131pages, August 2004 Supervising Professor: Asst. Prof. Dr. Abdullah EROĞLU The aim of this research is measuring the perception of students about distance education, determining the possible factors that can affect this perception and comparing distance education and face to face education on the basis of operations research course. The research was done on the 3 rd grade students attending Suleyman Demirel University Business Administration Department. A questionnaire of 36 questions was asked in order to measure the perception of distance education. On the other hand, to compare the distance education and face to face education on the basis of operations research course, the students were separated into two groups randomly. While one of the topic of operations research course was taught by distance education, for the other group the same is taught in the classroom as traditional. At the end of this teaching procedure, performance of the students was measured by an exam. The findings of these researches are as follows: In general, the students perception of distance education is negative. The correlation tests show that, ones who find face to face education more efficient, find distance education more inefficient. Along with these students, level of computer knowledge has no correlation with the perception of distance education surprisingly. The perception of the students about distance education has changed mostly in the favorable way, after studying the course contents which is prepared for distance education. This shows that the major part of the reactions against distance education arise from the lack of the knowledge about distance education and educational technologies. From this research, one understands that distance education cannot be successful unless some conditions are provided. It is determined that the two major importants of these conditions are motivation and interaction. Once the students are motivated and high level of interaction is provided, operations research course can be taught by distance education. Keywords: Distance Education, Face to Face Education, Perception of Distance Education, Operations Research, Interaction
i İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... a KISALTMALAR DİZİNİ...iii ŞEKİLLER DİZİNİ... iv TABLOLAR DİZİNİ... v BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Giriş... 1 İKİNCİ BÖLÜM UZAKTAN EĞİTİMİN TANIMI VE TARİHÇESİ 2.1. Uzaktan Eğitim... 5 2.1.1. Uzaktan Eğitim Türleri... 6 2.2. Uzaktan Eğitimin Tarihçesi... 8 2.2.1. Dünyada Uzaktan Eğitim... 8 2.2.2. Türkiye de Uzaktan Eğitim... 12 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM UZAKTAN EĞİTİMDE KULLANILAN ARAÇLAR 3.1. Uzaktan Eğitimde Kullanılan Araçlar... 23 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM YÜZ YÜZE EĞİTİME KARŞI UZAKTAN EĞİTİM 4.1. Uzaktan Eğitim Yüz Yüze Eğitim Karşılaştırması... 28 4.1.1. Eğitim Açısından... 29 4.1.2. Ekonomik Açıdan... 32 4.1.3. Kültürel Açıdan... 35 BEŞİNCİ BÖLÜM INTERNET DESTEKLİ UZAKTAN EĞİTİM 5.1. Internet Destekli Uzaktan Eğitim... 38 5.2. Etkili Bir Internet Destekli Uzaktan Eğitim Programının Aşamaları... 40 5.2.1. Analiz Aşaması... 40 5.2.2. Dizayn Aşaması... 43 5.2.3. Geliştirme Aşaması... 44
ii 5.2.4. Değerlendirme Aşaması... 47 5.2.5. Düzeltme Aşaması... 50 ALTINCI BÖLÜM UZAKTAN EĞİTİM ALGISI ve YÖNEYLEM ARAŞTIRMASI DERSİNİN UZAKTAN EĞİTİM İLE VERİLEBİLİRLİĞİ 6.1. Literatür... 52 6.2. Uygulama... 61 6.2.1. İçeriğin Hazırlanması... 62 6.2.2. Metot... 74 6.2.3. Sınav Uygulaması... 76 6.2.3.1. Genel Uygulama... 76 6.2.3.1.1. Bulgular... 78 6.2.3.2. Özel Uygulama... 96 6.2.3.2.1.Bulgular... 96 6.2.4. Anket Uygulaması... 98 6.2.4.1 Metod... 98 6.2.4.2. Bulgular... 100 YEDİNCİ BÖLÜM SONUÇ ve ÖNERİLER 7.1. Sonuç ve Öneriler... 107 KAYNAKÇA... 112 EKLER... 126 EK-1 Genel Uygulama Sınav Kağıdı... 127 EK-2 Özel Uygulama Sınav Kağıdı... 128 EK-3 Anket Uygulaması... 129 ÖZGEÇMİŞ... 131
iii KISALTMALAR DİZİNİ ABD AÖF AÖL AR-GE BTYKA KOBİ ODTÜ SOE UE UNESCO Vd. Amerika Birleşik Devletleri Açıköğretim Fakültesi Açıköğretim Lisesi Araştırma Geliştirme Bilgi Teknolojileri Yaygınlık ve Kullanım Araştırması Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sınıf Ortamında Eğitim Uzaktan Eğitim Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Organizasyonu Ve diğerleri
iv ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 6.1. Ana Sayfa... 63 Şekil 6.2. Standart Hale Getirme Başlangıç... 65 Şekil 6.3. Standart Hale Getirme Son Hali... 65 Şekil 6.4. Tabloya Yerleştirme Başlangıç... 66 Şekil 6.5. Tabloya Yerleştirme Son Hali... 66 Şekil 6.6. Giren Değişkenin Belirlenmesinde Ara Ekran... 67 Şekil 6.7. Giren Değişkenin Belirlenmesi Son Hali... 67 Şekil 6.8. Çıkan Değişkenin Belirlenmesinde Ara Ekran... 68 Şekil 6.9. Çıkan Değişkenin Belirlenmesi Son Hali... 68 Şekil 6.10. Giren Değişkenin İnteraktif Belirlenmesi Başlangıç... 69 Şekil 6.11. Giren Değişkenin Doğru Olarak Belirlenmesi Durumu... 69 Şekil 6.12 Giren Değişkenin Yanlış Belirlenmesi Durumu... 70 Şekil 6.13. Çıkan Değişkenin İnteraktif Olarak Belirlenmesi Başlangıç... 70 Şekil 6.14. Çıkan Değişkenin Doğru Olarak Belirlenmesi Durumu... 71 Şekil 6.15. Çıkan Değişkenin Yanlış Belirlenmesi Durumu... 71 Şekil 6.16 İterasyon Başlangıç... 72 Şekil 6.17. İterasyonda Yapılacak İşlem... 72 Şekil 6.18. İterasyon Ara Ekran... 72 Şekil 6.19. Farklı Stilde İterasyon Başlangıç... 73 Şekil 6.20. Farklı Stilde İterasyondaki Yapılacak İşlem... 73 Şekil 6.21. Farklı Stilde İterasyon Ara Ekran... 73 Şekil 6.22. Farklı Stilde İterasyonun Son Hali... 74
