ANTEPFISTIĞI ZARARLILARI

ANTEPFISTIĞI ZARARLILARI Bilimsel ismi: Kermania pistaciella Amsel Türkçe ismi: Dal Güvesi Takım: Lepidoptera Familya: Oinophilidae Tineidae Yabancı dillerdeki isimleri: Pistachio Twig Borer Moth, Pistachio wood borer Yayılış Alanları Türkiye: Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Kahramanmaraş Dünya: Türkiye, İran, Irak, İspanya, İtalya, İsrail, Suriye, Yunanistan, ABD. Konukçuları: Antepfıstığı Tanınması, Biyoloji ve Ekolojisi Ergin: Kelebeği küçüktür. Kanat açıklığı 11-12 mm'dir. Antenleri bileşik gözlerin üst kısmından çıkar, ip gibi ince olup 66 segmentten yapılmıştır. Antenlerin son segmentleri abdomen kısmının hemen hemen sonuna kadar uzanır. Baş tamamen tüylüdür. Ağız parçaları geniş ve yassı yapılıştaki labrum tarafından kısmen örtülmüştür. Ağız parçaları bitiminden, ön bacakların coxa'larına ve keza ön bacakların coxa'larından, ikinci çift coxa'lara ve yine ikinci coxa'lardan abdomen halkasına kadar olan kısımda birbirinden ayrı karakteristik üç çift kıl kümesi bulunur. Resim. Dal Güvesi ergini 1

Resim. Dal Güvesi ergini Abdomen beyaz kıllarla süslenmiştir. Üç bacağı açık sarı renktedir. Kelebeğin alttan görünüşünde hakim renk sarıdır. Kelebeğin üstten görünüşünde hakim renk koyu siyahtır. Ön kanatlar ince uzun dardır. Uca doğru sivrilmiştir. Kanatların kenarları saçak teşkil eden kıllarla çevrilmiştir. Kanadın uca yakın kısımlarında siyah zemin üzerinde iki adet altın sarısı leke bulunmaktadır. Arka kanat keza bol miktarda saçak kıllarla çevrilmiş, kanat hafif kahverenginde desenle örtülmüştür. Zararlı yılda 1 döl vermektedir. Zararlının ergin uçuşu yaklaşık olarak nisan ayı başı ile mayıs ayı sonuna kadar olan dönemdedir. 2

Yumurta: Yumurtalarını özellikle bitkinin sürgün, yaprak ve meyve salkımlarının olgunlaşmasını bekleyerek, belirli yerlere bırakır. Çiftleştikten 4-6 gün sonra dişi yumurtlamaya başlar. Yumurtasını yukarıda belirtildiği gibi: Ya sürgüne ya da meyve salkımına; sürgüne bıraktığı takdirde aşağıdaki tomurcukların civarını tercih etmeyip tepede bulunan tomurcukların yakınını uygun bulmaktadır. Yine bu kelebeğin önemli bir özelliği de sürgün ve 3-5 salkımda oluşan bir dalda ancak bir yumurta, nadiren iki, hiçbir zaman daha fazlasını bırakmaz. Yumurta açık portakal rengindedir. Şekil olarak ince uzun tombul fındığa benzer. Üzeri uzunlamasına ince çizgilerle bezenmiştir. Larva: Yumurta bırakıldıktan 10 gün sonra larva çıkarak yumurtanın yapışık bulunduğu yerden sürgünün veya salkımın içine girer. Olgun larva süt beyaz renkte 7.4 mm boyunda, 1.5 mm kalınlığındadır. Larvanın 3 çift göğüs bacağı ve 5 çift abdomen bacağı vardır. Başın üstten görünüşünde mandibula görünür. Mandibula 5 dişlidir. Mandibulanın dış tarafından antenler çıkar. Başın lateral görünüşünde ağızdan geriye doğru 3 adet nokta göz, ortadakinin hemen altında daha küçükçe bir nokta göz mevcuttur. Yine 3 gözün hizasında biraz ilerde iki nokta göz daha vardır. Bunların bulunduğu kısım renk itibariyle daha koyu olup başın diğer kısımlarından hemen ayırt edilebilinir. Başın ventral görünüşünde uzun ve sivri şekilde olmak üzere bir adet Spinnaret vardır. Bunun iki yanında palpus labialis, üstünde ise palpus maxillaris bulunur. Pupa: Dalın içinden çıkan olgun larvalar çıktığı deliğin hemen birkaç cm yakınında durur ve tutundukları yerde kendilerine ördükleri kokonlar içerisinde sakin vaziyette kalarak pupa olurlar. Kokon rengi ağaç kabuğunun rengine uymaktadır. Bazen kahverengi, bazen de açık kahverengi ile koyu kahverengi arasında değişmektedir. Şekil olarak baş tarafı daha küt olmak üzere geriye doğru sivrilmektedir. Eni ve yüksekliğinin ölçüleri birbirine eşittir. Pupa uzunluğu 6.4 mm ve çapı ise 2.2 mm'dir. Kokon ucunda pupa gömleği kalmış ise; ergin çıkışı, pupa gömleği yok ise parazitoid çıkışı kabul edilir. 3

Resim. Dal Güvesi nin ergin çıkmış kokonu 4

A B Resim: Dal Güvesi nin ergin (A) ve parazitoid (B) çıkmış kokonları Zarar Şekli: Dal güvesi'nin larvaları fıstık ağaçlarının yıllık sürgünlerinin özünde beslenmekte, bu beslenme esnasında ise larvanın dala giriş yerine ve dal içerisindeki hareketine bağlı olarak değişik zararlar oluşturmaktadır. Larva genellikle dala uç kısmından girerek öz içerisinde aşağı yukarı birçok defa dolaşarak beslenmektedir. Bu beslenme sonucu tepe tomurcuğu tahrip olduğu için ilkbaharda yaprak ve sürgünler teşekkül etmez. Fakat geri kısımdaki meyve gözleri açarak salkımları meydana getirir. Halk arasında "Körcumba" ismi verilen bu yapraksız salkımların taneleri normal gelişenlerden daha iri olmasına karşın çoğunluğunun içi boştur (Halk arasında Fos veya Fıs olarak tanımlanır). Larva salkım yolu ile dala girdiğinde dal içerisindeki hareketi esnasında yanından geçtiği meyvelerin dökümüne neden olmaktadır. Larvanın dala giriş yerine bağlı olarak meydana gelen bu zararların yanı sıra, larvalar dal içerisindeki hareketi esnasında yanından geçtiği meyve gözlerinin dökümüne de neden olmaktadır. Ayrıca larva saldırısına iki yıl üst üste maruz kalan dallar kurumaktadır. 5

Resim: Dal Güvesi larvalarının sürgündeki zararı Küçükarslan (1966), zararlının Birecik ilçesindeki bahçelerde % 35 oranında zarar yaptığını; Günaydın (1978), ise zararlının Şanlıurfa ili genelinde % 19, Birecik ilçesinde % 35-37 oranında zarar oluşturduğunu belirtmektedir. Bolu (1995), 1992 yılında Şanlıurfa ilinde zararlının 100 sürgünde en çok 29-43, 20 meyve salkımında ise 8-15 adet larvasının bulunduğu, 1993 yılında ise zararlının zarar oluşturduğu sürgün sayısının % 7,5 ile 33 arasında değiştiğini bildirmiştir. Resim: Dal Güvesi nin sürgünlerdeki larva zararı 6

Mücadelesi Doğal Düşmanları: yapılan çalışmalar sonucunda ülkemizde belirlenen doğal düşmanları: Chelonus flavipalpis Szépligeti, Mirax rufilabris Haliday, Microchelonus fissilis Tobias, Dinocampus coccinellae (Schrank, 1802) (Hymenoptera: Braconidae). M. fissilis doğal etkinliği % 35 ile 41 arasında değiştiği belirlenmiştir. Parazitoid çıkışları ergin çıkışlarından 3 ile 4 hafta erken olmaktadır. A B Resim. Dal Güvesi (A) ve parazitoidi Microchelonus fissilis (B) B A Resim. Dal Güvesi (A) parazitoidi Dinocampus coccinellae (B) 7

