Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 1 Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasiadis Görüşmeleri Şafak Beren YILDIRIM Doğu Akdeniz deki enerji keşifleri sonrasında Kıbrıs ve çevresinde, gerek adadaki Rum ve Türk tarafı gerekse başta Türkiye olmak üzere bölgedeki diğer ülkeler açısından önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Bu dönemde, nihai bir uzlaşmayla sonuçlanmadan kesilse de Kıbrıs taki taraflar arasında müzakereler sürdürülmüş, 2014 teki Eroğlu-Anastasiadis görüşmelerinin ardından KKTC de Mustafa Akıncı nın iktidara gelmesiyle nispeten daha olumlu beklentiler ortaya çıkmış ve Mayıs 2015 ten itibaren Akıncı-Anastasiadis görüşmeleri başlamıştır. Ancak olumlu beklentilerin aksine mülkiyet, toprak paylaşımı, Türk askerinin adadaki mevcudiyeti, Türkiye kökenli KKTC vatandaşlarının adadan gönderilmesi gibi konularda henüz ilerleme sağlanamaması müzakerelerin gelecek aşamalarda tekrar kilitlenme ihtimaline işaret etmektedir. 2000 li yılların başlarında Annan Planı kapsamında yürütülen süreç, planın Kıbrıs Rum kesimi tarafında kabul görmemesiyle sonuçsuz kalmıştır. 2004 te Kıbrıs ta iki tarafta eşzamanlı olarak gerçekleştirilen referandumlarda, Kıbrıs Rum kesimi Annan Planı nı reddetmiş, plan KKTC de ise kabul edilmiştir. Kıbrıs taki çözüm girişimini engellemesine rağmen Rum kesimi adanın tamamını temsil eden egemen aktör iddiasıyla 2004 yılında Avrupa Birliği üyeliğine kabul edilmiş, böylece AB üyelik süreci Rum tarafını çözüme zorlayabilecek bir dinamik olmaktan çıkmıştır. Hâlihazırda Rum kesimi kendisini Kıbrıs Cumhuriyeti ismiyle adanın tamamının hâkimi olarak takdim etmekte, Türk tarafına ve Türkiye ye karşı AB üyeliğinin avantajlarını kullanmaktadır. Rum tarafının adanın tamamındaki hâkimiyet iddiasının uluslararası düzeyde kabul görmesi ve AB üyeliğinin sağladığı avantajlar, Güney Kıbrıs ı uzlaşmaz bir aktöre dönüştürmekte, müzakerelerden netice alınmasını zorlaştırmaktadır. Annan Planı ve Müteakip Görüşmeler BM Genel Sekreteri Kofi Annan tarafından 2002 yılında ortaya konulan ve Annan Planı olarak bilinen Birleşmiş Milletler Kapsamlı Çözüm Planı, aynı yılın Nisan ayında adanın her iki tarafında referanduma sunulmuştur. Annan Planı nın temelinde Kıbrıs Rum Devleti ve Kıbrıs Türk Devleti olmak üzere iki eşit kurucu devlet ve federal bir hükümete sahip olan bağımsız bir Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM) Mecidiyeköy Yolu Caddesi, No:10, 34387 Şişli -İSTANBUL www.bilgestrateji.com bilgesam@bilgesam.org Tel: 0212 217 65 91 - Fax: 0 212 217 65 93 BİLGESAM Tüm hakları saklıdır. İzinsiz yayımlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 2 devlet oluşturma hedefi bulunmaktadır. Plana göre; meclis ve senatoda 48 üyeye sahip olunacak, meclis üye sayıları nüfus ile orantılı olacak, Türk ve Rum toplumları arasında kurulacak dönüşümlü yönetimde hem Rumların hem de Türklerinin başında olduğu bir yasama, yürütme ve yargı sistemi tesis edilecekti. Lakin Kıbrıs Rum Kesimi Annan Planı na karşı %75 düzeyinde ret oyu kullanmış, Kıbrıs Türk Kesimi ise %64 oy çoğunluğu ile planı kabul etmiştir. 1 Bu durumda Güney Kıbrıs Rum Kesimi Annan Planı nı kabul etmeyerek planın sonuç vermesini engellemiş ve Güvenlik Konseyi ni şaşırtmıştır. 