v TABLOLAR DİZİNİ Çizelge 2.1: Amerika'daki Uzaktan Eğitim Arz Tablosu... 11 Çizelge 2.2. E-dönüşüme Hazır Olma Dünya Sıralaması (e-readiness rankings)... 13 Çizelge 2.3. Açıköğretim Fakültesi nin Uzaktan Eğitimde Kullandığı Araçların Tarihsel Gelişimini... 17 Çizelge 2.4. Bilgisayar Kullanımı... 20 Çizelge 2.5. Bilgisayar Olmama Sebebi... 20 Çizelge 2.6. Evde Bilgisayar Sahipliği... 20 Çizelge 3.1. Uzaktan Eğitimde Kullanılan Teknolojilerin Ortam Merkezli Kategorizasyonu... 24 Çizelge 5.1. Eğitimde Hedef Kitlenin Özellikleri... 42 Çizelge 5.2. Internet Ortamında Hazırlanan Bir Dersin Dizaynında Düşünülmesi Gereken Faktörler... 43 Çizelge 6.1. Genel Sınav Uygulaması 1. Soru Puan Dağılımı... 77 Çizelge 6.2. Genel Sınav Uygulaması 2. Soru Puan Dağılımı... 78 Çizelge 6.3. 1. Öğretimdeki İki Sınıfın Notlarının Kıyaslanması... 80 Çizelge 6.4. 1. Öğretim A şubesindeki Dersi Alttan Alanlar Hariç Tutulduğu Durumda, 1. Öğretimdeki İki Sınıfın Notlarının Kıyaslanması... 82 Çizelge 6.5. 1. Öğretimlerde A Şubesinde Derse Gelenler İle B Şubesinde İçeriğe 3 Saatten Fazla Çalışanlar Düşünüldüğü Durumda, İki Sınıfın Notlarının Kıyaslanması... 85 Çizelge 6.6. 2. Öğretimdeki İki Sınıfın Notlarının Kıyaslanması... 88 Çizelge 6.7: 1. Öğretim B Şubesi İle 2. Öğretim B Şubesi Öğrencilerinin Çalışma Sürelerinin Kıyaslanması... 90 Çizelge 6.8. 2. Öğretim A şubesindeki Dersi Alttan Alanlar Hariç Tutulduğu Durumda, 2. Öğretimdeki İki Sınıfın Notlarının Kıyaslanması... 91 Çizelge 6.9. 2. Öğretimlerde A Şubesinde Derse Gelenler İle B Şubesinde İçeriğe 3 Saatten Fazla Çalışanlar Düşünüldüğü Durumda, İki Sınıfın Notlarının Kıyaslanması... 94 Çizelge 6.10. Özel Uygulama Sınav Sonuçları... 97 Çizelge 6.11. Eşlenik Çiftlere Dayalı t Testi... 97
vi Çizelge 6.12. Yaş, Cinsiyet Ve Bilgisayar İmkanlarının Eğitim Tiplerine Göre Dağılımları... 100 Çizelge 6.13. Sınıf Ortamındaki Verim... 100 Çizelge 6.14. Soru 5 ile Soru 6 ve 9 Arasındaki Korelasyon... 101 Çizelge 6.15. Uzaktan Eğitimde Sayısal ve Sözel Derslerin Ayrı Ayrı Değerlendirilmesi... 102 Çizelge 6.16. Genel Değerlendirme Sorularında Frekans Dağılımları... 102 Çizelge 6.17. Süleyman Demirel Üniversitesinin Bilgisayar İmkanı... 103 Çizelge 6.18. Uzaktan Eğitim İçin Hazırlanan İçerikten Faydalanma Miktarları... 104 Çizelge 6.19. Soru 14 ile Soru 6 ve 9 Arasındaki Korelasyon... 105
1 1.1. Giriş BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Yaşadığımız dünyanın tarihine şöyle bir göz gezdirdiğimiz zaman, son iki yüz üç yüz yıllık süreç, geçmiş ile olan ciddi bir kopuşun sürecidir denilebilir. Batı merkezli başlayan, iktisadi hayattan siyasi hayata, sosyal hayattan kültürel hayata, gelenekten kopuşu merkeze alan, epistemolojiden ontolojiye her alanda sorgulamanın yaşandığı bu dönem modern düşünce dönemi olarak adlandırılmaktadır. Rasyonel aklın merkeze alındığı, pozitivist ve empirist düşünce biçiminin bilginin kaynağını oluşturduğu bu sürecin tohumları Avrupa da atılmıştır. İlerleme düşüncesi tarih yazımını gündeme getirmiştir ve Batı için doğrusal ilerleyen ve en güzele en iyiye doğru giden bir tarih yazımı gerçekleştirilmiştir. Batı da hızla yayılan bu düşünce biçimi, önceleri ancak ve ancak Batının yaşayabileceği bir süreç olarak değerlendirilmiştir. Doğunun içkin özelliklerinin bu tarihi yaşamaya imkan tanımadığı yönündeki düşünce biçimi, batının doğuya olan tavrını belirlemiş ve sömürge siyasetleri gündeme gelmiştir. 1950 li yıllarda, ABD nin Batıdaki başat güç olarak öne çıkması ve Sovyet Rusya sının ABD nin karşısında bir güç olarak belirmesi, Batıyı temsilen ABD nin doğu siyasetini etkilemiş ve sömürgecilik siyaseti yerini modernleştirme siyasetine bırakmıştır. Doğunun kendisine içkin olan özelliklerinden dolayı modernleşemeyeceği konsepti, yerini Doğunun batının yardımı ile modernleşebileceği düşüncesine bırakmıştır. (Ercan,1996) Gelinen noktada, Batı, Doğu toplumları için bir hedef halini almıştır. İlerleme düşüncesi, başka bir versiyonu ile doğu toplumlarının gündemine girmiş ve batılılaşma, modernleşme ve kalkınma olarak adlandırılmıştır. Bundan böyle dünya genelindeki değer sistemi üzerinde bir eşgüdüm sağlanmaya başlamıştır. Ekonomik refah, bilgi, teknoloji, üretim gibi kavramlar üzerinde bir konsensüs sağlanmış ve ulusların temel hedefleri halini almıştır. Bu hedefler dahilinde, toplum yükü yüklenebilmelidir ve yük artık çok farklıdır. Artık öğrenilen bilginin mahiyeti ve miktarı değişmiştir. Kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması Dünya üzerindeki değişime etki eden en önemli araçlar olarak gündeme gelmiştir. Ekonomiden siyasete, kültüre her alanda
2 muazzam bir etki oluşturan kitle iletişim araçları, bilginin mahiyetinde ve miktarında bir değişikliği daha gündeme getirmiştir. Artık gündemde küreselleşme ve bilgi toplumu vardır. Öğrenilecek bilginin sayısı iyice artmıştır ve artan bilgiyi öğrenmek dahi yetmemektedir. Öğrenilen bilgi birkaç yıl içinde eski bilgi halini almakta yenisinin öğrenilmesi gerekmektedir. Bugün artık başarının eski temelleri yok olmuştur. İnsanlık tarihi boyunca başarının temelinde toprak, altın, petrol ve benzeri doğal kaynakların kontrolüne sahip olmak yatarken, günümüzde bu temel Bilgi şeklinde değişmiştir. Dünyanın en zengin adamı Bill Gates elle tutulur hiçbir şeye sahip değildir. Toprağı, altını, petrolü, fabrikaları, endüstriyel işletmeleri, orduları yoktur ama bilgiye sahiptir. Artık bilgi zenginliğin temelidir. Bu bağlamda bilgiye dayalı yeni ekonomi çağında eninde sonunda gerçek zenginliğin yaratılmasını sağlayan güç verimlilik artışıdır. (Erarı, 2002) Genel hatları ile sunulan bu süreç elbetteki eğitimin mahiyetini ve araçlarını da etkilemiştir. Ulus dahilindeki toplum, eğitim sürecine katılmalı ve ulusun kalkınmasına etki etmelidir. Bu aynı zamanda toplumun kendi refahı için yaşanması gereken bir süreçtir. Maksimum insana, maksimum eğitimin ulaştırılması düşüncesi, eğitimciler arasında tartışılmıştır ve hala tartışılmaktadır. Eğitimciler arasında, eğitimin içeriğinden, kullanılacak araçlara kadar her türlü bileşen en etkin şekli ile kullanılması konusunda tam bir konsensüs vardır. İşte tam bu noktada gündeme gelen konulardan birisi de uzaktan eğitim uygulamasıdır. Bazı ülkelerde epey eskiye dayanan, bazılarında ise yeni yeni uygulanmaya başlanan uzaktan eğitim sisteminin, günümüze gelindiğinde dünya üzerinde yaygın uygulama alanı bulduğu yadsınamaz bir gerçektir. Dünya üzerinde bu kadar yaygın olarak uygulanan uzaktan eğitim, tanımından, uygulanmasına kadar hemen hemen her aşaması ile tartışılmış bazı noktalarda uzlaşma sağlanmış, bazı noktalarda ise tartışmalar hala devam etmektedir. Bu tez çalışması, uzaktan eğitim ile ilgili süregelen tartışmalardan bazılarına cevap aramaktadır. Araştırma konusu olarak 2 temel alt konu seçilmiştir. Bunlardan ilki, Yöneylem Araştırması dersi özelinde uzaktan eğitim ile geleneksel eğitim uygulamalarının kıyaslanmasıdır. Uzaktan eğitim ile geleneksel eğitimin kıyaslanması ile ilgili bir çok çalışma olsa da, Türkiye özelinde bu çalışmaların