Resim. Dal Güvesi nin ergini ve parazitoidi Dinocampus coccinellae Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde zararlının doğal düşmanları ile oldukça çalışma yapılmıştır. Bölgede zararlının tür tanısı yapılmış 4 ve cins düzeyinde tanımlanmış yine 4 adet olmak üzere toplam 8 adet doğal düşmanının olduğu bildirilmektedir. Bu çalışmalar aşağıda verilmiştir. -Küçükarslan (1966), Gaziantep ilinde Mirax sp. and Microchelonus sp. (Hymenoptera: Braconidae) türlerinin %21-59 arasında zararlının pupalarını parazitlediğini bildirmiştir. -Bolu (2002), Şanlıurfa ilinde yaptığı çalışmalarda Kermania pistaciella nın pupaların, Microphelonus fiisilis TOB. (Hymenoptera: Braconidae) %29-57 arasında zararlının pupalarını parazitlediğini bildirmiştir. -Mart ve ark. (2003). (Antepfıstığı alanlarında entegre mücadeleye veri tabanı oluşturacak bazı konularda araştırmalar. TARP-2076.), Gaziantep ilinde yaptıkları çalışmalarda Kermania pistaciella nın pupaların, Mirax sp. ve Microphelonus spp. (Hymenoptera: Braconidae) adlı parazitoid türlerin %21-45 arasında zararlının pupalarını parazitlediğini bildirmişlerdir. -Özgen ve ark. (2012), Siirt ilinde Kermania pistaciella nın iki yeni parazitoidini belirledikleri ve bu türlerin Chelonus flavipalpis Szépligeti and Mirax rufilabris Haliday (Hymenoptera: Braconidae) olduğu, parazitleme oranlarının en yüksek %52-54 olarak bildirmişlerdir. -Şimşek ve Bolu (2014), Diyarbakır ilinde Dinocampus coccinellae Schrank (Hymenoptera: Braconidae) nın antepfıstığı zararlısı Kermania pistaciella nın yeni bir parazitoidi olarak bildirmişlerdir. 8

Mekanik Mücadelesi Antepfıstığı dal güvesinin bir veya iki yıllık sürgünleri üzerinde bulunan kokonları mart ayının başı ile nisan ayının ortalarına kadar olan dönemde toplanarak yok edilmelidir. Kimyasal Mücadele Antepfıstığı dalgüvesine karşı kimyasal mücadele yapılıp yapılmamasına karar vermek için mart ayı başından itibaren bir ve iki yıllık sürgünler üzerinde yapılacak kontrollerde 10 ağaç üzerinde 100 sürgünde %10 kokon bulunması durumunda kimyasal mücadele yapılmalıdır. Yumurtalardan çıkan larvaların sürgün içerisine girmeden ilaçlanması gerekmektedir. Bu nedenle ilaçlama zamanının doğru belirlenmesi gerekir. Dişilerin yumurta bırakma ve yumurtaların açılma süresi göz önünde bulundurularak, etki süresi uygun insektisit seçilmelidir. Zararlıya karşı kullanılan feromon tuzakları da vardır. Ancak bu tuzakların yüksek populasyon yoğunluklarında etkili olmadıkları yapılan çalışmalar ile ortaya konulmuştur. Kullanılacak İnsektisitler Etkili Madde ve Oranı Formülasyon Doz (preparat/dekar) Azinphos-methyl 25 % Carbaryl 50 % WP WP 200 g 200 g Bilimsel ismi: Idiocerinus stali (Fieb.) Türkçe ismi: Şıralı zenk Takım: Hemiptera Familya: Cicadellidae Yabancı dillerdeki isimleri: Pistachio Leafhopper Yayılışı: Güneydoğu Anadolu Bölgesi Konukçuları: Antepfıstığı Tanınması Ergin: Erginin boyu 3,5-4 mm'dir. Vücut üstten ikizkenar üçgene benzer. Baş vücuttan daha geniştir. Petek gözler birbirinden uzaktır. Üçgenin tam köşelerinde 9

bulunurlar. Kanatları madeni parıltılı, vücut koyu renkli, antenler erkekte uçları siyah topuzlu, dişi'de iplik gibidir. Dişide uzun ve kitinize bir yumurta borusu mevcuttur. Tarsusları üç parçalıdır. Arka tibiaları uzun, kuvvetli ve üzerlerinde dipleri kahve rengi olan 4 sıra diken vardır. Bu dikenler böceğin sıçramasını sağlarlar. Zararlıda, yaz ve kış mevsimlerine uygun bir renk Dimorphismus'u vardır. Yazın vücut rengi şeffaf, sarıyeşil veya yeşili hakim kahve rengi benekli, kanatlar madeni parıltıldır. Kışın nisbeten matlaşır, esmerleşir ve ağaç kabuğunun rengini alır. Şıralı zenk küçük, çevik, hareketli, kuvvetli sıçrayıcı ve uçucu bir böcektir. Fakat uzun mesafelere uçamaz. Onun için değişik fıstıklarda bu zararlı bulunmaz. Başı istikametinde kuvvetle sıçrar. Resim. Idiocerinus stali nin erginleri Biyoloji ve Ekolojisi Kışı ergin halde ve fıstık ağaçlarının kabukları altında geçirirler. Özellikle yaşlı ağaçlarda, kıvrım ve çatlakları artmış kabuk tabakaları daha fazla olduğundan zararlı yoğunluğu daha yüksektir. Kışlaklarda yağmur, kar ve rüzgardan korunan kısımları tercih etmektedir. Bu yüzden, dalların yere bakan, gövdelerin toprağa meyilli ve güney yüzlerinde yoğunluk daha fazladır. Kışın dökülmüş yapraklar arasındaki yoğunluk çok azdır. Kışlayan erginler uyuşuk değildir. Kabuğa vurulur veya kabuk kaldırılırsa derhal sıçrarlar. Erginler mart sonu ve nisan başlarındaki ilk ılık ve güneşli günlerde kabuk altlarından çıkarlar. Bu sırada ağaçların tacı etrafında kuvvetli bir uçuşma görülür. 10

Henüz patlamış veya kabarmış tomurcuklar üzerinde toplanarak genellikle emerler ve çiftleşmeye başlarlar. Yumurtlama, sürgünler, 1.5-2 cm bulduktan itibaren başlar. Yumurta olgunluğuna gelmiş dişilerde karın bariz şekilde şişer ve uzar. Dişi kirli beyaz renkli, iğ şeklinde sivri olan 0.8-0.9 mm uzunluğundaki yumurtalarını genç sürgünlere meyilli olarak gömer. Bu anda yumurta borusunu hemen çıkaramadığı için zararlıyı elle rahatça tutmak mümkündür. Yumurtlama zamanla büyüyüp gelişen yaprak sapları ve meyve salkımlarına (Cumbalara) da yumurtaların bırakılması ile 1-1.5 ay kadar devam eder. Yumurta bırakma sırasında yırtılan nebat epidermisi zamanla kararır ve çıplak gözle siyah noktacıklar halinde görülür. Yumurtadan çıkan ilk nimfler açık sarı renktedir. Renkleri gömlek değiştirme sıralarında koyulaşır. Nimf dönemi oldukça uzun sürmektedir. Nimfler 5 gömlek değiştirir. Erginler genellikle mayıs ayının son haftasından itibaren görünmeye başlanır ve haziran sonuna hatta Temmuz un ilk haftasına kadar devam eder. Erginlerin çoğu günün erken saatlerinde ağacın doğu yönünde fakat yaprakların gölgeli taraflarında, bir veya iki senelik genç dalların batıya veya toprağa bakan gölgeli yüzlerinde; birbirine dokunan yapraklar arasındaki gölgeliklerde gruplar halinde bulunurlar. Bu saatlerde uçuş ve hareket çok azdır. Ara sıra aynı dal veya yaprak üzerinde 1-3 cm'lik mesafelerde yer değiştirmekten ibarettir. Gruplarda baş istikameti ya aynı veya tersinedir. Bir intizam dikkati çeker. Bu gruplardaki fert adedi 3-56 arasında değişir. Özellikle ağacın doğu ve iç kısımlarında çok sayıda yaprağa dağılma değil belirli yaprak ve dallarda çok sayılı gruplara rastlanır. Meyve salkımlarının dışta, uçta ve açıkta olanlarında zararlı toplanmamaktadır. Yapraklarla örtülü normal taneli salkımlarda yoğunluk daha yüksektir. Ağaç olarak yoğunluk tacın orta yüksekliğinde doğu yönünde ve gölgeli iç kısımlarda fazla; tepe kısımlarında ve kuzey yönünde azdır. Dar, kuzey rüzgarlarından mahfuz ve toprağı kuvvetli olan vadi tabanlarında zararlı yoğunluğu yüksektir. Çukur ve kuytu yerleri sever. Vadi tabanından meyil boyunca yükseldikçe yoğunluk o nisbet de azalır. I. stali, ergin ve nimflerinin ağız yapıları 3 segmentli ve kısa sokucu ve emici hortumludur. Öz su bakımından zengin olan tomurcuk, taze sürgün, yaprak 11