2 Konsey, Nisan 2003 tarihli 1475 sayılı kararında Kıbrıs Türk Kesimi lideri Denktaş ın yapılacak olan referanduma olumsuz yaklaştığını ve bu durumun Mart ayında Lahey de yapılan görüşmeleri engellediğini savunmuş ancak referandumda, Kuzey Kıbrıs planı kabul etmiştir. Bununla birlikte Güvenlik Konseyi neredeyse tüm kararlarında barışçıl çözümü desteklediğini belirtirken, referandum sonrası Kıbrıs Rum Kesimi nin bu planı neden kabul etmediğini sorgulayan bir tutum izlemediğini Haziran 2004 tarihli 1548 sayılı kararında göstermektedir. Annan Planı nın hazırlık aşamasında Güney Kıbrıs Rum Kesimi nin diğer taraftan AB üyeliğinin zeminini oluşturduğu da gözlemlenmektedir. Neticede Rum kesimi adanın tamamındaki egemenlik iddiasıyla 2004 te AB tam üyesi olmuş, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi nin AB ye girişini düzenleyen Protokol No.10 ile temel ilkeler belirlenmiş ve kuzey kesiminde yaşayan Kıbrıs Türklerinin AB üyesi olmaları engellenmiştir. 1 Nejat Doğan, Uluslararası İlişkilerde Güncel Konular ve Türkiye, (Ankara: 2012), 17. 2 Christou George, The European Commission as an Actor in the Cyprus Conflict, Journal of European Integration, (2013):126. BM Genel Sekreteri Annan ın siyasi konulardan sorumlu yardımcısı İbrahim Gambari nin çalışmaları neticesinde, 8 Temmuz 2006 tarihinde Lefkoşa da Talat ve Papadopoulos arasında İlkeler Listesi oluşturulmuş ve iki liderin kararının imzalanmasının ardından da Kofi Annan bu metinleri Güvenlik Konseyi ne sunmuştur. 3 Bu ilkeler; iki toplumlu, iki bölgeli ve eşitlik temelinde Kıbrıs ın birleşmesine yönelik esaslar içermekte ve mevcut statükonun kabul edilemez olduğunu vurgulamaktadır. 2006 daki alınan kararların ardından da statükonun kabul edilemez olduğu yinelenmiştir. Ayrıca görüşmelerde, izolasyonların kaldırılması, Mağusa limanının ve Ercan havalimanının açılması, doğrudan ticaret tüzüğünün uygulamaya konması ve mülkiyet gibi konularda anlaşılamaması üzerine müzakereler kilitlenmiştir. Aynı yılın sonunda Kofi Annan ın görev süresi sona ermiş, yerini Ban Ki-moon almıştır. 2008 de Talat ve Hristofyas bir araya gelmiş, gerçekleştirdikleri görüşme sonucunda Lokmacı-Ledra sınır kapısı açılmış, Kıbrıs sorununun çözümü için 6 adet Çalışma Grubu ve 7 adet Teknik Komite kurulmuştur. Bu ikili görüşmeler Ağustos 2009 a kadar sürmüş, 26 Mayıs 2010 tarihinde ise müzakereler KKTC de iktidara gelen Eroğlu ve Hristofyas arasında devam etmiştir. 2010 yılı müzakerelerinde taşınmaz mülkiyetlerin iadesi ve tazminatı konularında ciddi görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Bununla beraber, Kıbrıs Türk tarafı al-ver sürecinin garantör ülkelerin katılımı ile 5 li toplantı halinde yapılmasını talep ederken Rum tarafı bu görüşmelerin Kıbrıslılar arasında olması gerektiğini belirtmiştir. Bu durum Eylül 2010 görüşmelerini çıkmaza 3 Nejat Doğan, Uluslararası İlişkilerde Güncel Konular ve Türkiye, 20-21.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 3 sokmuştur. Görüşmelerin çıkmaza girmesinin ardından 2011 yılında iki defa ekonomi, AB ve iç güvenlik gibi konuların görüşüldüğü Cenevre Zirvesi düzenlenmiş fakat sonuç alınamamıştır. BM Genel Sekreteri ve iki tarafın liderleri Ekim 2011 ve Ocak 2012 de New York Greentree çiftliğinde 3 lü görüşmeler için bir araya gelmişse de bu görüşmelerden de somut bir sonuç elde edilememiştir. İki yılı aşkın bir süre askıda kalan çözüm müzakereleri 11 Şubat 2014 tarihinde Kıbrıs Türk ve Kıbrıs Rum tarafı liderlerinin vardığı Ortak Açıklama mutabakatı ile yeniden başlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti de Ortak Açıklama ya destek vermiş, BM gözetiminde müzakerelerin yeniden başlaması hakkında memnuniyetini dile getirmiştir. 2014 yılında Eroğlu-Anastasiadis arasında yürütülen müzakereler sırasında da toprak, mülkiyet, AB ile ilişkiler konuları ele alınmıştır. Yapılan görüşmeler doğrultusunda iki kurucu devletin siyasi eşitliğine dayalı iki bölgeli, iki toplumlu, AB üyesi olan ve tek bir uluslararası kimliği olan bir federasyon oluşturmak düşüncesiyle ilerlemeler kaydedilmiştir. İki tarafın özel temsilcilerinin Ankara ve Atina ya gerçekleştirdiği çapraz ziyaretler ile de karşı tarafların anavatanları ile doğrudan iletişim kurabilme fırsatı sağlanmıştır. 