3 sığlığı ve kullandığımız araştırma metodundaki farklılıklar, araştırma sonuçlarını özgün kılmaktadır. Bu alt konuda, uzaktan eğitim sonuçları ile geleneksel eğitim sonuçları arasında fark olup olmadığı araştırılmış ve elde edilen sonuçların olası nedenleri irdelenmiştir. Araştırma Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü 3. sınıf öğrencilerinin aldıkları Yöneylem Araştırması dersinde gerçekleştirilmiştir. Örneklemin bazı özellikleri, uygulamanın sadece Yöneylem Araştırması dersi özelinde gerçekleştirilmiş olması, uygulamada kullanılan araçların farklılığı ve uygulama zamanı, araştırmanın sınırlılıklarını oluşturmaktadır. Bu tür sınırlılıklar olmakla beraber, araştırmanın özgünlüğü dairesinde, uzaktan eğitim ile geleneksel eğitimden elde edilecek sonuçların farklı olup olmayacağı üzerindeki literatüre katkı sağlanması hedeflenmiştir. Diğer alt konu ise uzaktan eğitim algısının ölçülmesi ile ilgilidir. Uzaktan eğitimin birincil muhatapları olan öğrencilerin uzaktan eğitim ile ilgili algılarının, uzaktan eğitimdeki başarılarını etkileyeceği düşüncesi ile, öğrencilerin uzaktan eğitim değerlendirmeleri saptanmak istenmiştir. Ayrıca bu değerlendirmelere etki edebilecek faktörlerden bazıları tartışılmıştır. Anket metodu kullanılarak gerçekleştirilen bu araştırmada, yine birinci araştırmada kullanılan kitle kullanılmıştır. Uzaktan eğitime geçiş aşamasındaki Süleyman Demirel Üniversite sinde, uzaktan eğitime geçişte uygulanacak siyasetin belirlenebilmesi için muhatap kitlenin algısı oldukça önemlidir. Ayrıca etkili ve verimli bir uzaktan eğitim uygulaması gerçekleştirilebilmesi için uzaktan eğitimin eksileri ve artılarının tartışılmasına bu araştırma katkı sağlayacaktır. Bu alt konu birinci alt konudaki sınırlılıkları aynen bünyesinde barındırmaktadır. Bu sınırlılıklara ek olarak, uzaktan eğitimin tek muhatapları olmamalarından dolayı, uzaktan eğitime geçişteki siyasetin belirlenmesinde ve etkili uzaktan eğitim uygulamalarının gerçekleştirilmesinde yeterli değildir. Yeterlilik ancak, daha geniş bir öğrenci kitlesi ve öğretim elemanları, idari personel gibi uzaktan eğitimin diğer muhatapları ile yapılacak bir araştırma ile sağlanabilir. Bizim elde ettiğimiz sonuçlar bu alanda yapılmış ve yapılacak olan çalışmalara bir katkı ve basamak olması açısından manidardır. Tez çalışması 7 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm olan okumuş olduğunuz giriş bölümünün ardından, uzaktan eğitimi tanımlayıp dünyada ve Türkiye deki tarihinden bahseden ikinci bölüm gelmektedir. Üçüncü bölümde
4 uzaktan eğitimde kullanılan araçlar derinlemesine incelenmiştir. Dördüncü bölümde uzaktan eğitim ile geleneksel eğitimin karşılaştırılmasının hangi başlıklarla yapılabileceği tartışılmıştır. Uzaktan eğitim ile geleneksel eğitimin karşılaştırılması eğitimsel, ekonomik ve kültürel açılardan değerlendirilmiştir. Beşinci bölümde daha özel bir uzaktan eğitim uygulaması olan Internet destekli uzaktan eğitim anlatılmıştır. Internet destekli uzaktan eğitimin hızla yaygınlaşması ve tezin sonundaki uygulamanın Internet destekli uzaktan eğitim ile yapılmış olması, bu konunun derinlemesine incelendiği bir bölüm oluşturmamıza sebep olmuştur. Altıncı bölümde uzaktan eğitim algısı ve yöneylem araştırması dersinin uzaktan eğitim ile verilebilirliği üzerine çalışılmıştır. Bu bölüm altında, bu alanda yapılmış olan çalışmalara değinip, tez çerçevesinde gerçekleştirilmiş olan uygulamadan ve sonuçlarından bahsedilmiştir. Yedinci bölüm olan sonuç ve öneriler kısmında, elde edilen bulgular özetlenmiş ve uzaktan eğitim uygulamaları ile ilgili tavsiyelerde bulunulmuştur.
5 İKİNCİ BÖLÜM UZAKTAN EĞİTİMİN TANIMI ve TARİHÇESİ 2.1. Uzaktan Eğitim En genel anlamıyla fiziksel olarak öğrencilerin bulundukları yerlerde olmasını gerektirmeksizin, teknolojinin imkanlarından yararlanılarak, öğrenci ve öğretmenlerin bir sanal dershane ortamında değişik şekillerde karşı karşıya getirildikleri, planlı bir öğretim şekli (Sakarya Üniversitesi) olarak tanımlanabilecek uzaktan eğitim için kimilerince amaç merkezli, kimilerince bağlam merkezli, kimilerince de ideolojik açıklamalar yapılmıştır. Açıklama biçiminin tarzı uzaktan eğitime bakıştaki olumluluğu veya olumsuzluğu da bünyesinde barındırmaktadır. Amaç merkezli açıklama tarzında daha ön plana çıkan, uzaktan eğitim düşüncesinin felsefi alt yapısını sunan ve hakim paradigma olmaları sebebi ile önemli olan iki temel yaklaşım biçimi, postmodern ve işlevselci yaklaşım biçimidir. Postmodern açıklama biçimine göre uzaktan eğitim, eğitimin yeniden tanımlanma sürecinde, sınırların kalkmasını, çoklu sosyokültürel bağlamı, açıklığı, eşitliği, etnik, ırksal ve dini farklılığı önemsememeyi merkeze almıştır. İşlevselci yaklaşım biçimine göre ise uzaktan eğitim, harmonik toplumun oluşmasında yüz yüze eğitime önemli katkı sağlayacak, zaman ve yer sınırlılıklarını kapatacak bir eğitim biçimidir. (Boyacı, 2000) Uzaktan eğitimi, bilgi dağıtımı metotları ve teknolojilerini kullanarak kişi ve kurumların gerektiği yer ve zamanda eğitimini sağlayarak göreve hazır olmalarını, kurum içi toplu ve bireysel eğitimde standardizasyonu sağlamayı, uzaktan eğitim için kullanılan son teknolojileri ve gelişmeleri kurum geneline yaymayı ve bu sayede bilgi paylaşımını ve erişimini en üst noktaya getirmeyi, eğitim ve uygulamalar arasındaki süreyi azaltarak başarı ve bireysel becerinin gelişmesini, hızlı gelişen bilişim ve iletişim teknolojileri doğrultusunda, yüksek teknoloji donanımlarının gerektirdiği yoğun ve sürekli eğitim ve bilgi birikimini sağlamayı amaçlayan bir sistem (Beceren, 1999) olarak açıklama tarzı, amaç merkezli tanıma başka bir örnek olarak getirilebilir. Uzaktan eğitim, geleneksel öğrenme-öğretme yöntemlerindeki sınırlılıklar nedeniyle sınıf içi etkinliklerin yürütülme olanağı bulunmadığı durumlarda eğitim