damarları, yaprak sapı ve cumbaları oburca emerek beslenirler. Emdikleri öz suyun fazla karbonhidratlarını midelerine yapışık filtre odacığında süzüp pislikleri ile beraber vücutlarından dışarı püskürterek atarlar. Tatlı olan bu pislikler yaprak, cumba ve dalların üzerinde birikerek Gaziantep yöresindeki yerli halk tarafından "Dıbık, Kezvibalı veya Şirin" denilen ve bazılarınca yenilen tatlı bir madde meydana getirirler. Yoğunluğu fazla yüksek olduğu yıllarda yaprakların üzeri bu tatlı madde ile tamamen örtüldükten başka uçlarında yerlere damladıkları da görülür. Bu gibi ağaçlar parladıkları için daha uzaklardan belli olur. Yılda bir döl verir. Zarar Şekli Antepfıstığının taze sürgün, meyve tomurcuğu, meyve kabuğu, meyve salkımı ve yaprak sapları ile yaprak damarlarını sokup emerek bitki özsuyu ile beslenen bu zararlı ağaçların zayıflamasına ve yer yer kurumasına neden olmaktadır. Ayrıca çıkarttıkları tatlımsı maddeler üzerinde saprofit mantarların gelişmesi sonucu fumajin oluşmakta; bu da ağaçların özümlemesini engellediği gibi gelişme başlangıcındaki küçük meyvelerin dökülmesine neden olmaktadır. Zararlı bu şekilde % 20'ye varan küçük meyve dökümü yapabilmektedir. Kullanılacak İnsektisitler Bilimsel ismi: Agonoscena pistaciae Burckhardt & Lauterer Türkçe ismi: Pisillid Takım: Hemiptera Familya: Psyllidae Yayılışı: Güneydoğu Anadolu Bölgesi Konukçuları: Önuçar (1983)'ın bildirdiğine göre A. pistaciae esas olarak farklı Antepfıstığı türlerinde beslenir. P. vera, P. terebinthus, P. mutica ve P. khinjuk konukçuları arasındadır. Tanınması, Biyoloji ve Ekolojisi Morfolojik Ölçümleri ve Yumurta Bırakma Davranışları Ergin Dönemi: Vücut esas olarak açık kahverengi veya pembemsi sarıdır. Baş beyazımsı lekeli, bileşik gözler gri-siyah, nokta gözler portakal sarısı, antenler on 12

segmentli sarı, son iki segment koyu kahverengidir. Thorax üsten bakıldığında açıklı koyulu lekeler nedeniyle çizgili gibi görünür. Kanatlar saydam ve renksiz, arka kanatlar donuk beyaz renklidir, kanat damarlarının kenara ulaştıkları son kısımlarında ve hücrelerin damar çevrelerinde koyu renkli lekeler bulunur. Bacaklar sarı, abdomen kırmızımsı sarı; genital organlar kahverengidir. A. pistaciae erginlerinin kışlık ve yazlık olmak üzere iki formu vardır. Bu formlar arasında renk ve büyüklük bakımından önemli farklar görülür (Çizelge 4). Çizelge. Agonoscena pistaciae 'nin kışlık ve yazlık formlarının vücut ölçüleri (mm) DÖNEMLER n* Vücut Genişliği (mm) Vücut Uzunluğu (mm) Yazlık dişi 25 0.41 (0.38-0.44) 1.26 (1.20-1.30) Kışlık dişi 25 0.56 (0.52-0.59) 1.80 (1.70-1.88) Yazlık erkek 25 0.35 (0.33-0.38) 0.96 (0.93-1.05) Kışlık erkek 25 0.51 (0.46-0.56) 1.68 ( 1.55-1.75) * Ölçüm yapılan birey sayısı Kışlık formlar yazlık formlardan daha büyük ve koyu renklidir. Bunlar binokülerde incelendiğinde koyu renkli kısımların, açık kahve renkli bir yüzey üzerinde bulunan koyu renkli lekelerden ileri geldiği görülür. Bu lekeler, özellikle kanat damarlarının ayrılma yerlerinde, damar uçlarında ve damar aralarında yoğunlaşmıştır. 13

A B B Resim. Agonoscena pistaciae nin Kışlık (A) ve Yazlık Formu (B) 14

Yazlık erginlerin renkleri ise, ilk ergin olduklarında beyazımsı tonlarda, damar aralarındaki ve damar uçlarındaki benekler görülmez. Daha sonra koyulaşır ve benekler görülmeye başlanır. Bunlarda da, son tarsus segmenti, üreme organı, styletin uç kısmı ve antenlerin son 2 segmenti kahverengidir. Her iki formun, Çizelge 1'de görüldüğü gibi erkek ve dişileri arasında büyüklük bakımından fark vardır. Dişi bireyler, her iki formda da erkek bireylerden daha büyüktürler. Erkek ve dişilerin, üreme organlarının biçimleri ve vücut uzunlukları farklılık gösterir, ancak bu farkları çıplak gözle fark etmek mümkün değildir. Stereo mikroskop altında dişilerin üreme organlarının daha uzun olduğu görülür. Yumurta Dönemi: A. pistaciae yumurtalarını nisan ayının ortalarından itibaren sürgün uçlarında oluşan genç yaprakların alt ve üst yüzeylerine az sayıda ve dağınık olarak, mayıs ayından itibaren ise yumurtalarını çoğunlukla sıralı olarak 15-20'lik gruplar halinde ya da dağınık olarak yaprakların alt ve üst yüzeylerine bırakır. Beslenirken yumurta bıraktığı için görünüm yarım ay veya daire şeklinde olur. A. pistaciae yumurtaları ön kısmı sivri, arka kısmı daha geniş ve yuvarlaktır. Yumurtanın alt kısmında, sap olarak tanımlanan bir kısım ile yumurtalar belirli bir açıda bitki dokusuna tespit edilirler. Yumurtalar ilk konuldukları zaman beyaza yakın açık sarı renkte olup açılmaya yakın portakal sarısı bir renge dönüşürler. Yumurtaların içerisinde embriyo gelişimi ilerledikçe nimflerin açık kırmızı renkli gözlerini, yumurtalar portakal sarısı rengine dönüşmeden önce, stereo mikroskopta görmek mümkündür. 25 yumurtada yapılan ölçümler sonucunda, yumurta uzunluğu ortalama 0.22 mm (0.23-0.21), yumurta genişliği ise ortalama 0.11 (0.13-0.10) olarak belirlenmiştir. Çizelge. Agonoscena pistaciae'nin farklı sabit sıcaklıklarda ve %60 ± 5 O.N. de yaşam süreleri ve dişilerin bıraktıkları yumurta sayıları Sıcaklık o C Tekerrür Ergin Yaşam Süresi Ort. (Min.-Max.) Dişi Başına Yumurta Sayısı Ort. (Min.-Max.) 20 25 34.5 (29-40) 36.0 (16-52) 25 25 33.0 (29-37) 157.0 (125-167) 30 25 11.5 (9-14) 52.0 (22-71) 15

Nimf Dönemleri: A. pistaciae nimfleri, genellikle yumurtadan çıkınca hemen bulundukları yerde beslenmeye başlarlar. Nimfler daha sonra yaprakların alt ve üst yüzeylerine dağılarak beslenmelerine devam ederler. Beslenme, hortumlarını bitki dokusuna sokarak emme şeklinde olmaktadır. Oburca beslenen nimfler tatlımsı bir madde çıkarmaya başlarlar. Bu tatlımsı maddeler kuruyunca kristalleşip, toz şekerini andırırlar. Populasyonun yoğun olduğu bahçelerde ağaçların altları toz şeker serpilmiş gibi görünür. Nimflerin çıkardıkları tatlımsı maddeler genellikle yaprakların üzerine yayılır. Birinci ve ikinci dönem nimflerin çıkardıkları tatlımsı maddeler, bazen iplik yığını gibi nimfin arkasında toplanır. Bazen de pamuklaşmış gibi görünürler. Birinci dönem nimfler oldukça hareketlidirler. Birinci nimf dönemindeki bireyler, dönem başında açık sarı renkli, baş, thorax ve abdomen kısımları birbirinden ayrılmamış, gözler kırmızı renkli, dönem ilerledikçe abdomen rengi biraz daha koyu sarı, dönem başında yuvarlak olan abdomen dönem sonuna doğru belirginleşmeye başlıyor. Son iki anten segmentinde hafif bir kahverengileşme görülüyor. Birinci nimf dönemindeki bireylerin vücut uzunluğu ortalama 0.30 (0.28-0.32) mm, vücut genişliği ortalama 0.14 (0.12-0.16) mm'dir. A B Resim. Agonoscena pistaciae'nin 4. (A) ve 5. (B) nimf dönemleri İkinci nimf dönemindeki bireylerin renkleri 1. nimf döneminde olduğu gibi yine açık sarı, gözler kırmızı, kanat izleri belirginleşmeye, thorax ve abdomen çevresinde kıllar artmaya başlamış ve ikinci nimf dönemindeki bireylerin uzunluğu ortalama 0.41 (0.38-0.43) mm, vücut genişliği ortalama 0.22 (0.20-0.24) mm'dir. 16