2014 yılında da Doğrudan Ticaret Tüzüğü nün uygulamaya konması ve her iki tarafta eş zamanlı referandumların yapılması gündeme gelmiş fakat bir sonuç alınamamıştır. Doğu Akdeniz deki Gelişmeler ve Kıbrıs Doğu Akdeniz de keşfedilen enerji rezervlerinin gelecek yıllarda Kıbrıs adasının uluslararası arenadaki önemini artıracağı, bölgeden çıkarılacak doğal gazın adayı üretici konumuna taşıyacağı öngörülmektedir. Enerji keşifleriyle birlikte bölgede Türkiye, Yunanistan, İngiltere, ABD, İsrail ve Mısır ı içinde bulunduran bir denklem ortaya çıkmış, adadaki çözüm müzakereleri, ada çevresinde keşfedilen enerji kaynaklarının ve deniz yetki alanlarının paylaşılması konuları bu ülkeler açısından önem kazanmıştır. Bu gelişmeler, Doğu Akdeniz e kıyıdaş ülkeler için yeni fırsatlar yaratırken aynı zamanda bu ülkeleri uluslararası hukuk açısından karmaşık bir durum ile karşı karşıya bırakmaktadır. Özellikle 2010 yılında Tamar ve Leviathan sahalarında tespit edilen doğal gaz kaynakları ile bölgedeki önemi artan İsrail, Kıbrıs ve çevresindeki gelişmeler kapsamında dikkate alınması gereken bir aktör haline gelmiştir. 2014 yılında ABD Başkan Yardımcısı Joe Biden Kıbrıs a giderek eski Cumhurbaşkanı Derviş Eroğlu ve Kıbrıs Rum Lideri Anastasiadis ile görüşmelerde bulunmuştur. Joe Biden ın Kıbrıs ziyareti, ABD den 52 yıl sonra adaya gerçekleştirilen en üst düzey ziyaret olması sebebi ile önem taşımaktadır. 2011 sonrası dönemde ABD, Doğu Akdeniz de enerji kaynaklarının bulunmasının ardından bölgedeki şirketlerinin ve İsrail in çıkarlarını dikkate alarak Kıbrıs taki çözüm süreciyle ilgilenmeye başlamıştır. ABD nin Güney Kıbrıs Büyükelçisi John Koenig, Washington ın adadaki çözüm sürecine ve Birleşik Kıbrıs hedefi doğrultusunda Akıncı-Anastasiadis arasında yürütülen görüşmelere destek verdiğini belirtmiştir. 4 ABD nin Kıbrıs meselesine ilgisinin artmasında Akıncı ve Anastasiadis in çabalarının etkili olduğu yönünde değerlendirmeler 4 ABD nin Kıbrıs Büyükelçisi John Koenig: Kıbrıs taki çözüm sürecine ABD nin desteği sürüyor, AB Haber (Erişim Tarihi: 30 Temmuz 2015), http://www.abhaber. com/abdnin-kibris-buyukelcisi-john-koenigkibristakicozum-surecine-abdnin-desteginin-suruyor/.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 4 bulunmaktadır. Ancak ABD nin Doğu Akdeniz i denetleme hedefi, bölgedeki Amerikan şirketlerinin menfaatleri ve İsrail in enerji güvenliği ile ilgili kaygılarının daha etkili olduğu değerlendirilmektedir. Bölgede keşfedilen enerji rezervlerine ilişkin KKTC Dışişleri Bakanı Özdil Nami, 29 Nisan 2014 tarihinde Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi nde (BİLGESAM) katıldığı toplantıda Rum kesiminin ilan ettiği MEB sınırları içinde 13 bölge belirlemiş olduğunu, bu bölgelerden 1, 4, 5, 6 ve 7 numaralı sahaların ise Türkiye nin Doğu Akdeniz deki kıta sahanlığı alanlarının 7.000 km2 lik bölümünü kapsadığını ifade etmiştir. Dışişleri Bakanı Nami, Rum kesiminin Türkiye nin bu alanlarda sahip olduğu haklarını ihlal ettiğini vurgulamıştır. 5 Bununla beraber adanın doğusunda Lübnan kıyıları ile arada kalan 3 ve 13 numaralı parseller hariç 11. parsele ruhsat verilmek üzere ihale açılmış, 12. parsel için Amerikan şirketi olan Noble Energy ile anlaşmaya varılmıştır. Ayrıca İtalyan ENI ve Fransız Total şirketlerinin de sondaj işlemlerine başlamasının beklenmekte olduğu belirtilmiştir. Bu gelişmeler kapsamında Yunanistan, İsrail, Mısır ve Güney Kıbrıs arasında yapılan anlaşmalarla Türkiye nin Doğu Akdeniz de giderek yalnızlaştığı gözlemlenmektedir. 