6 çalışmalarını planlayanlar ve uygulayanlar ile öğrenenler arasında iletişim ve etkileşimin özel olarak hazırlanmış öğretim üniteleri ve çeşitli ortamlar yoluyla belli bir merkezden sağlandığı bir öğretim yöntemidir (Milli Eğitim Bakanlığı) şekli ile yapılan tanım, bağlamsal yaklaşıma bir örnek olarak sunulabilir. Milli Eğitim Bakanlığının sitesinden alınan bu tanım, Türkiye deki uzaktan eğitime resmi bakışı yansıtması açısından önemlidir. Uzaktan eğitim, bağlamın gerektirdiği bir eğitim biçimi olarak sunulmakta, nispeten edilgen bir tavır sergilenmektedir. İdeolojik bakış açısına örnek olarak da Marksist bakış açısı verilebilir. Kapitalizmin dinamiğinin bir yeniliği olarak sunulan uzaktan eğitim, bu bakış açısına göre, tüketici kültürünün değişen yüzlerini maniple etmek için gereken kimlikleri sağlar. Yaygın ve düşük maliyetli erişim sloganları kullanılarak ve insanların özgür tercihleri yönlendirilerek, değer yüklü politik makineler, sürekli öğrenme adı altında yaygınlaştırılmaktadır. (Boyacı, 2000) Kimilerine göre, uzaktan eğitimin, örgün eğitim karşısında gerçekten üstün, öğrenme ve algılamada daha işlevsel olabilme hedefine ulaşabilecek özellikleri bulunmakta (Demiray 1999) ise de yukarıdaki bakış açıları ile beraber düşünüldüğü takdirde bu tip kanaatleri hakim kanaat olarak sunmak yersiz olacaktır. Farklı bakış açıları olmasına rağmen şurası bir gerçek ki, yazıcı aletleri, posta servisleri, telefon, radyo, televizyon ve son zamanlarda kullanılmaya başlanan Internet gibi teknolojik gelişmeler, yeni metotların ve platformların gündeme gelmesinde temel etmen olmuştur. (Shachar ve Neumann, 2003) Bu iletişim teknolojilerini kullanarak gerçekleştirilen eğitim biçimine uzaktan eğitim denilmektedir. 2.1.1. Uzaktan Eğitim Türleri Uzaktan eğitim türleri ile ilgili iki tür sınıflama yapabiliriz. Birincisi, etkileşime dayalı sınıflama, diğeri zamanlamaya dayalı sınıflamadır. Etkileşime dayalı sınıflama; 1) Tek Yönlü İletişim: İletişimin tek yönlü sağlandığı, bilginin verildiği fakat tepkilerin alınmadığı etkileşim biçimidir. Öğrencinin soru sorabileceği
7 bir muhatabı yoktur. Mektup ile öğretim uygulaması buna örnek olarak verilebilir. 2) Çift Yönlü İletişim: Etkileşimli uzaktan eğitim olarak da adlandırılan bu türde kullanılan iletişim teknolojileri, etkileşime imkan vermektedir ve öğrenci karşısında muhatap bulabilmektedir. Internet'te kullanılan mail servisleri bir örnek olarak verilebilir. (Temel, 2000) Zamanlamaya dayalı sınıflama; 1) Eşzamanlı Uzaktan Öğrenme : Öğrenci ve Öğretmenin aynı anda, farklı mekanlarda eğitim/öğrenim gerçekleştirdiği durumdur. a) Bilgisayar Teknolojilerine Dayalı b) Uydu Bağlantılı Tele-konferans 2) Asenkron (Eşzamanlı olmayan) Uzaktan Öğrenme : Öğrenci ve Öğretmenin zaman ve mekandan bağımsız olarak eğitim/öğrenim gerçekleştirdiği durumdur. Bu teknik Uzaktan Öğrenme uygulamalarında en çok tercih edilen ve öğrenci merkezli eğitim modeline en uygun olanıdır. a) Bilgisayar Teknolojilerine Dayalı I. Bilgisayar Ağları üzerinden erişilebilir WWW uygulamaları i. HTML (Hypertext Markup Language) tabanlı uygulamalar, ii. VRML (Virtual Reality Modelling Language) tabanlı uygulamalar. II. CD ortamında erişilebilir uygulamalar. III. Bilgisayar Ağları üzerinden erişilebilir uygulamalar b) Video ile Uzaktan Öğrenme (Beceren, 1999) Zamanlamaya dayalı sınıflama biçimi ancak son teknolojileri içermekte ve etkileşim olmasından dolayı çift yönlü uzaktan eğitimin bir alt sınıflaması olarak düşünülebilmektedir.
8 Uzaktan eğitimin tanımı ve türleri üzerinde durduktan sonra, artık uzaktan eğitimin gelişim seyrini anlamak için Dünya da ve Türkiye de uzaktan eğitimin tarihçesini inceleyebiliriz. 2.2. Uzaktan Eğitimin Tarihçesi 2.2.1. Dünyada Uzaktan Eğitim Uzaktan eğitim çalışmaları 200 yıldan daha eski yıllara kadar uzanmaktadır. Örneğin, 1728 yılında Boston Gazetesi'nde mektup ile stenografi dersleri verildiğine ilişkin reklamlar bulunmuştur. (Çetiner vd., 1999) Sonraları ABD Boston da Evde Gelişmeyi Teşvik Derneği kurulmuştur. 1883 yılında Ithaca da Correspondence University nin kurulması mektupla öğretimin önemli aşamalarından biridir. (Milli Eğitim Bakanlığı) Her ne kadar İngiltere, yüksek öğretim alanında açık üniversiteyi kuran ilk üniversite olsa da, (Sakarya Üniversitesi) bunun temelleri 1890'lı yıllarda Avustralya'daki Queensland Üniversitesi nin kampus dışına açık bir eğitim programı yürütmesinde aranmalıdır. (Çetiner vd., 1999) 1892 de kurulan Colombia Üniversitesi'ndeki özel bir bolum ve yine bu dönemlerde Pennsylvania'daki "International Correspondence School" ve Chicago'daki "American Correspondence School", öncü girişimler olmuşlardır. İngiltere'de Londra Üniversitesi'ni dışarıdan bitirmek isteyenlere yönelik düzenlenen uygulama da uzaktan eğitim yönteminin öncü uygulaması olarak kabul edilmektedir. Bu konudaki öncü kurum "National Extension College (NEC)" dir ki; bu kurum, 1974 yılında uzaktan eğitimin bugünkü anlamda ivme kazanmasında önemli kilometre taşı olan İngiliz Açık Üniversitesi'nin hem çekirdeğidir hem de İngiliz Açık Üniversitesi'nin kuruluş çalışmalarının yürütüldüğü, yönlendirildiği, oluşturulduğu kurumdur. Almanya'da, temelleri 1856 yılında atılan uzaktan eğitim girişimleri, sonraları "Tele Colleg", "Schulfernsehen", "FernUniversitat" ve "Deutsch Institut Fur Fernstudien" gibi günümüz uzaktan eğitim kurumlarına dönüşmüştür. Fransa'da 1907'de atılan adımlar ise 1939'da resmi Uzaktan Eğitim Merkezinin kuruluşunu sağlamıştır. Yine bu dönemlerde uzaktan eğitimin halk eğitimi boyutundaki güzel uygulamaları Rusya'da görülür. (Demiray 1999)