Üçüncü nimf dönemindeki bireylerin renkleri koyu sarıya dönüşmüş, gözler soluk kırmızı, kanat izleri iyice belirginleşmeye başlamış, thorax ve abdomen çevresindeki kılların sayısı artmıştır. Üçüncü nimf döneminde bireylerin vücut uzunluğu ortalama 0.57 (0.55-0.60) mm, vücut genişliği ortalama 0.33 (0.31-0.35) mm'dir. Dördüncü nimf dönemindeki bireylerin renkleri 3. nimf dönemindeki bireylere göre biraz açık sarı, gözler açık kahverengi, kanatlar ve baş iyice belirginleşmiş, vücut uzunluğu ortalama 0.86 (0.80-0.90) mm, vücut genişliği ortalama 0.45 (0.42-0.47) mm'dir. Beşinci nimf döneminde baş ve prothorax belirgin şekilde birbirinden ayrılır. Bu dönemdeki bireyler diğer bütün nimf dönemlerindeki bireylerden farklı olarak A. pistaciae'nin karakteristik renk özelliğini göstermektedir. Dönem başında açık sarı olan bireyler dönem ilerledikçe, önce kanatlar, vertex ve abdomenin son 3 segmentinde başlayan kahverengileşme, dönem ilerledikçe bütün böcek vücudunu kaplamakta, dönem sonuna doğru böcek vücudu tamamen koyu kahverenginde olmaktadır. Ayrıca böcek vücudu yassılaşmakta, gözler açık kahverengi, son iki anten segmenti kahverengidir. Vücut uzunluğu ortalama 1.06 (0.92-1.19) mm, vücut genişliği ortalama 0.53 (0.51-0.57) mm'dir. Zararlının döl sayısı 8-9 olarak belirlenmiştir. Zarar Şekli Psyllidler phloem'den beslenen böceklerdir. A. pistaciae nin nimf ve erginleri ağacın yaprak ve meyvesi üzerinde emgi zararı yapmaktadır. Ancak; yüksek popülasyonlarda sürgün üzerinde de beslendiği görülmüştür. Zararlının beslenmesi sonucunda ağaçlarda erken yaprak ve meyve dökümü görülmektedir. Ayrıca salgıladıkları tatlımsı maddeler üzerinde saprofit mantarların gelişmesi sonucunda fumajin oluşturarak dolaylı yönden de zarara neden olmaktadırlar. Zararlı bölgede yaygın olmakla birlikte, diğer bölge illerine oranla yoğun olarak pestisit kullanılan Şanlıurfa ve ilçeleri dışında yoğunluk oluşturmadığı belirlenmiştir. 17

Resim. Agonoscena pistaciae'nin yaprak üzerindeki dışkıları Resim. Agonoscena pistaciae'nin meyve ve yaprak üzerindeki nimfleri 18

Resim. Agonoscena pistaciae'nin beslenmesi sonucu ağaç üzerindeki dışkı belirtileri Savaşı Doğal Düşmanları: Popülasyon takibinin yapıldığı bahçelerde doğal düşmanları da incelenmiştir. 4 takıma bağlı 6 familyadan 21 doğal düşmanı belirlenmiştir (Çizelge 5). Zararlının baskı altında tutulmasında doğal düşmanlarının oldukça etkili olduğu Bolu ve ark. (1999) tarafından bildirilmiştir. Bunlardan Anthocoris minki kışı ergin dönemde geçirmekte ve 8 Nisan tarihinden itibaren erginleri görülmekte ve vejetasyon dönemi boyunca antepfıstığı bahçelerinde bulunmaktadır. A. minki'nin nimf ve erginlerinin, zararlının; yumurta ve nimfleriyle beslendiği belirlenmiştir. Campyloma lindbergi kışı yumurta döneminde geçirmekte nisan ayının üçüncü haftasında nimf dönemi, son haftasından itibaren de ergin dönemi haziran ayı ortalarına kadar olan dönemde görülmektedir. C. lindbergi'nin nimf ve erginlerinin, zararlının; yumurta ve nimfleriyle beslendiği belirlenmiştir. Piocoris luridus 'da mayıs ayı ortalarından itibaren tüm üretim sezonu içerisinde saptanmış olan yararlı türdür. P. luridus 'nun nimf ve erginlerinin, zararlının; yumurta ve nimfleriyle beslendiği belirlenmiştir. Kimyasal mücadele: Mayıs ayı ortalarından itibaren, hafta da bir yapılacak sayımlar sonucunda zararlının artan bir popülasyon göstererek EZE (20-30 nimf/bileşik yaprak) aşması durumunda doğal düşmanlarda dikkate alınarak 19

kimyasal mücadele yapılabilir. Ayrıca eylül-ekim aylarında kışı geçirecek olan ergin popülasyonuna karşı bir ilaçlama daha yapılabilir. Resim. Agonoscena pistaciae'nin doğal düşmanlarından Anthocoris minki Resim. Agonoscena pistaciae'nin doğal düşmanlarından Campyloma lindbergi 20

Resim. Agonoscena pistaciae'nin doğal düşmanlarından Piocoris luridus Resim. Agonoscena pistaciae'nin doğal düşmanlarından Orius horvathi Resim. Agonoscena pistaciae'nin doğal düşmanlarından Hyperaspis quadramaculatus 21

Resim. Agonoscena pistaciae'nin doğal düşmanlarından Synharmonia conglabata Kullanılacak İnsektisitler Etkili Madde ve Oranı Formülasyon Doz (preparat/dekar) Bifenthrin 100 g/ll EC 20 ml Dimethoate 400 g/l EC 150 ml Endosulfan 360 g/l EC 150 ml/dekar Fentpropathrin 185 g/l EC 25 ml Cypermethrin 250 g/l EC 25 ml Cyfluthrin 50 g/l EC 20 ml Amitraz 200 g/l EC 200 ml 22

Bilimsel ismi: Suturaspis pistaciae Lindinger Türkçe ismi: Beyaz Kabuklubit Takım: Hemiptera Familya: Diaspididae Yayılışı: Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgesi Konukçuları: Antepfıstığı (P. vera L.), Menengiç (P. terebinthus L.) ve Buttum (P. khinjuk Stocks), P. palaestina Tanınması: Ergin dişinin kabuğu uzunca ve armuda benzer şekildedir. Böylece ön tarafı hafifçe dar ve dış bükey, arka kısmı üçgenimsidir. Kabuğun her iki ucu yuvarlakça ve en geniş yeri ortaya yakın kısmıdır. Birinci larva kabuğu baş tarafta ve elips şekillidir. Bunun rengi esmer ile koyu yeşil arasında olup, çoğunlukla beyaz salgılarla kaplıdır. İkinci larva kabuğu da esmer renkli olmakla birlikte beyaz salgılarla örtülüdür. Bu dönemdeki larvanın kabuğu ergin kabuğunu tamamen örttüğünden türe özgü kabuk rengini vermiş olur. Ergin dişinin vücudu şarap kırmızısı renginde ve elips şeklindedir. Antenler vücudun ön kısmında bulunur. Bunlar hemen hemen birbirlerine eşit uzunluktadırlar. Her birinin üzerinde bulunan yumrularda hafif kıvrıkça 4 adet kıl vardır. Biyoloji ve Ekolojisi Beyaz kabuklubit'in, kışlayan erginlerin yumurtalarından haziran başlarında aktif larvalar çıkmakta, çok az bir kısmı sürgün üzerinde kalırken diğerleri yaprak ve meyve salkım üzerine yerleşmektedir. Resim. Suturaspis pistaciae'nin sürgün üzerindeki değişik biyolojik dönemleri 23

Resim. Suturaspis pistaciae nin yaprak üzerindeki değişik biyolojik dönemleri Resim. Suturaspis pistaciae nin meyve üzerindeki değişik biyolojik dönemleri Zarar Şekli: S. pistaciae fıstık ağaçlarının dal, yaprak, sürgün ve meyveleri üzerinde bitki özsuyunu emerek zararlı olmaktadır. Bu emgi sonucunda meyve gözlerinin oluşumu ve gelişimi olumsuz yönde etkilendiği gibi yeni kurulan plantasyonlarda ağaçların gelişmeleri yavaşlamaktadır. Özellikle kurak geçen yaz aylarında bu zararlar daha bariz olarak görülebilmektedir. 24

Savaşı Doğal Düşmanları: Günaydın (1978), Güneydoğu Anadolu Antepfıstığı alanlarında zararlının yüksek yayılma ve bulaşma göstermesine karşın yüksek orandaki parazitlenme nedeniyle önemli zararlara sebep olmadığını belirtmektedir. Çelik (1983), ise zararlının erginlerinden 6 tür parazit elde edildiğini ve parazitlenme oranının %18.3 olarak tespit edildiğini, bu parazitlenme oranının ise bölgede çok yaygın ve yoğun olarak bulunan bir zararlı için yetersiz olduğunu belirtmektedir. Resim. Suturaspis pistaciae ile beslenen değişik Coccinellidae türleri Kullanılacak İnsektisitler Etkili Madde ve Oranı Formülasyon Doz (preparat/dekar) Petrol yağı 650 g/lt+dnoc 15g/l EC 500 ml (95 lt suya) DNOC Ammonium 615 g/l EC 500 ml 25