2015 Akıncı-Anastasiadis Görüşmeleri Kuzey Kıbrıs taki Nisan 2015 seçimlerinde ikinci turda %60,5 oy oranı ile seçilen bağımsız aday Mustafa Akıncı, KKTC nin dördüncü cumhurbaşkanı olmuştur. Akıncı seçimi kazan- 5 KKTC Dışişleri Bakanı Özdil Nami nin BİLGESAM Ziyareti, BİLGESAM (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2015),http:///incele/1186/-kktcdisisleri-bakani-ozdil-nami%C2%92nin-bilgesamziyareti/#.VcmkeHHtmkp. masının ardından yavru vatan dan ziyade kardeş ülke olgusuna dikkat çekmiş, KKTC nin federal bir yapının ortağı olarak AB içerisinde varlığını sürdürecekse, kendi ayakları üzerinde durması ve yavrunun ayağa kalkması gerektiğini vurgulamıştır. Ayrıca kapalı Maraş bölgesinin açılması, Mağusa Limanı ndan doğrudan ticaret yapılabilmesi için çalışılacağını, başarılı olunması durumunda garantör ülkeler olan Türkiye ve Yunanistan için de ekonomik anlamda fayda sağlanabileceğini dile getirmiştir. Akıncı ayrıca Avrupa Komisyonu Başkanı Jean-Claude Juncker ile yaptığı görüşmede Kıbrıs ta nihai bir mutabakat sağlanması halinde çözümün Avrupa Birliği nde birincil hukuk olarak tanınmasının önemini vurgulamıştır. BM Genel Sekreteri Ban Ki-moon da Mayıs 2015 te yeniden başlatılan müzakerelerden duyduğu memnuniyeti ifade etmiştir. 6 Güney Kıbrıs Rum Kesimi lideri Anastasiadis, Akıncı nın seçilmesi ile Kıbrıs ın yeniden birleşmesi için yeni bir umut doğduğu yorumunda bulunmuştur. Garantör ülkelerden biri olan Yunanistan ın Dışişleri Bakanı Nicos Kocias, Kıbrıs sorununun bir işgal sorunu olduğunu, gerçek anlamda bir çözüm için tüm yabancı orduların adadan çıkarılması gerektiğini belirtmiştir. 7 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu ise Kıbrıs adası için adil ve kalıcı bir çözüm geliştirilmesi temennisinde bulunmuş, Kuzey Kıbrıs Türk halkının varlığının, güvenliğinin ve eşit statüsünün garanti altına alınmasını 6 Ban Commends Leader s Commitment to Settle Cyprus Issue, UN News Center (Erişim Tarihi: 30 Haziran 2015), http://www.un.org/apps/news/story. asp?newsid=51061#.vbh6nrptmkp. 7 Barış Harekâtını hiçbir zaman kabul etmiyoruz, Kuzey Postası (Erişim Tarihi: 21 Temmuz 2015), http:// kuzeypostasi.com/dunya/baris-harekatini-hicbir-zamankabul-etmiyoruz/13225/.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 5 sorumluluk olarak gördüklerini ifade etmiştir. Bunun yanı sıra Çavuşoğlu müzakerenin ana unsurlarından biri olan kapalı Maraş ın açılabileceğini, bunun güven artırıcı bir tedbir olarak görülmemesi gerektiğini ifade etmiştir. Yunanistan ve Rum Kilisesi nin sürece daha fazla destek vermesi gerektiğini belirten Çavuşoğlu, bir dahaki çözüm sürecinin barış için olmayabileceğini de vurgulayarak referandumun 2016 yılını geçmemesi gerektiğini beyan etmiştir. 8 Nitekim seçim sonuçlarının Mustafa Akıncı lehine sonuçlanmasıyla Güney Kıbrıs Rum Kesimi ile müzakereler BM nin de katkıları ile yeniden başlamıştır. Seçimlerin ardından ilk görüşmeler 15 Mayıs ta başlamış, iki tarafın liderleri BM Genel Sekreteri Ban Ki-moon un Kıbrıs Özel Danışmanı Espen Barth Eide nin ev sahipliğinde ara bölgede bulunan BM İyi Niyet Misyonu Ofisi nde bir araya gelmişlerdir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Mustafa Akıncı ve Güney Kıbrıs Rum Kesimi lideri Nicos Anastasiadis in soy isimlerinden esinlenilmiş, tarafların uzlaştıkları ve karşı görüşte oldukları hususları içeren A.A. belgesi hazırlanmıştır. 9 A.A. belgesinin bugüne kadar hazırlanan en kapsamlı belge olduğu değerlendirilmektedir. Belgede tarafların anlaştığı konular siyah, Türk tarafının tezleri kırmızı ve Rum tarafının tezleri ise mavi renkle boyanmış, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı sözcüsü Barış Burcu belgenin tümünün siyah renge dönüşmesi temennisinde bulunmuştur. BM Güvenlik Konsey Başkanı Raimonda Mur- 8 Kıbrıs ta çözüm fırsatı kaçmasın, Milliyet (Erişim Tarihi: 28 Temmuz 2015), http://www.milliyet.com.tr/- kibris-ta-cozum-firsati-kacmasin--gundem-2093562/. 