9 Japonya' da 1948'de öğretim yasası çerçevesinde askerlere ve yarı zamanlı okullara devam edemeyen veya okuldan uzakta bulunanlara öğretim olanaklarını sağlamak üzere geliştirilen uzaktan öğretim sistemi orta, lise ve yüksek öğretim kademelerini kapsamı içine almıştır. Japonya' da son yıllarda İngiliz modeline uygun açık üniversite geliştirilmiştir. ABD, açık öğretim yapan üniversiteler kurmuştur Pennsylvania ve South Carolina Üniversiteleri bunların başında sayılabilir. Bu üniversiteler televizyon ve bilgisayar sistemleri ile öğrencilerin evlerine kadar ulaşarak, gerektiğinde danışman öğretim üyeleri ile öğrenciler arasında bu yolla danışmanlık hizmeti sağlayabilmektedir. Kanada da ABD'nde olduğu gibi, bu alanda televizyondan geniş ölçüde yararlanmaktadır. Kanada üniversiteleri bu yöntemi başarı ile uygulamaktadır. Hindistan, uydu ile televizyon öğrenimi yaygın biçimde kullanmaktadır. İsrail "Every Man's University" ismindeki televizyon kitaplarını geliştirmiştir. İtalyan Radyo ve Televizyon kurumu "tele scoula" projesini başarı ile gerçekleştirmiştir. (Sakarya Üniversitesi) Mektupla eğitim ile başlayan uzaktan eğitimin tarihsel gelişim sürecine, uzaktan eğitimde kullanılan araçlar açısından bakacak olursak, 3 önemli sıçrama dikkatleri çekmektedir. Bunlardan ilki, 1922 de öğrenme için videonun, ders kitaplarının yerini aldığı dönemdir ki, özellikle II. Dünya savaşında, ABD ordusu, askerlerini eğitmek için video kasetlerini kullanmıştır. II. Dünya savaşından kısa bir süre sonra video teknolojisi ve televizyon eğitim için kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönem uzaktan eğitimde, video ve televizyon teknolojisinin mektupla öğrenmenin yerini aldığı dönemdir. İkinci sıçrama, bilgisayar teknolojisi video teknolojisinin yerini almıştır. Bilgisayar tabanlı eğitim (CBT) ve Bilgisayar destekli öğretim (CAI), etkileşimli yazılım geliştirmek için bilgi teknolojilerini ve eğitim teorilerini kullandılar. Öğrencilerin eğitimciler ile etkileşimini sağlama yönünde sınırlı çözümler üretildi. Otomasyonun sağlanması açısından bu teknolojiler önemli olsa da, kullanılan teknolojinin kısa bir süre sonra eski teknoloji olması istikrarın sağlanmasını engelliyordu. Bu 1970 ve 1980 lerde yaşanan ciddi bir problemdi. 1990 lara gelindiğinde uzaktan eğitimde üçüncü sıçrama gerçekleşti. Bu aşamada,
10 multimedya ve Internet teknolojilerinin icadı ile beraber uzaktan eğitimde ciddi bir dönüşüm gerçekleşmiştir. CD-ROM gibi multimedya teknolojilerinin eğitimde kullanılması, web tabanlı uzaktan eğitimin programlarının geliştirilmesi, ISDN, ADSL ve geniş bant üzerinden online video konferansların kullanımının yaygınlaşması bu döneme denk düşmektedir. (Shihl vd., 2003) Bugün gelinen noktada uzaktan eğitimin merkezine multimedya ve Internet teknolojileri yerleşmiş durumdadır. Internet destekli öğrenim, Web tabanlı öğrenim, e-öğrenim gibi aralarında bazı nüans farkları olan kavramlarla tanımlanan bu uzaktan eğitim türü, ABD nde NTU (National Technologial University) 1984 yılında sekiz üniversitenin işbirliği ile yüksek lisans programının açılması ile başlamıştır. 1985 yılında haberleşme uydusunu kullanmaya başlamış ve 1992 yılında dijital yayına geçerek iş birliğine girip üniversite sayısını 52 ye çıkararak çağdaş sistemler üzerinden eğitim programına devam etmektedir. IDC (International Data Corporation) verilerine göre ABD de e öğrenim pazarı 2000 yılında, yıllık % 50 büyüme oranıyla 2,3 milyar dolar büyüklüğe ulaşmıştır. 2005 yılında e-öğrenim pazarının 18 milyar dolar olacağı tahmin edilmektedir. (Çakırer, 2002) 1997 yılında Amerika nın bazı üniversitelerindeki uzaktan eğitim arzı ile ilgili yapılmış olan araştırma, uzaktan eğitime olan ilgi ile alakalı somut veriler ortaya koymaktadır. Çizelge 2.1. de araştırma sonuçları ortaya konulmuştur. Uzaktan eğitimin hızlı yayılmasını gözler önüne sermek için yapılmış olan bir başka araştırmaya göre, 1988 de Amerika da online ders alan öğrenci sayısı 710.000 iken 2002 verilerine göre bu rakam kendini 3 e katlamıştır (2,2 milyon). 1988 de akredite edilmiş 2 yıllık ve 4 yıllık enstitülerin %15 i online ders verirken, bu rakam 1999 da %72 lere yükselmiştir. Şu an için ABD, eğitimde bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanmada dünya lideri pozisyonundadır. Uzaktan eğitimde hakim dilin İngilizce olması açısından ve pedagojik açıdan Avrupa daki uzaktan eğitime bakışta bir bölünme meydana gelmiştir. İngiltere ve Kuzey Avrupa (Hollanda, Danimarka, İsviçre ve Finlandiya) öğrencinin merkeze alındığı uzaktan eğitimi sahiplenirken, Fransa, Almanya ve Latin Ülkeler öğretmen
11 merkezli geleneksel eğitime daha yakın durmaktadırlar. Bununla beraber Avrupa nın alt yapısı, Kuzey Amerika ile kıyaslandığında 10-15 yıl geridedir. Çizelge 2.1: Amerika'daki Uzaktan Eğitim Arz Tablosu Ülke Okul Yıllık kayıt Kuruluş tarihi Güney Amerika Arjantin Circulo de Suboficiales del Ejercito 700 (1997) 1978 Bolivya Universidad NUR 600 (1997) 1994 Brezilya Universidade Federal do Rio Grande do Sul 15000 (1997) 1988 Ekvator Instituto Radiofonico Fe y Alegria 15000 (1997) 1974 Venezuella Instituto Radiofonico Fe y Alegria 5800 (1997) 1976 Kuzey Amerika Kanada Alberta Distance Learning Center 40000 (1997) 1923 Kanada Athabasca University 19000 (1997) 1970 Kanada University of Waterloo 5000 (1996) 1968 Meksika The Virtual University, Monterrey 26000 (1997) 1989 Meksika Universidad Nacional Autonoma de Mexico 4200 (1995) 1972 ABD University of Alaska, Fairbanks 2650 (1997) 1970 ABD Univerisity of California Extension Center 3000 (1997) 1990 ABD University of Florida 5000 (1997) 1903 ABD Pennsylvania State, 20000 (1997) 1892 Univeristy Dept. Of Dist. Educ. ABD University of Wisconsin Extension 12000 (1997) 1891 Kaynak: Türkiye Bilişim Şurası, 2001 Kuzey Amerika ve Avrupa ile kıyaslandığında Asya ülkelerinde, Internet devrimi küçük çaplı olsa da, büyüme hızı batı ile kıyaslandığında iki kat fazladır. Japonya, Kore, Singapur, Çin (Tayvan, Kore) gibi ülkeler diğerleri ile kıyaslandığında daha aktiftirler. Bu ülkelerde Internet alt yapısı oldukça iyi gelişmiştir ve eğitime olan talebin fazlalığı ve dış ülkelerdeki açık üniversite imkanlarının fazlalığı, bu ülkelerde Internet in eğitim amaçlı kullanılması yönünde baskı oluşturmaktadır. Asya da bilgi ve iletişim teknolojileri temelli eğitimde liderliği Güney Kore üstlenmiş durumdadır. Hala alt yapı oluşturma çabasında olan Afrika da ise Internet in eğitim amaçlı kullanımı çok yenidir. Dünya Bankası nın katkıları ile açılan African Virtual University Afrika vatandaşlarına eğitim imkanı sunmaktadır. (Reddy ve Srivastava, 2003)