Bilimsel ismi: Pistaciaspis pistaciae Arch. Türkçe ismi: Fıstık Kahverengi Kabuklubiti Takım: Hemiptera Familya: Diaspididae Yayılışı. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Konukçuları: Antepfıstığı yabani ve kültür türleri. Tanınması, Biyoloji ve Ekolojisi Zararlı ilk kez İleri ve Ayfer (1954) tarafından Gaziantep, Bolu (1999) Şanlıurfa (Birecik, Halfeti), Siirt (Merkez, Aydınlar) ve Mardin (Merkez, Ömerli, Midyat) ili fıstık alanlarında bulunduğu bildirilmiştir. Zararlı ağacın kök kısmı hariç diğer kısımlarında (gövde, dal, sürgün, yaprak, meyve) emgi yaparak beslenmektedir. Resim. Pistaciaspis pistaciae nin yaprak üzerindeki değişik biyolojik dönemleri 26

Resim. Pistaciaspis pistaciae nin sürgün üzerindeki değişik biyolojik dönemleri Resim. Pistaciaspis pistaciae nin meyve üzerindeki değişik biyolojik dönemleri 27

Resim. Pistaciaspis pistaciae nin meyve üzerindeki değişik biyolojik dönemleri Bu beslenme sonucu ağacın zayıflayarak erken meyve dökümüne sebep olduğu gibi gelecek yıl oluşacak meyve gözlerinin gelişmesini de olumsuz yönde etkilemektedir. Zararlı bölgede lokal olarak bulunmaktadır. Zararlının yayılmasını önlemek için bölge içine aşı kalemi ve çöğür gibi bitki materyallerinin girişinde bulaşık olup olmadığının kontrol edilmesi oldukça önemlidir. Kullanılacak İnsektisitler Etkili Madde ve Oranı Formülasyon Doz (preparat/dekar) Petrol yağı 650 g/lt+dnoc 15g/l EC 5 lt (95 lt suya) 28

Bilimsel ismi: Anapulvinaria pistaciae Bodenheimer Türkçe ismi: Fıstık Torbalı Koşnili Takım: Hemiptera Familya: Coccidae Yayılışı. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Konukçuları: Antepfıstığı yabani ve kültür türleri. Resim. Anapulvinaria pistaciae nin sürgün üzerindeki II. dönem larvası Resim. Anapulvinaria pistaciae nin meyve sapı üzerindeki genç dişi dönemi 29

Resim. Anapulvinaria pistaciae nin meyve üzerindeki genç dişi dönemi Resim. Anapulvinaria pistaciae nin değişik biyolojik dönemleri 30

Resim. Anapulvinaria pistaciae nin yaprak üzerindeki yumurtalı dişi ve aktif larva dönemleri A. pistaciae nın yayılış alanlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmalar sonucunda fıstık alanlarında lokal olarak bulunduğu belirlenmiştir (Çizelge). 31

A. pistaciae nın Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki yayılış alanları daha önce belirtilen 2 türden oldukça farklılık göstermiştir. I. bölgede Ceylanpınar, Tut ile II. bölgede Hasankeyf, Midyat ve Ömerli fıstık alanları zararlıdan % 100 oranında temiz bulunurken, Besni, Aydınlar ve Mardin fıstık alanları zararlıdan hemen hemen temize yakın bulunmuştur. A. pistaciae'nın bulunduğu fıstık alanlarındaki bulaşıklığın genelde az ve orta düzeyde olduğu saptanmıştır. Yüksek düzeyde bulaşıklık çok az oranda Şanlıurfa (Merkez) da belirlenmiştir. A. pistaciae bu çalışmanın yürütüldüğü illerden Adıyaman, Mardin ve Siirt için ilk kayıt niteliğindedir. Çizelge. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde 1996-1998 yıllarında Antep fıstıklarında Anapulvinaria pistaciae nın yayılış alanları ve bulaşma oranları (%) İncelenen Bulaşıklık Oranı (%) Ağaç Sayısı Temiz Az Orta Yüksek 1. BÖLGE Besni 3 524 94.26 3.17 2.57 0.00 Birecik 6 112 83.28 8.46 8.26 0.00 Bozova 2 475 62.49 16.62 20.04 0.85 Ceylanpınar 976 100.00 0.00 0.00 0.00 Halfeti 1 734 85.84 7.49 6.67 0.00 Hilvan 375 74.92 12.43 12.65 0.00 Siverek 624 77.18 6.24 16.56 0.00 Şanlıurfa 3 460 53.48 17.12 27.38 2.02 Tut 776 100.00 0.00 0.00 0.00 Toplam 20 056 2. BÖLGE Aydınlar 876 92.84 5.44 1.72 0.00 Hasankeyf 50 100.00 0.00 0.00 0.00 Mardin 370 95.17 3.18 1.65 0.00 Midyat 750 100.00 0.00 0.00 0.00 Ömerli 859 100.00 0.00 0.00 0.00 Siirt 1 360 83.94 11.65 4.41 0.00 Toplam 4 265 Davatchi (1958), İran'da Antep fıstığı zararlıları üzerinde yaptığı çalışmalar sonucunda A. pistaciae nın bulunduğunu, ayrıca zararlının P. khinjuk üzerinde beslendiğini belirtmektedir. Günaydın (1978), Güneydoğu Anadolu Bölgesi fıstık 32

alanlarında A. pistaciae nın bulunmadığını belirtmiştir. Çelik (1983), Gaziantep fıstık alanlarında A. pistaciae nın bulunduğunu tespit etmiştir. Uygun ve ark. (1995), Şanlıurfa ili fıstık alanlarında A. pistaciae saptamışlardır. Belirtilen bu literatür doğrultusunda A. pistaciae'nın bölgede lokal olarak bulunmasından ve zararlı ile bulaşık ağaç oranın düşük olmasından yola çıkarak, A. pistaciae'nın bölgeye bulaşık çöğürler ve aşı kalemleri gibi bitki materyali ile 1978 yılından sonra girdiği kanısına varılmıştır. A. pistaciae'nın Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki fıstık alanlarında yaygınlığını belirleme çalışmaları sırasında, zararlı üzerinde gözlemlerde yapılmıştır. A. pistaciae'nın kışı ağacın bir ve iki yıllık sürgünleri üzerinde 2. larva döneminde geçirdiği belirlenmiştir. Zararlının mayıs ayından itibaren yaprak üzerinde ergin bireylerinin göründüğü saptanmıştır. Çok az olmakla birlikte yaprak sapı ve meyve üzerinde de ergin bireylere rastlanmıştır. Zararlının ergin bireylerinin yerleşmek için yaprağın üst yüzeyini tercih ettiği belirlenmiştir. A. pistaciae'nın yumurtaları yuvarlak biçimde ve yeşilimsi renktedir. Bir dişi bireyin ortalama 150 adet yumurta oluşturduğu tespit edilmiştir. Yaprak üzerinde aktif larva veren zararlının, 1. larva dönemini yaprak üzerinde beslenerek geçirdiği, daha sonra sürgüne geçerek kışa girdiği kaydedilmiştir. A. pistaciae'nın 1. larva döneminin şeffaf ve sarımsı yeşil renkte olduğu belirlenmiştir. Zararlının Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde 1 döl verdiği saptanmıştır. 33

Bilimsel ismi: Eulecanium rugulosum Ashmead Türkçe ismi: Fıstık Koşnili Takım: Hemiptera Familya: Coccidae Yayılışı. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Konukçuları: Antepfıstığı yabani ve kültür türleri. Resim. Eulecanium rugulosum un sürgün üzerindeki yumurtalı dişileri Resim. Eulecanium rugulosum un aktif larvaları 34