9 Kıbrıs a A.A. adlı çözüm belgesi, http://www. hurriyet.com.tr/dunya/29373016.asp (Erişim Tarihi: 25 Haziran 2015). mokaite da adada Birleşmiş Milletler İyi Niyet Komisyonu aracılığıyla gerçekleştirilen müzakerelerden umutlu olduklarını belirtmiş, her iki kesiminde her anlamda eşit temsil edilebileceği bir atmosfer yaratılmasının ada için büyük önem taşıdığını belirtmiştir. 10 Kıbrıs Özel Danışmanı Espen Barth Eide 28 Mayıs tarihinde yapmış olduğu açıklamada Lefke-Aplıç ve Derniya başta olmak üzere diğer geçiş kapılarının da açılması üzerine de çalışıldığını belirtmiştir. Bunun yanı sıra her iki kesimde bulunan elektrik hatlarının ve telefon şebekelerinin birbirine bağlanması sorununun çözümü ve radyo frekansları ile ilgili düzenlemelerin hayata geçirilmesi için gerekli mercilere yetki verildiği bildirilmiştir. Cinsiyet eşitliği her iki kesimin de önem verdiği bir konu olmuş ve bir cinsiyet eşitliği komitesi kurulmasına karar verilmiştir. Ayrıca kültür komitesi üyelerinin isimleri de karşılıklı olarak paylaşılmıştır. 11 KKTC Cumhurbaşkanı Akıncı 20 Temmuz 1974 Barış Harekâtı yıl dönümü kutlamaları vesilesiyle gerçekleştirilen törende yabancı basına müzakerelerin içeriğiyle ilgili açıklamalarda bulunmuştur. Bu açıklamalara göre: - Kurulacak olan Federal Devletin isminin Birleşik Federal Kıbrıs Cumhuriyeti olması yüksek ihtimaldir. - Federasyon Kıbrıs Türk ve Kıbrıs Rum kurucu devletleri tarafından oluşturulacak ve her kurucu devletin kendi içinde ayrı bir vatandaşlığı olacaktır. 10 Security Council Press Statement on Cyprus Settlement Talks, (Erişim Tarihi: 26 Haziran 2015), http://www.un.org/press/en/2015/sc11894.doc.htm. 11 Statement delivered by Special Adviser of the Secretary-General on Cyprus Espen Barth Eide, (Erişim Tarihi: 26 Haziran 2015), http://www.uncyprustalks.org/ nqcontent.cfm?a_id=6709.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 6 - Alt ve üst olmak üzere iki parlamento kurulacaktır. - Kıbrıslı Türkler ve Kıbrıslı Rumlar adanın tümünde istedikleri bölgede ikamet edebilecektir. - Türk kurucu devletine yerleşecek olan Rumlar veya Rum tarafına yerleşecek olan Kıbrıslı Türklerin yaşayacakları kurucu devlette, yerel ve Avrupa Parlamentosu seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı bulunacak ancak bulundukları kurucu devletten federal parlamentoya gidecek milletvekilleri için seçme veya seçilme hakları bulunmayacaktır. - Kıbrıs Rum kesiminin nüfusu daha fazla olduğundan varılacak olan anlaşmanın, üye ülkelerin tümünde parlamento onayından geçirilmesi ve AB nin birincil hukuku olması gerekmektedir. (Rumların nüfusu Türklerden 4 kat daha fazladır). - Federal devletin polis gücünün oranları üzerinde henüz net bir anlaşma bulunmamakta, %50 - %50 veya %40 - %60 olması öngörülmektedir. - Türk ordusunun adada kalmasına ilişkin müzakereler devam etmektedir. Ordunun adayı terk etmesi olasılık dâhilindedir. - Müzakereler devam ederken Doğu Akdeniz de bulunan doğalgaz için sondaj vb. fiillerin yapılmamasına karar verilmiştir. - 20 Temmuz Barış Harekâtı yıldönümü gibi kutlanan milli günlere ilişkin herhangi bir detay görüşülmemiştir. - Rum tarafınca, Kıbrıslı Türklerin Güney Kıbrıs ta kalan Hala Sultan camisinde, Kıbrıslı Rumların ise Kuzey Kıbrıs/Mağusa da kalan St. Barnabas kilisesinde özgürce ibadet edebilmeleri ve taraflar arasında ticaretin gelişmesi için AB yeşil hat tüzüğünün etkin bir şekilde uygulamaya konması talep edilmiştir. 