12 Uzaktan eğitimin dünyada en yaygın kullanıldığı ülkelerin ABD, Avustralya ve İngiltere olmasının temel nedenlerinden biri, bilgi toplumunda gerekli olan yeni niteliklere sahip iş gücüne olan gereksinimdir. Bu şekilde, eksik olan nitelikleri eski iş gücüne kazandırarak, bir yandan işsizlik sorununun çözümüne katkıda bulunmak, diğer yandan da teknolojik üretimin ivmesini korumak olanaklı olmuştur. Uzaktan eğitimin yaygınlaşması birçok farklı faktörle birlikte özellikle ülkedeki Internet erişimi, sosyal-kültürel ve teknoloji-iletişim alt yapısıyla ilgili nicel ve nitel göstergelerden ortaya çıkan e-dönüşüme hazır olma dünya sıralaması (ereadiness ranking) ile ilişkilidir. Çizelge 2.2 buna ilişkin bilgileri özetlemektedir. (Türkiye 2. Bilişim Şurası, 2004) Bu çizelge yukarıda anlatılanları da besler niteliktedir. 2.2.2. Türkiye de Uzaktan Eğitim Türkiye de uzaktan eğitim, gerçek anlamda uygulanmaya 1982 li yıllarda başlamıştır. Her ne kadar uzaktan eğitimin geçmişi araştırıldığında 50-60 yıl öncesine gitse de bugün ki anlamına yakın anlamda uzaktan eğitim meselesi 1970 lerde görünmeye başlamıştır. Uzaktan eğitim meselesi, ilk defa 1927 yılında, vatandaşların okur yazar hale getirilebilmesi için kullanılabileceği yönündeki tartışma ile gündeme gelmiştir. (Alkan, 1987: 91) 1955 li yıllara kadar ülkemizde uzaktan eğitimin uygulanmamasının nedeni, öğretmensiz bir eğitimin gerçekleşemeyeceği düşüncesi ve özellikle okuma ve yazmanın uzaktan eğitim ile öğrenilemeyeceği düşüncesidir. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Bankacılık ve Ticaret Hukuku Enstitüsü, 1956 yılında, uzaktan eğitimin Türkiye de uygulanması ile ilgili ilk somut ve önemli adımı atmıştır. Bu uygulama ile banka personelleri mektup ile eğitildiler. 1961 yılında Milli Eğitim Bakanlığının idaresi altında Mektup ile Eğitim Merkezi kuruldu ve bu enstitüde, eğitimlerini dışarıdan tamamlamak isteyen kişilere hazırlık dersleri mektup ile verildi. 1966 da bu çalışmalar, genel direktörlük seviyesinde organize edilmesi ile, yaygınlık kazandı. Bu uygulamaları, Deneme Yüksek Öğretmen Okulunun ve Yaygın Yüksek Öğretim Kurumunun kurulması takip etti. (Kaya, 1996: 13)
13 Çizelge 2.2. E-dönüşüme Hazır Olma Dünya Sıralaması (e-readiness rankings) 2003 e-readiness ranking (of 60) 2002 ranking Country 2003 e-readiness score (of 10) 2002 score 1 4 (tie) Sweden 8.67 8.32 2 7 Denmark 8.45 8.29 3 (tie) 2 Netherlands 8.43 8.40 3 (tie) 1 US 8.43 8.41 3 (tie) 3 UK 8.43 8.38 6 10 Finland 8.38 8.18 7 11 (tie) Norway 8.28 8.17 8 4 (tie) Switzerland 8.26 8.32 9 6 Australia 8.25 8.30 10 (tie) 9 Canada 8.20 8.23 10 (tie) 14 Hong Kong 8.20 8.13 12 11 (tie) Singapore 8.18 8.17 13 8 Germany 8.15 8.25 14 13 Austria 8.09 8.14 15 15 Ireland 7.81 8.02 16 21 South Korea 7.80 7.11 17 (tie) 16 Belgium 7.78 7.77 17 (tie) 18 New Zealand 7.78 7.67 19 17 France 7.76 7.70 20 20 Taiwan 7.41 7.26 21 19 Italy 7.37 7.32 22 24 Portugal 7.18 7.02 23 22 Spain 7.12 7.07 24 25 Japan 7.07 6.86 25 26 Israel 6.96 6.79 26 23 Greece 6.83 7.03 27 27 Czech Republic 6.52 6.45 28 28 Chile 6.33 6.36 29 29 Hungary 6.23 6.05 30 31 Poland 5.57 5.52 31 (tie) 30 Mexico 5.56 5.67 31 (tie) 33 South Africa 5.56 5.45 33 32 Malaysia 5.55 5.50 34 36 Slovakia 5.47 5.00 35 35 Argentina 5.41 5.14 36 34 Brazil 5.25 5.31 37 38 Colombia 4.86 4.77 38 37 Venezuela 4.75 4.91 39 40 Turkey 4.63 4.37 40 41 Bulgaria 4.55 4.25 41 39 Peru 4.47 4.43 42 46 Thailand 4.22 3.86 43 44 Romania 4.15 4.00 44 42 Sri Lanka 4.13 4.05 45 47 Saudi Arabia 4.10 3.77 46 43 India 3.95 4.02 47 49 Philippines 3.93 3.72 48 45 Russia 3.88 3.93 49 50 Ecuador 3.79 3.68 50 51 China 3.75 3.64 51 48 Egypt 3.72 3.76 52 53 Iran 3.40 3.20 53 52 Indonesia 3.31 3.29 54 54 Ukraine 3.28 3.05 55 55 Nigeria 3.19 2.97 56 56 Vietnam 2.91 2.96 57 57 Pakistan 2.74 2.78 58 58 Algeria 2.56 2.70 59 59 Kazakhstan 2.52 2.55 60 60 Azerbaijan 2.37 2.38 Kaynak: Economist Intelligence Unit, 2003, alıntılayan Türkiye 2. Bilişim Şurası, 2004
14 Daha sonraları 1975 ve 1978 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı nın girişimleri ile Yay-Kur eğitimleri uzaktan eğitim uygulamalarına sahne olmuştur. Yüksek öğretimin yaygınlaşması için koordine edilen bu enstitü, hem yazılı kaynaklardan hem de televizyondan faydalandı. Ancak bu girişimlerde amaç aynı olmakla birlikte ekonomik ve politik açıdan yöntem ve yaklaşımlarda farklılıklar olması gibi nedenlerle başarılı olamadan sona ermiştir. 1978 yılında sunulan bir tasarıda "Açık Üniversite" kurulması yer almışsa da, bu tasarı kanunlaşamamıştır. Bir başka anlatımla, Ülkemizde 1970'li yıllardaki 'Mektupla Eğitim' ve 'YAY- KUR' uygulamaları, örgün eğitim karşısında bir seçenek olarak denenmeye başlamış, ancak istenilen düzeyde başarı ve verim sağlanamamıştır. Yine 70'li yıllarda uzaktan öğretim yöntem ve bileşenleri o zamanki adıyla Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi'nde (EITIA) oluşturulan Televizyon ile Eğitim Enstitüsü, bu çalışmalara öncülük etmiştir. O yıllarda; EITIA bünyesinde TV ile kapalı devre eğitim, eğitim teknolojisi ve uzaktan eğitim konuları, ulusal ve uluslararası düzeyde sempozyum ve konferans çalışmaları ile irdelenmeye çalışılmıştır. 1981 yılında ülke çapında okuma yazma seferberliği ilan edilmiş ve bu eğitim seferberliğinde büyük ölçüde televizyondan yararlanılmıştır. Uygulama, beklenen yönde olmak üzere oldukça başarılı olmuş ve okuma yazma oranı artırılmıştır. Aynı yıl içerisinde ülkemizde bugünkü anlamına oldukça yakın sayılabilecek uzaktan öğretim uygulaması, YÖK tarafından alınan kanun hükmündeki bir kararname ile Türk üniversitelerine uzaktan öğretim yapma olanak ve hakkı tanınarak başlatılmıştır. (Rüzgar, 2004) 1981-1982 öğretim yılına kadar uzaktan eğitim konusu ile ilgili olarak yapılan çalışmalar genel çizgilerle yukarıdaki biçimde özetlenebilir. Bu yıldan sonraki gelişmeler ise, "kartopu" örneğinde olduğu gibi daha hızlı, somut, planlı ve bilimsel temele dayalı, toplumun gereksinimleri açısından toplumsal yaşamda daha işlevsel ve çarpıcı gerçekleşmiştir. 1981 Kasım ında 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu'nda yer alan 41 sayılı kanun hükmündeki kararnamede, üniversitelerin uzaktan öğretim yapmasına olanak tanındığı belirtilmiş ve alt yapısı hazır olan Anadolu Üniversitesi bu yıldan başlayarak uzaktan öğretim yapmakla görevlendirilmiştir.