E. rugulosum'un yayılış alanlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen veriler çizelge 6'da verilmiştir. Çizelge 6. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde 1996-1998 yıllarında Antep fıstıklarında Eulecanium rugulosum un yayılış alanları ve bulaşma oranları (%) İncelenen Bulaşıklık Oranı (%) Ağaç Sayısı Temiz Az Orta Yüksek 1. BÖLGE Besni 3 524 100.00 0.00 0.00 0.00 Birecik 6 112 73.41 18.24 8.35 0.00 Bozova 2 475 68.47 14.73 14.80 2.00 Ceylanpınar 976 94.11 4.37 1.52 0.00 Halfeti 1 734 97.34 2.66 0.00 0.00 Hilvan 375 86.14 12.89 0.97 0.00 Siverek 624 88.25 7.14 4.61 0.00 Şanlıurfa 3 460 57.54 22.84 16.12 3.50 Tut 776 100.00 0.00 0.00 0.00 Toplam 20 056 2. BÖLGE Aydınlar 876 98.00 1.25 0.75 0.00 Hasankeyf 50 100.00 0.00 0.00 0.00 Mardin 370 100.00 0.00 0.00 0.00 Midyat 750 100.00 0.00 0.00 0.00 Ömerli 859 100.00 0.00 0.00 0.00 Siirt 1 360 92.35 6.24 1.41 0.00 Toplam 4 265 E. rugulosum 'da daha önce belirtilen S. pistaciae ve P. pistaciae'den farklı bir bulaşma gösterirken, A. pistaciae ile benzerlik göstermiştir. I. bölgede Besni, Tut, II. bölgede Hasankeyf, Mardin, Midyat ve Ömerli fıstık alanları zararlıdan temiz yine I. bölgede Ceylanpınar, Halfeti, II. bölgede ise Aydınlar ve Siirt fıstık alanları temize yakın bulunmuştur. Antep fıstığı alanlarında E. rugulosum ile bulaşıklığın genelde az ve orta düzeyde olduğu belirlenmiştir. Yüksek düzeyde bulaşma oranı A. pistaciae'de olduğu gibi az sayıda ağaçta Şanlıurfa'da rastlanmıştır. E. rugulosum bu çalışmanın yürütüldüğü iller için ilk kayıt niteliğindedir. Günaydın (1978), Güneydoğu Anadolu Bölgesi fıstık alanlarında E. rugulosum'a rastlanmadığını bildirmiştir. 35

Davatchi (1958), E. rugulosum'un İran'da fıstık alanlarında bulunduğunu ve zararlının P. khinjuk üzerinde beslendiğini belirlemiştir. Çelik (1983), Gaziantep fıstık alanlarında E. rugulosum'un bulunduğunu saptamıştır. Mart ve ark. (1994)'da zararlının Türkiye için fıstık alanlarında bulunduğunu belirtmişlerdir. Belirtilen bu literatür doğrultusunda E. rugulosum'un bölgede lokal olarak bulunmasından ve zararlı ile bulaşık ağaç oranın düşük olmasından yola çıkarak, E. rugulosum'un bölgeye bulaşık çöğürler ve aşı kalemleri gibi bitki materyali ile 1978 yılından sonra girdiği kanısına varılmıştır. E. rugulosum'un Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki fıstık alanlarında yaygınlığını belirleme çalışmaları sırasında, zararlı üzerinde gözlemlerde yapılmıştır. E. rugulosum'un ağacın bir ve iki yıllık sürgünleri üzerinde, ender olarak da yüksek populasyon yoğunluklarında ince dallarda beslendiği saptanmıştır. Zararlının genellikle mayıs ayında sürgün üzerinde genç dişi bireyleri ve haziran ayından itibaren de yumurtalı dişi bireylerinin görüldüğü kaydedilmiştir. E. rugulosum'un yumurtalarının sarımsı renkte olduğu ve bir dişinin ortalama 170 civarında yumurta oluşturduğu belirlenmiştir. E. rugulosum'un kışı 2. dönem larva halinde sürgün üzerinde geçirdiği tespit edilmiş ve zararlının Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde 1 döl verdiği saptanmıştır. Parazitoidler Coccoidea türlerinin doğal düşmanlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmalarda Hymenoptera takımına ait parazitoid türleri Çizelge 7'de verilmiştir. Çizelge. Eulecanium rugulosum un parazitoidleri Konukçu Tür Familya Eulecanium rugulosum Ash. Encyrtus sp. Metaphycus sp. Encyrtidae Güneydoğu Anadolu Bölgesi Antep fıstığı alanlarında yürütülen çalışmalar sonucunda S. pistaciae ve P. pistaciae türlerinden birer adet, A. pistaciae ve E. rugulosum türlerinden ikişer adet parazitoid türü elde edilmiştir. Çelik (1983), Gaziantep ilindeki fıstık alanlarında koşnil ve kabuklu bitlerin parazitoidlerini saptama amacıyla çalışmalar yapmıştır. A. pistaciae ve E. rugulosum 36

parazitleyen 3'er tür belirlemiştir. A. pistaciae 'den elde edilen türler Coccophagus scutelaris (Dalm.), Pachyneuran concolor (Först.) ile Tetrastichus sp. ve E. rugulosum 'dan elde edilen türler ise Encyrtus scutellata (Swed.), Microterys lunatus (Dalm.) ve Metaphycus dispar (Marced.) olarak belirtmiştir. S. pistaciae ve P. pistaciae türlerinden elde edilen parazitoid türlerinin isimleri hakkında bilgi vermemiştir. Yasnosh (1972), A. pistaciae'nın 1 adet parazitoidinin bulunduğu ve bu türün Metaphycus hodzhevanishvili olduğunu bildirmiştir. Bu çalışmayla belirlenen türler ile Çelik (1983) tarafından belirlenen türlerin bazıları cins düzeyinde de olsa birbirleri ile benzerlik göstermektedir. Yapılan literatür çalışmalarında, S. pistaciae, P. pistaciae, A. pistaciae ve E. rugulosum'un parazitoidleri hakkında detaylı bir bilgiye rastlanmamıştır. Predatörler Coccoidea türlerinin predatörlerinin belirlenmesi amacıyla uygulanan gözle kontrol ve silkme yöntemi ile sürvey ve diğer doğa çalışmaları sırasında belirlenen predatörler Çizelge 8'de verilmiştir. Çizelge 8'de belirtilen türler genel avcılar olup, yapılan çalışmalar sonucunda Antep fıstığı bahçelerinde belirlenmişlerdir. Bu çalışmayla belirlenen türlerden Pharoscymnus pharoides ve Scymnus araraticus'un S. pistaciae ile beslendikleri arazi çalışmaları sırasında gözlenmiştir. Çelik (1983), Gaziantep ilinde fıstık alanlarında kabuklu bit ve koşnillerin predatörlerini belirlemiştir. Bu türler Coccinella semptempunctata Linnaeus, Exochomus quadripustulatus Linnaeus, Hyperaspis reppensis Herbest., Synharmonia conglabata Linnaeus ve Scymnus spp. (Coleoptera; Coccinellidae), Anthocoris minki Dohrn., Orius horvathi Reut. (Hemiptera; Anthocoridae), Anisochrysa carnea Steph. (Neuroptera: Chrysophidae) olarak bildirmiştir. Belirtilen bu türler ile yapılan çalışmalar sonucunda belirlenen türlerin benzer olduğu görülmektedir. 37

Çizelge. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde 1996-1998 yıllarında Coccoidea türleri ile bulaşık Antep fıstığı bahçelerinde saptanan predatör türler Takım Familya Tür Adonia variegata (Goeze) Coccinella semptempunctata Linnaeus Coccinella undecimpunctata Linnaeus Exochomus nigromaculatus (Goeze) Exochomus quadripustulatus Linnaeus Hyperaspis reppensis Herbest Hyperaspis quadramaculatus Redtenbacher Nephus ludyi Weise Nephus nigricans Weise Pharascymnus pharodies Marseul Scymnus (Pullus) ararticus Khrzorian Coleoptera Hemiptera Neuroptera Coccinellidae Anthocoridae Lygaeidae Chrysopidae Scymnus (Pullus) flagellisiphonatus (Fürsch) Scymnus (Pullus) subvillosus (Goeze) Scymnus (Pullus) suturalis Thunberger Scymnus (Pullus) syriacus Marseul Scymnus apetzi Mulsant Scymnus bulvinerus Capra Scymnus pallipediformis Günther Scymnus quadriguttatus Fürsch Stethorus gilvifrons (Mulsant) Stethorus punctillum Weise Synharmonia conglabata Linnaeus Anthocoris minki Dohrn. Orius horvathi Reut. Piocoris luridus Fr. Chrysoperla carnae Steph. 38

Bilimsel ismi: Chatoptelis (Hylesinus) vestitus M.-R. Türkçe ismi: Fıstık Karagöz Kurdu Takım: Coleoptera Familya: Scolytidae Yabancı dillerdeki isimleri: Pistachio Dark Beetle Yayılışı: Güneydoğu Anadolu Bölgesi Diğer türü: Carphoborus perrisi Chap. Konukçuları: Antepfıstığı Tanınması, Biyoloji ve Ekolojisi Erginlerde yaygın olarak görülen renk açık kahverengi ile koyu kahverengi arasında değişir. Baş iyi gelişmiştir. Prothorax'a gömülü gibidir ve rengi siyahtır. Başın arkası çıplak, ön tarafı beyaz tüylerle kaplıdır. Siyah renkli bileşik gözler başın önüne doğru iki yanda uzunlamasına yerleşiktir. Anten 11 segmentlidir. Anten koyu kahverenkli bir topuzla son bulur. Topuz dışındaki segmentler açık kahverengindedir. Topuz 3 segmentlidir. Resim. Chatoptelis (Hylesinus) vestitus un ergin dönemi Abdomen 5 segmentten meydana gelmiştir. Elytranın fonu kahverengindedir. Yumurta, krem renkli ve küre biçimindedir. Toplu iğne başından daha küçüktür. kurumuş dallar içerisine ana galerinin kenarlarına bir dizi halinde bırakılır. 39