12 Mülkiyet konusuna ilişkin BM Kıbrıs Özel Danışmanı Espen Barth Eide, tarafların toprak ve mülkiyet konularını ele aldığını belirterek, eşit sayıda Kıbrıslı Türk ve Kıbrıslı Rum üye ile bağımsız Mülkiyet Komitesi kurulacağını açıklamıştır. Eide, taşınmaz malların şu anki kullanıcıları ile eski kullanıcılarına tazminat, takas ve iade gibi seçenekler sunulacağını belirtmiştir. Müzakerelerde sona bırakılan mülkiyet konusuna ilişkin BM Kıbrıs Özel Danışmanı Espen Barth Eide, tarafların toprak ve mülkiyet konularını ele aldığını belirterek, eşit sayıda Kıbrıslı Türk ve Kıbrıslı Rum üye ile bağımsız Mülkiyet Komitesi kurulacağını açıklamıştır. Eide, taşınmaz malların şu anki kullanıcıları ile eski kullanıcılarına tazminat, takas ve iade gibi seçenekler sunulacağını belirtmiştir. 13 Yapılan bu açıklama adadaki halkı tedirgin etmiştir. Çünkü adada mülkiyetle ilgili konular düzenleyen ve yürürlükte olan yasalar üç aşamada düzenlenmiştir; 1878-1960 yılları arasında İngiliz Yönetimince hazırlanan yasalar, 1960-1963 yılları arasında Kıbrıs Cumhuriyeti temsilciler meclisince dü- 12 İşte Kıbrıs ın yeni adı, T24, (Erişim Tarihi: 23 Temmuz 2015), http://t24.com.tr/haber/iste-kibrisinyeni-adi,303734; Cumhurbaşkanı, Yabancı Gazetecilere Brifing Verdi, Haber Kıbrıs (Erişim Tarihi: 23 Temmuz 2015), http://haberkibris.com/cumhurbaskani-yabancigazetecilere-brifing-verdi--2015-07-21.html. 13 Statement delivered by Special Adviser of the Secretary- General on Cyprus Espen Barth Eide on Monday, United Nations Good Offices Mission, (Erişim Tarihi: 30 Haziran 2015) http://www.uncyprustalks.org/ nqcontent.cfm?a_id=6753.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 7 zenlenen Türkçe ve Rumca yasalar, Türk Cemaati Meclisi tarafından Türkçe olarak hazırlanan yasalar, 1963 yılından sonra Kıbrıs Türk Yönetimlerince ve 1983 tarihinden bugüne KKTC tarafından yapılan yasalardır. 14 Dolayısıyla adada üç farklı dönemde çıkarılmış yasaların bulunması mülkiyet ile ilgili alınacak kararları çıkmaza sürükleyecek bir etkendir. Ödenmesi planlanan tazminatları kim ve ne şekilde ödeyecek? Ödeme miktarlarını kim, neye göre belirleyecek? İadeler nasıl olacak? Yeni kullanıcılar nasıl bir durum ile karşılaşacak? Kazanılmış haklardan doğan durumlar nasıl çözülecek? Bu hususlara ilişkin henüz hiçbir detay bilinmemektedir. Dolayısı ile varılacak olan mülkiyet kararı, mevcut durumu daha da karıştırabilecek niteliktedir. Yukarıda bahsi geçen yasalar ve kurulacak olan federasyona ilişkin yasalar nezdinde kimse mağdur edilmeden ve kazanılmış haklar ihlal edilmeden satın alınan gayrimenkuller hakkında bir karara varılmalıdır. Çünkü 1974-2014 yılları içerisinde yabancı uyruklu kişilerin satın almış oldukları toplam gayrimenkul mallar oldukça fazladır. KKTC İçişleri Bakanlığı nın 2014 Faaliyet Raporu nda 15 yaklaşık 14225 yerleşke, 1239 tarla, 1140 arsa ve bunun gibi birçok kalemi ve kişiyi ilgilendiren bir tablo mevcuttur. Bu hususta bazı belirsizlikler ortaya çıkmaktadır. 14 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Mahkemeleri, Detaylı bilgi için bkz. http://www.mahkemeler.net/cgi-bin/ cevap1.aspx. 15Detaylı bilgi için bkz. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı, 2014 Yılı Faaliyet Raporu, (Erişim Tarihi: 30 Temmuz 2015), http://www.icisleri.gov.ct.tr/ tr-tr/raporlar.aspx. Ödenmesi planlanan tazminatları kim ve ne şekilde ödeyecek? Ödeme miktarlarını kim, neye göre belirleyecek? İadeler nasıl olacak? Yeni kullanıcılar nasıl bir durum ile karşılaşacak? Kazanılmış haklardan doğan durumlar nasıl çözülecek? Bu hususlara ilişkin henüz hiçbir detay bilinmemektedir. Dolayısı ile varılacak olan mülkiyet kararı, mevcut durumu daha da karıştırabilecek niteliktedir. Türkiye kökenli KKTC vatandaşlarının adadan gönderilmesi gibi durumlar tüm garantör ve taraf devletlerce çok iyi irdelenmesi gereken hususlardır. Ayrıca kazanılmış hak olarak vatandaşlık hakkına sahip olan vatandaşların adadan çıkarılması da insan hakları ihlali oluşturabilir nitelikte olacaktır. Bununla beraber mülkiyet konusunda Türkiye kökenli KKTC vatandaşları da büyük rol oynamaktadır. Kıbrıs Rum Lideri Anastasiadis insani nedenler (KKTC uyruklu kişiler ile evlilik yapanlar hariç) ile adada bulunan Türkiye kökenli vatandaşlar haricindekilerin adadan tamamen ayrılması durumunda mülkiyet sorununun çok daha kolay çözülebileceğini belirtmiştir. 