15 Böylelikle Açıköğretim Fakültesi örgütsel yapısını oluşturarak, 1982-83 öğretim yılında Merkezi Açıköğretim İktisat ve İş İdaresi Programlarına toplam 29.479 öğrenci kabul etmiş ve Türk Eğitim Tarihi'nde kilometre taşı olabilecek nitelikteki uzaktan öğretim uygulamasına başlamıştır. Genel çizgiler olarak basılı materyaller, televizyon ders programları ve yüz yüze akademik danışmanlık hizmet kanallarıyla öğrencisine ulaşmayı hedefleyen uygulama daha sonra, öğrenci kitlesine video ile eğitim, bilgisayar destekli eğitim, radyo ve gazete yollarıyla ulaşmıştır. AÖF, bugünlerde video konferans konusundaki deneme çalışmalarını sistemle bütünleştirmek üzere bitirme aşamasına ulaşmış durumdadır. Daha sonra, 1993 yılında çıkarılan 496 sayılı kanun hükmündeki kararname ile AÖF nin bu yıla kadar vermiş olduğu hizmetin içerik değil ancak biçimsel boyutu farklılaştırılmıştır. Yapılan bu yeni düzenleme ile halen Anadolu Üniversitesi bünyesinde bulunan ve örgün İktisadi İdari Bilimler Fakültesi yapılanmasındaki İktisat ve İşletme bölümlerinin kapsamı korunmak üzere, daha önce AÖF bünyesinde bulunan dört yıllık lisans eğitimi veren İktisat ve İş İdaresi programları, AÖF' den ayrılarak uzaktan öğretim yöntemine dayalı İşletme ve İktisat Fakülteleri oluşturulmuştur. (Demiray, 1999) 1992 yılında ise Açıköğretim Fakültesi yapı ve isleyiş modelini örnek alan ve Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak ortaöğretim düzey ve içeriğine yönelik Açıköğretim Lisesi uygulaması gündeme gelmiştir. Açıköğretim Lisesi Milli Eğitim Bakanlığı'nın 2 Haziran 1992 Tarih ve 12633 sayılı yazısı ile kurulmuş ve 5 Ekim 1992 tarihinde de 44.151 öğrenci kaydederek 1992-93 öğretim yılında öğretime başlamıştır. İzleyen yıllarda öğrenci sayısı giderek artmış, 1995-96 öğretim yılı 1. döneminde öğrenci sayısı 71.309'a, 1996-97 öğretim yılında da 90.000'e ulaşmıştır. (Çatal, 1996: 1) Açıköğretim Lisesi de tıpkı AÖF nin başlangıçta olduğu gibi, eğitim bileşenlerini; genel çizgiler olarak basılı materyaller, televizyon ders programları ve yüz yüze danışmanlık hizmet kanalları ile öğrencisine ulaşmayı hedefleyen uygulama belirlemiştir. AÖL'nin genel öğrenci sayısının artmasına etki eden sebepler; bu yıla kadar yurt içi ve yurt dışında uygulanan dışarıdan lise bitirme sınavının 1993-94
16 öğretim yılında kaldırılması, devlete bağlı Akşam Liselerinin kapatılması, aynı öğretim yılında meslek liselerinin, yurtdışında yapılan dışarıdan bitirme sınavlarının kaldırılması kararlarıdır. AÖL uygulamasıyla, bir işte çalışmak, engellilik, yaşanan yerde ortaöğretim kurumunun bulunmaması, anne babaların zorunlu ilköğretim sonrasında ortaöğretimin (ortaokul) önemini yeterince bilmemesi, maddi olanaklardan yoksunluk ve ortaöğretim kurumlarında uygulanmış ders geçme ve kredi sisteminde öğrenci olup da başarısızlık, öğretmen ve sınıf yokluğu, öğrenci azlığı, gibi nedenlerden dolayı öğrenim göremeyenlere, kitle iletişim araçları ve yeni teknolojiler kullanılarak öğrenim olanağı sağlanmıştır. (Kaya, 1996: 14) Türkiye için bundan sonraki yıllar uzaktan eğitimde araçsal devrimin yaşandığı yıllardır. Artık bilgisayar ve Internet teknolojileri gündemdedir. Açıköğretim öğrencilerinin bilgisayar destekli eğitim yazılımlarını kullanabilecekleri bilgisayar laboratuarları 1994 yılında açılmaya başlamıştır. Günümüze kadar 15 ten fazla ilde bilgisayar destekli eğitim laboratuarı açılmıştır. Bu laboratuarlarda öğrencilerin ders yazılımlarını kullanarak, bazı dersleri kendi öğrenme hızlarında ve etkileşimli olarak çalışabilmeleri sağlanmaktadır. Laboratuarlarda kullanılmak amacıyla günümüze kadar 20 den fazla dersin eğitim yazılımı geliştirilmiştir. Deneme sınavları uzaktan öğretim öğrencilerinin, örgün sınavlar öncesi kendilerini denemeleri ve başarı durumlarını gerçeğe yakın biçimde ölçmelerini amaçlayarak hazırlanmıştır. Bu amaçla, açıköğretim öğrencileri bu hizmeti veren sitede hesap açarak abone olurlar. Kendi hesaplarını kullanarak sisteme girdikten sonra fakülte, bölüm, sınıf ve dersini belirleyerek istediği türde deneme sınavını başlatabilir. Sınav soruları Açıköğretim Fakültesi Test Araştırma Birimi nin desteğiyle hazırlanmıştır ve deneme sınavlarında gerçeğe uygun sınav süresi ve soru sayısı bulunur. Açıköğretim Fakültesi gelişen teknolojik olanakların da yardımıyla öğrencilerine sunduğu çeşitli hizmetleri birleştirerek, hepsini bir CD-ROM içinde öğrencilere sunmaya başlamıştır. Bu CD-ROM ların en önemli özelliği daha önce ayrı ayrı üretilmiş bulunan ve öğrenciye ayrı zamanlarda ve ortamlarda sunulan uzaktan öğretim malzemelerinin entegrasyonunu sağlamasıdır. (Öztürk vd., 2002)
17 Çizelge 2.3. Açıköğretim Fakültesi nin uzaktan eğitimde kullandığı araçların tarihsel gelişimini göstermektedir. Kaynak: Öztürk vd., 2002 Çizelge 2.3. Açıköğretim Fakültesi nin Uzaktan Eğitimde Kullandığı Araçların Tarihsel Gelişimini MALZEMELER YILLAR Ders Kitapları 1982 TV Ders Yayınları 1982 Akademik Danışmanlık Hizmetleri 1982 Bilgisayar Destekli Eğitim laboratuarları 1994 Deneme sınavları 1998 Çoklu ortam CD-ROM ları 2000 Türkiye deki uzaktan eğitim uygulamalarını Anadolu Üniversitesi ile sınırlı tutmak doğru olmaz. Özellikle bilgisayar teknolojilerinin Türkiye de yaygınlaşması ile birlikte Türkiye deki Anadolu Üniversitesi dışındaki üniversitelerin bazıları da uzaktan eğitim konusunda önemli adımlar atmıştır. Öncülüğünü ODTÜ nün yaptığı Web tabanlı uzaktan eğitim faaliyetleri çeşitli üniversitelerce sertifika ve diploma programları yoluyla öğrencilere ulaştırılmaktadır. Ayrıca, üniversitelerde bazı derslerin