Larva, beyaz renkli, baş kapsülü kahverengindedir. Baş vücuda oranla çok küçüktür. Vücudu yağlımsı yapıda, kalın, tombulca hafif yayımsı, yuvarlakça ve bacaksızdır. Larva'nın ortalama boyu 2.9 mm'dir. Pupa, başlagıçta açık krem renklidir. İleri dönemde bu beyaz rengi hafifçe sararır. Serbest pupa şeklindedir. Pupa'nın ortalam boyu 2.2 mm'dir. Ergin boyu ortalama 2 mm boyundadır. Kışı meyve gözlerinin dibinde veya ağaçların kuytu yerlerinde ergin olarak geçirirler. Şubat ve mart aylarında kışlıklardan çıkan erginler kurumaya yüz tutmuş dalların veya budama artıklarının kabuk ve odun kısmı arasına girerek, odun kısmında ve dalın boyuna doğru 2-3 cm uzunluğunda galeri açıp yumurtalarını bu galerinin kenarlarına bir dizi halinde bırakırlar. Yumurtadan çıkan larvalar odun kısmında beslenerek pupa olduktan sonra ergin hale gelirler. Yılda bir döl verirler. Zarar Şekli Fıstık karagöz kurdu (H. vestitus), bölgede Antepfıstığı alanlarında yıllardan beri önemli zararlar oluşturabilen bir tür olup bölgemizde'de yaygın olarak bulunmaktadır. Bu zararlının erginleri beslenmek için yıllık sürgünlerdeki meyve ve sürgün gözlerinin içini yiyerek oyuk halinde boşaltmaktadır. Erginler meyve gözleri içerisindeki beslenmelerini zamanla sürgünün özüne doğru sürdürerek 2.5 cm uzunluğunda bir galeri meydana getirmekte, bazen de sürgün gözlerini tahrip etmek suretiyle sürgünün kurumasına neden olmaktadır. 40

Resim. Chatoptelis (Hylesinus) vestitus un larvalarının sürgündeki zararı 41

Resim. Chatoptelis (Hylesinus) vestitus un ince dal ve sürgünlerdeki zararı 42

Zararlının saldırılarının çok yoğun olması halinde, o yılın meyve gözleri teşekkülü geciktiği gibi, bir sonraki yılın ürününü de önemli ölçüde azalmaktadır. Zarar özellikle susuzluk çeken ağaçlarda daha fazladır. Bu zararlının sürgün ve meyve gözleri dışında bir zararı da kurumaya yüz tutmuş veya kısmen kurumuş fazla kalın olmayan dallarda yaptığı tahribatlardır. Bu dallar içerisine giren ergin böcek kabuk altında odun kısmında dal boyunca uzayan bir galeri meydana getirerek, bu galeri içerisine 80 kadar yumurta bırakır. Yumurtadan çıkan larvalar bu galeriye dik bir açıyla bağlı ve ışınsal yönde yayılan yan galeriler meydana getirir. Bu zarar doğrudan ürüne etkili olmamakla birlikte zarar oluşturacak böcek populasyonu açısından enfeksiyon kaynağı oluşturmaktadır. Savaşı Doğal Düşmanları: Chaetoptelius graudi (Kieffer) ve Ephyris sp. parazit olarak saptanmış olup etkinlikleri pek yoktur. Mekaniksel Mücadele Zararlının üreme zamanı olan şubat, mart aylarında bahçelerdeki budama artıkları veya kurumak üzere bulunan dallar demet yapılır ve her 10 ağaçtan birinin altına yada gövdesine tuzak olarak bırakılır. Şubat ayından itibaren nisan ayına kadar bahçede bulunan tüm erginler çiftleştikten sonra bu dalların içine girip yumurta bırakırlar. Nisan ayı sonlarına doğru bu tuzak dallarda erginlerin ilk giriş deliğinden talaş çıkmaya başlayınca, bunlar toplanıp yakılmalıdır. Başarılı olabilmek için; bu önlemler yaygın ve bölgesel olarak yapılmalı ve bırakılan tuzak dalları mutlaka yeni erginlerin çıkmalarından önce toplanıp yakılmalıdır. İlaçlama Zamanının Tesbiti Bir bahçede en az 200 sürgün kontrol edilerek zararlı ile sürgünlerin bulaşma oranı saptanır. Bu oran % 10 ve üzerinde olunca mücadele gerekir. Mücadelesi gereken bu bahçelerde; ilk ergin çıkışı görülünce birinci ilaçlama yapılır. Ergin çıkışı süresince (ortalama 50 gün) 15-20 gün aralıklarla ilaçlamalara devam edilir. Kullanılacak İnsektisitler Etkili Madde ve Oranı Formülasyon Doz (preparat/dekar) Azinphos-methyl 25 % EC 200 ml Monocrotophos 400 g/l EC 150 ml Chlorpyrifos ethyl 500 g/l EC 150 ml Triazophos 420 g/l EC 150 ml Diflubenzuron 25 % WP 10 g 43

Bilimsel ismi: Megastigmus pistaciae Walk., Eurytoma plotnikovi Nikolskaja Türkçe ismi: Meyve İç Kurtları Takım: Hymenoptera Familya: Torymidae, Eurytomidae Diğer Tür: Eurytomidae, Eurytoma plotnikovi Nikolskaja Yayılışı: Ülkemizde Antepfıstığı yetiştirilen her yerde bulunmaktadır. Konukçuları: Antepfıstığı, bazı yayınlarda zararlının konukçuları arasında melengiç ve buttum olduğu belirtilmekte ise de meyve içkurtlarının larva boyutları göz önüne alındığında bu mümkün değildir. Bir çalıyı da andıran melengiç ağacının yüksekliği 2-6 m. kadardır. Melengiç ağacının meyvesi, yumurta şeklinde, 6-7 mm. uzunlukta, 5-6 mm. Genişlikte olup, iç kabuğu yumuşakçadır. Buttum ağaçlarının boyu antepfıstığı ağaçlarına göre daha kısa, 3-7 m. kadardır. Meyvesi antepfıstığı meyvesinden daha küçük, 4-6 mm. Uzunluğunda ve 4-5 mm. genişliğindedir. Hafif basık küre şeklinde olan meyvenin iç kabuğu serttir. Tanınması Ülkemizde bu zararlı ilk kez Ayfer (1955) tarafından Megastigmus sp. olarak Gaziantep ili fıstık alanlarında bulunduğu bildirilmiştir. Zararlının larvaları meyvenin iç kısmı ile beslenir, meyvenin içini tamamen yiyerek sadece zar kısmından ibaret bırakır. Megastigmus pistaciae saldırısına uğrayan meyvenin kabuğu olgunlaşmadan buruşur ve rengi esmerleşir, zamanla bu renk daha da koyulaşarak kararır. Zarar görmüş meyveler normalden daha hafiftir. Zararlı bölgede yaygın olmakla beraber, yoğunluk açısından lokal olarak bulunmaktadır. M. pistaciae erginleri 4,6-5,1 mm uzunlukta genellikle sarı renklidir. Baş sarı, petek gözler büyük ve kırmızıdır. Antenlerin uç kısmı iplik gibidir. Mezotoraks oldukça iyi gelişmiş olduğundan zararlı kambur gibi görünür. Yumurta borusu çok kuvvetlidir. Kanatları şeffaf ve parlak üzerleri çizgiler halinde esmer noktalı ve kıllıdır. Yapılan çalışmalarda antepfıstığı meyvelerinde beslenen E. plotnikovi nin yanı sıra Megastigmus pistaciae nin de bulunduğu belirlenmiştir. Bununla birlikte (Basirat and Seyedoleslami 2000; Braham and et all., 2010) yapılan çalışmalarda iki türün de larvasının mevcut olduğunu, E. plotnikovi nin M. pistaciae a baskın çıkarak 44

onu yerinden edip yerine yerleştiğini, M. pistaciae den yaklaşık bir ay öncesinde ortaya çıkıp popülasyon yoğunluğuna ulaştığı ve bir ay önce pupa dönemine geçtiğini bildirmişlerdir (Longo and Suma 2011). Araştırma sonucunda kültüre alınan meyvelerden iki tür meyve içkurdu elde edilmiştir. Bu türler Megastigmus pistaciae Walk (Hymenoptera: Torymidae) ve Eurytoma plotnikovi Nikol. (Hymenoptera: Eurytomidae) olarak belirlenmiştir. M. pistaciae 1955 yılından beri bölgede bilinmektedir. Bu türün bölgedeki Antepfıstığı alanlarında yaygın şekilde bulunduğu bildirilmiştir (Bolu 2002). Elde edilen ikinci tür olan E. plotnikovi nin ülkemizde ilk kez 2008 yılında Gaziantep, 2001 yılında Mardin ilinde bulunduğu bildirilmiştir. Resim. Megastigmus pistaciae nin ergin dönemi 45