16 Bu durum çözüm sürecine olumlu yaklaşan fakat bu konuyu kırmızı çizgi olarak değerlendiren garantör ülke Türkiye tarafından dikkate alınmalıdır. Türkiye kökenli KKTC vatandaşlarının adadan gönderilmesi gibi durumlar tüm garantör ve taraf devletlerce çok iyi irdelenmesi gereken hususlardır. Ayrıca kazanılmış hak olarak vatandaşlık hakkına sahip olan vatandaşların adadan 16 Çözüm TC Uyruklu KKTC lilerin Geri Dönmesi, Kıbrıs Manşet, (Erişim Tarihi: 30 Temmuz 2015), http:// www.kibrismanset.com/guncel/cozum-tc-kokenlikktclilerin-geri-donmesi-h114040.html.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 8 çıkarılması da insan hakları ihlali oluşturabilir nitelikte olacaktır. Şüphesiz ki öngörülen ihlal konularını yine başkalarının haklarını ihlal ederek ulaşmaya çalışmak çözüm getirmeyecektir. Mülkiyet konusu ada tarihinde bazı gelişmelere sebep olmuştur. Bunun en büyük örneği Loizidu Kararıdır. Bu karar ile Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Türkiye yi insan hakları ihlallerinden sorumlu tutmuş, 1974 yılı sonrasında kuzey kesimi terk etmek durumunda kalan Rum vatandaşlarına Türkiye aleyhine iç hukuk yolu tüketmeksizin AİHM ye doğrudan başvuru yolu açmasına sebep olmuştur. Ayrıca AİHM Türkiye nin süregelen ihlal gerçekleştirdiği tutumunda bulunarak 1998 yılında Bayan Loizidu ya maddi ve manevi tazminat ödemesine tabi tutmuştur. Türkiye ise 2003 yılında tazminatı ödemiş, bu durum aynı statüde olan birçok Rum vatandaşına emsal oluşturmuştur. Loizidu ödemesinden sonra Türkiye, AİHM kararı ile aleyhine açılan başka hiçbir dava için ödeme yapmayacağını da açıkça belirtmiştir. Öte yandan Xenides-Arestis davası sayesinde 2003 yılında KKTC Taşınmaz Mal Komisyonu nu kuran 49/2003 sayılı yasa geçirilmiş, Kıbrıslı Rumların kuzey kesimdeki mallarına ilişkin başvurularında taleplerini iletmeleri amacıyla bir iç hukuk yolu oluşturulmuştur. 17 Ayrıca Xenides- Arestis davasına müteakiben incelenen Demopoulos kararı, Rum kesimi tarafından eleştirilmekte, kararın Türkiye ve KKTC lehine olduğu savunulmaktadır. 18 İç hukuk yolunun oluşturulmasının ardından 17 Emine Çolak, Kuzey Kıbrıs ta Mülkiyet Hakları, Kıbrıslı Türk İnsan Hakları Vakfı Yayınları (2012): 20. 18 Rum tarafı, Dimopulos kararından dolayı rahatsız, Gündem Kıbrıs (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2015), http://www.gundemkibris.com/rum-tarafi-dimopuloskararindan-dolayi-rahatsiz-132612h.htm. Kıbrıslı Rumların başvuru sayısı oldukça fazla olmasına rağmen iç hukuk yoluna sadece 3 başvuru yapılmıştır çünkü yapılacak olan başvurunun KKTC yi meşrulaştıracağı fikri mevcuttu. Ancak Kasım 2011 tarihinden itibaren Taşınmaz Mal Komisyonu na 2355 başvuru yapılmıştır. Bu başvuruların 187 si dostane, 7 si ise davaların tam olarak dinlenmesi ile çözüm bulmuş, tazminat ödemeleri gerçekleştirilmiştir. Bunun yanı sıra 1974 yılından itibaren Türk Silahlı Kuvvetleri nin ordunun yerleşimi için tesis ettiği Rum vatandaşlara ait olan ve askeri anlamda kullanılan alanlar içinde nasıl bir yol izleneceği taraflar arasında detaylandırılmalıdır. Henüz değinilmemiş olan toprak konusuna ilişkin, Annan Planında öngörülen 41 bölgenin Kıbrıs Rum Kesimi ne dâhil edilmesi hususu KKTC nin toprak kaybına uğraması anlamına geldiğinden ada ve Türkiye için büyük önem taşımaktadır. Aljazeera tarafından Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Güney Kıbrıs Rum Kesimi tarafında ayrı ayrı 500 er kişi ile adada yaşayan iki toplumun müzakerelerden beklentilerini ölçmek amacı ile röportajlar gerçekleştirilmiştir. 