Internet üzerinden verilmesi ve bir üniversitenin başka bir üniversitede uzaktan öğretim yoluyla kaynakların paylaşımı amacıyla Internet üzerinden ders açabilmesi uygulaması da son zamanlarda yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu alanda, Bilkent Üniversitesi NewYork on Air Projesi ile İstanbul Üniversitesi-Harran Üniversitesi işbirliği örnek verilebilir. ODTÜ Enformatik Enstitüsü nün Avrupa Komisyonu ve UNESCO nun ortaklaşa desteklediği 15 Akdeniz ülkesindeki üniversitelerin katılımıyla yürütülen The Avicenna Virtual Campus projesinde yer alması dünyadaki oluşumlarda dünya üniversiteleriyle birlikte hareket etme ve gelişmeleri izleme açılarından dikkate alınmalıdır. Yükseköğretim Kurulu'nun kararı ile 1999 tarihinde kurulan Enformatik Milli Komitesi (EMK) Bilişim Eğitimi ve Bilgi ve İletişim Teknolojilerine Dayalı Uzaktan Eğitim konularında çalışmalarına 2000 yılında başlamıştır. Günümüzde, ikisi yüksek lisans, diğer ikisi de ön lisans düzeyinde uzaktan programlar açmış olan dört üniversite bulunmaktadır. ODTÜ-Informatics online
18 Programı (http://ion.ii.metu.edu.tr), Bilgi Üniversitesi e-mba programı (http://www.bilgiemba.net/) açılan ilk uzaktan yüksek lisans programları olmuştur. Ön lisans düzeyinde ise Anadolu Üniversitesi Bilgi Yönetimi ön lisans programı (http://bilgi.aof.edu.tr/) ve Sakarya Üniversitesi Bilgi Yönetimi, Bilgisayar Programcılığı ve İşletme Ön lisans programları (http://www.ido.sakarya.edu.tr/ido/sayfalar/sauido.htm) bulunmaktadır. Mersin Üniversitesi (http://myo.mersin.edu.tr/uzak/uzaktan.html ) ise Mersin Meslek Yüksekokulu bünyesinde Bilgisayar Teknolojisi ve Programlama ile Endüstriyel Elektronik Programlarına 2003-2004 yılı için öğrenci alacağını duyurmuştur. ODTÜ Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü 1999 yılında farklı üniversitelerin 42 Eğitim Fakültesinde görev yapan 50 öğretim elemanına yönelik Eğitimcilerin Eğitimi projesi kapsamında Internet e Dayalı Eğitim Asenkron/Senkron (IDE_AS) Öğretim Teknolojileri Sertifika Programını gerçekleştirmiştir. ODTÜ tarafından eğiticilerin eğitimi (EĞİTEN), bilgi teknolojileri sertifika programı(idea) (http://idea.metu.edu.tr/) ve E-Ders Tasarım ve Geliştirme sertifika programı (http://eders.ii.metu.edu.tr) açılmıştır ve Web tabanlı eğitim yönetim sistemi NET-Class (http://online.metu.edu.tr/netclass/netclass.html) geliştirilerek METU online (http://www.ii.metu.edu.tr/metuonline) sistemi üzerinden dersler verilmektedir. (Türkiye 2. Bilişim Şurası, 2004) 1996 da Bilkent Üniversitesi ve 2000 yılında İstanbul Üniversitesi video konferans sistemini kurdu. Fırat Üniversitesinde Fırat TV programları vasıtası ile sınırlı bir uzaktan eğitim uygulaması gerçekleştirilse de e-mail ve www aracılığı ile ders verilmesi hedeflenmekte, fakat şu an için birkaç online ders ile sınırlı bulunmaktadır. (Usun, 2003) İTÜ de 1.800 öğrencinin ortak olarak aldığı Bilişim dersi için öğrenciler, kampuslerde bulunan bilgisayar laboratuarlarına gelerek sanal sınav ortamında 10.000 soruluk soru bankasından rasgele gelen sorular ile sınav olmaktadır. Ankara Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi gibi bazı üniversitelerde, birkaç online dersle sınırlı olsa da, uzaktan eğitim çabaları dikkate değerdir. Yıldız Teknik Üniversitesi (www.e-learning-yildiz-edu.tr), Süleyman Demirel Üniversitesi (w3.sdu.edu.tr) ve Boğaziçi Üniversitesi de (UZEM) uzaktan eğitim ile ilgili önemli adımlar atmaktadır. Öncülüğünü ODTÜ nün yaptığı ve Süleyman Demirel
19 Üniversitesinin de projeye dahil olduğu Sanal Kampus Projesi de bu alanda atılan önemli adımlardandır. Uzaktan eğitim üzerine çabalar devlet üniversiteleri ile sınırlı kalmamakta, özel sektörde de bu alandaki ilgi hızla artmaktadır. 1999 lu yıllarda Internet in kullanımı ile başlayan süreç Üniversitelerde yürütülen çalışmalardan sonra, E- Öğrenim pazarındaki pek çok Özel Eğitim Firmaları ile gündeme oturmuştur. Bugün artık uluslar arası işbirlikleri ile bir çok E-Öğrenim hizmeti sunan firma pazardaki yerini almıştır. (Çallı, 2002) Belli başlı özel şirketler arasında ise Enocta, Unidersite, Sanalkampus, Humanitas, Koç Bryce, IBM sayılabilir. Türkiye deki genel tabloya bakıldığı takdirde, uzaktan eğitim konusunda bir takım önemli gelişmeler olsa da, batılı ülkelerle ile kıyaslarsak, bu gelişmelerin yeterli düzeyde olmadığı gözlemlenmektedir. Uzaktan Eğitimin yaygınlaşamamasının temelinde yatan etmenler arasında en önemli olanlar şunlardır; Internet altyapısındaki eksiklikler, mevzuatın yetmezliği, bu alana özgü teşviklerin olmaması, bu alandaki Ar-Ge yatırımının azlığı, kamuoyu oluşturulamaması ve karar vericilerin konu ile ilgili olarak yeterince bilgilendirilememeleri. Dikkat çekilmesi gereken bir başka nokta ise ülkemizde işsizlik oranlarının artmasına karşın nitelikli işgücünün yetersiz oluşudur. Uzaktan eğitimin ihtiyaçlar doğrultusunda kurumsal ve mali yönlerden desteklenmesi gereksinimi vardır. Uzaktan eğitimin, etkin bir biçimde uygulandığında, özellikle mesleki ve teknik eğitim alanındaki sorunların çözümüne önemli katkıda bulunacağı açıktır. Bilgisayar ve İletişim Teknolojileri ne (BİT) dayalı uzaktan eğitimin önündeki en önemli engellerden bazıları talep edecek kesimin bilgisayar kullanımı, evde bilgisayar sahipliği ve Internet e olan erişimlerinin yeterli olmayışıdır. Bu konulara ilişkin Türkiye deki durumu yansıtan çizelgeler, Çizelge 2.4, 2.5 ve 2.6 da, verilmiştir. (Türkiye 2. Bilişim Şurası, 2004) İstenilen düzeyde yaygın ve etkin uzaktan eğitime geçiş için bu rakamların iyileştirilmesi gereklidir.