Resim. Eurytoma plotnikovi nin ergin dönemi 46

Resim. Eurytoma plotnikovi nin ergin dönemi 47

A B Resim. Eurytoma plotnikovi nin larva (A) ve pupa (B) dönemi 48

Yumurtaları kirli beyaz renkli ve uzuncadır. Genç larvaların rengi donuk kirli beyazdır. Geliştikçe virgül biçimini alan larvaların baş ve abdomen uçları ince, ortası kalındır. Pupanın rengi mat beyazdır. Pupanın kamburumsu bir görünümü vardır. Biyoloji ve Ekolojisi Kışı antepfıstığı meyveleri içinde geçirerek mayıs ayı ortalarında pupa olur. Pupa dönemi 20-25 gün kadar sürer. Larva pupa olmadan önce çıkış deliğini hazırlar. Güney Doğu Anadolu Bölgesi nde haziran ayının ilk haftasında başlayan ilk ergin çıkışları haziran ayı ortalarından sonra gittikçe artar. Bu şekilde 20-25 günlük bir sürede bütün populasyon, ergin duruma geçmiş olur. Erginler çıkışlarının 3, 4.cü günlerinde yumurta bırakmaya başlar. Yumurtalarını meyvelerin sap kısmına yakın ve meyve tanesinin kabuğu içine ovipozitörleri ile iyice gömerler. Her ergin bir taneye yalnız bir yumurta bırakır. Eurytoma da olduğu gibi bazı tanelerin embriyosu içinden 2 adet larvanın çıktığı da olmaktadır. Bırakılan yumurtalardan 5-6 gün içinde çıkan larvalar meyve embriyosuna girerek beslenirler. Bu larvaların bir kısmı hızla gelişerek temmuz-ağustos aylarında ergin olarak çıkarlar.'ancak bu dönemde meyve kabukları sertleşmiş olduğundan, bırakılan yumurtalardan çıkan larvalar sertleşmiş meyve kabuğunu delerek meyve içine giremedikleri için zararlı olamamaktadır. Bu dönemde çıkan erginler populasyonun ortalama % 15'ini oluşturmakta olup, geri kalan diğer larvalar ağaç üzerinde, yere dökülen meyveler içinde kışı larva olarak geçirirler. Yılda bir döl verir. Zarar Şekli Haziran ayı içinde çıkan erginler, daha iç kabuğu sertleşmemiş olan tanelerin sap kısmına yakın bir yerinden yumurtasını kuvvetli ovipozitörü ile etli kısma gömer. Bu ovipozitörün gömüldüğü kısımda siyah renkli bir halka görülür. Bu kısımdan daha sonra reçine çıkar. Bu meyveler ya kururlar ya da kahverenkli bir durum alırlar, yada hasada kadar diğer meyvelerden farksız, ancak içsiz olarak gelişirler. Bu meyveler için boş olduğundan diğer meyvelere nazaran daha hafif olduğu için hasat zamanı kolaylıkla ayırt edilebilirler. Meyve içi çekirdeği geliştikten sonra zarara, uğrayan meyveler; karakteristik olarak ben düşmüş (olgunlaşmış) gibi kırmızılaşır, bir tarafı, genellikle uç kısmı 49

siyahlaşır. Açıldığında içinden kurt çıkan bu tip zarar % 40'a kadar varabilir. Bir M. pistaciae larvası ancak bir meyveyi tahrip edebilir. Resim. Fıstık içkurdlarının meyvedeki belirtileri 50

Resim. Fıstık içkurdları ile bulaşık meyveler 51

Resim. Megastigmus pistaciae ve Eurytoma plotnikovi nin meyvedeki zarar şekli Zararlı saldırısına uğramış olan meyvenin rengi ve fiziki şekli enfekte olma düzeyine göre değişmektedir. Renk kahverengimsi, siyahımsı veya tamamen siyah olabilir, meyveler buruşuk bir şekil alabilir (Lykouressis et al. 2008). Ancak, zararlının larvası ile bulaşık meyvelerin yaklaşık %80 oranında normal meyve gibi göründüğü belirlenmiştir. According to the literature, this new pistachio seed wasp completes one generation per year. The insect overwinters as a full grown larva inside the infested pistachio nuts which remain on the tree or fall to the ground. A dult emerges from the seeds in late A pril early May. The newly emerged females search for unripe pistachio nuts left on the trees or on the ground to deposit their eggs. The hatched larvae feed on the nuts until all or almost all the seed embryo is consumed and then enter diapause usually by J uly (Braham, 2005). According to Basirat and Seyedoleslami, (2000) each pistachio nut allows the development of only one wasp specimen. However, studies conducted in Iran and Tunisia, where the two pistachio wasps are present, indicate that E. plotnikovi is able to outperform M. pistaciae displacing it and becoming the dominant species infesting pistachio orchards (Basirat 52

and Seyedoleslami, 2000; Braham, 2005). The early emergence (about one month earlier) of E. Plotnikovi adults, compared to M. pistaciae, favors its spread and rapid colonization of pistachio nuts (Jerraya and Bernard, 1971; Braham, 2005). Poor management practices of the wasp infestations may also influence the spread of E. plotnikovi in pistachio orchards (Wu et al., 2009). The results of chemical control trials reported in the literature indicate that stem injections of neonicotinoids are the most effective measures for managing infestations of E. plotnikovi, providing better results than spray and drench applications of this product. Taking into consideration the importance of the pistachio industry as an economic resource in eastern Sicily, the only Italian region where pistachios are grown, biological and ecological studies of E. plotnikovi in the environmental conditions of Sicily are needed to prevent the spread of this pest from west into east Sicily (Bronte Municipality) and, in general, all over the country. Türlerin eşey oranlarına bakılacak olursa M. pistaciae bireylerinin hepsi dişi, E. plotnikovi bireylerinin ise 63 tanesinin erkek ve 2026 tanesinin ise dişi olduğu belirlenmiştir. Burada dikkat çeken durum M. pistaciae popülâsyonunun tamamen dişilerden oluşması, E. plotnikovi popülâsyonun ise yaklaşık %97 sinin dişi bireylerden oluşmasıdır. Mardin ili antepfıstığı alanlarında daha önce yapılan çalışmalarda sadece M. pistaciae türünün bulunduğu bildirilmektedir (Bolu, 2002). Yapılan bu çalışma sonucunda Mardin ili antepfıstığı alanlarında ilk kez kayıt edilen türün baskın tür haline geldiği görülmektedir. Sonuç olarak, E. plotnikovi nin Mardin ili antepfıstığı alanları için yeni kayıt olmasına rağmen önemli olduğu düşünülmektedir. Diğer antepfıstığı alanlarına yayılışının engellenmesi ve mücadelesi üzerinde durulması gerektiği kanısına varılmıştır. Mekaniksel Mücadele: Zararlı ile bulaşık meyveler görünüm olarak normal meyvelere benzemekle birlikte kırmızı kabuk ile sert kabuk arasında bir ayrılma olmamakta, meyvelerde çıtlama olmamakta, bu meyveler ele alındığında bir hafiflik hissedilmekte, ayrıca hasat sırasında dökülmeden ağaç üzerinde kalmaktadırlar. Üreticiler hasat sırsında bu meyveleri rahatlıkla tanımaktadırlar. Ancak, bu meyveleri normal meyvelerden ayıkladıktan sonra toplayıp imha etmek yerine bahçe içerisine veya kenarına bırakmaktadırlar. Oysa bu meyvelerin yakılarak imha edilmesi, zararlının önümüzdeki yıl oluşturacağı popülasyonu büyük ölçüde düşürecektir. 53

Bilimsel ismi: Capnodis cariosa Pall. Türkçe ismi: Dip Kurdu Takım: Coleoptera Familya: Buprestidae Yayılışı: Güneydoğu Anadolu Bölgesi Konukçuları: Antepfıstığı Tanınması, Biyoloji ve Ekolojisi: Erginin vücudu mat siyah renk üzerine dağınık beyaz beneklidir. Baş geniş ve Hypognathus yapıdadır. Başın her iki yanında oval ve çok uzun saydam birer göz yer almıştır. Resim. Capnodis cariosa nın ergin dönemi Başın ön kısmından çıkan anten 11 segmentten oluşur, testere gibi dişli ve siyah renklidir. Pronotum'un ön kısmı geniş olup, arkaya doğru daralır. Bütün yüzeyi mat siyah rekli, göz şeklinde kabartmalarla kaplıdır. Bu kabartmalar oldukça düzenli şekilde dizilmiştir. Pronotumun arka kenar ortasında scutellumun tam karşısında üçgen şeklinde çok derin bir oyuk bulunur. Scutellum küçük ve dairevi şekillidir. Abdomen segmentleri siyah ve alttan beyaz noktacıklarla süslüdür. Elytra ön 54