19 Temmuz 2014 tarihinde (Eroğlu-Anastasiadis müzakereleri döneminde) yayınlanan bu ankette; adanın kuzey kesiminin birleşmeye %51 oranında olumlu baktığı ve müzakerelerin başarıyla sonuçlanmasına ise güney kesimi %74 oranında olumsuz baktığı ortaya konmuştur. %75 oranla kuzey kesimi, iki federe devlet yapısıyla mutlu olacakları hususunda hemfikirken, %80 oranla güney kesimi birleşme halinde Kıbrıs BM Barış Gücü ne ihtiyaç olacağını düşünmüştür. Son olarak %59 oranla güney kesimi doğalgazın bulunmasını Kıbrıs sorununun çözümüne yardımcı olarak görmüştür.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 9 1. KKTC ve GKRY nin birleşmesini düşünüyor musunuz? Belki Kesinlikle Evet N/A Belki Hayır Kesinlikle Hayır Evet Kuzey %14 %37 %1 %11 %37 Güney %12 %27 %3 %30 %28 2. Kıbrıslı Türkler ve Kıbrıslı Rumlar birlikte yaşayabilir mi? Kesinlikle Evet Belki Evet N/A Belki Hayır Kesinlikle Hayır Kuzey %19 %33 %1 %11 %36 Güney %33 %35 %1 %15 %16 3. Müzakerelerin başarıyla sonuçlanacağını düşünüyor musunuz? Kesinlikle Evet Belki Evet N/A Belki Hayır Kesinlikle Hayır Kuzey %4 %31 %5 %21 %39 Güney %4 %17 %5 %37 %37 4. İki Federe Devlet yapısı ile ne derece mutlu olacaksınız? Çok Mutlu Mutlu N/A Pek Mutlu Değil Hiç Mutlu Değil Kuzey %32 %43 %5 %8 %12 Güney %7 %22 %5 %28 %36 5. Birleşme halinde Kıbrıs ın BM Barış Barış Gücüne ihtiyacı var mı? Kesinlikle Evet Belki Evet N/A Belki Hayır Kesinlikle Hayır Kuzey %1 %51 %1 %28 %19 Güney %53 %27 %1 %10 %9 6. Doğalgazın bulunması Kıbrıs Sorununun çözümüne yardımcı olur mu? Olumlu Etkileyecek N/A Problemi Etkilemeyecek OlumsuzEtkileyecek Kuzey %50 %6 %29 %14 Güney %59 %6 %6 %30 Not: N/A (No Answer) Tablo 1:Kıbrıs ın Geleceği: Birleşme veya Bölünme? Kaynak: Cyprus future: Unity or division?, Aljaazera, (Erişim Tarihi: 26 Haziran 2015), http://www.aljazeera.com/ indepth/interactive/2014/07/cyprus-future-unity-division-20147198124976694.html. 2015 yılı müzakere süreci halen devam etmektedir. Bu süreçte Kuzey Kıbrıs halkı genel anlamda müzakereler hakkında detaylı bilgiye ulaşamamaktan mustarip olup Demokrat Parti Ulusal Güçler (DP UG) Genel Başkanı Serdar Denktaş da siyasi partilerin müzakere süreçleri ile ilgili bilgilendirme istemiştir. Denktaş, toprak ve mülkiyet gibi konuların çok hassas olduğunu, bu nedenle müzakere aşamasında ifade edilebilecek küçük bir hususun bağlayıcı ve sorumluluk oluşturabilecek nitelikte olabileceğini ifade etmiştir. Denktaş haricinde birçok gazeteci de süreci ancak Rum basınından takip edebildiklerinden yakınmış, süreç hakkında detaylı bilgi talep etmişlerdir. 19 19 KKTC Dışişleri Bakanlığı, Denktaş Müzakere Süreci İle İlgili Bilgilendirme İstedi, 1 Temmuz 2015, http://mfa.gov.ct.tr/tr/denktas-muzakere-sureci-ile-ilgilibilgilendirme-istedi/.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 10 Sonuç Doğu Akdeniz deki stratejik konumundan dolayı Kıbrıs adası, bölge ülkeleri nezdinde önem arz etmektedir. Bu nedenle Kıbrıs müzakereleri de ilgi ile takip edilmektedir. 2014 görüşmeler sırasında Kıbrıs ada halkı ile yapılan anketler, Kıbrıs Türk kesiminin müzakerelere daha ılımlı baktığına işaret etmekteydi. Akıncı-Anastasiadis arasında yürütülen mevcut görüşmelerde ise Kıbrıs Türk halkı, kendisine müzakerelere dair detaylı bilgi verilmediğini dile getirmektedir. Bu nedenle halkı müzakereler hakkında bilgilendirmenin faydalı olabileceği değerlendirilmektedir. KKTC de Türk Mukavemet Teşkilatı yanında Türk Silahlı Kuvvetleri de bulunmaktadır. Adadaki Türk askeri mevcudiyeti bu süreci destekleyen garantör ülke Türkiye için büyük önem taşımaktadır. Türk Silahlı Kuvvetleri nin adadan çekilmesi, Türkiye tarafından olumlu sonuç alınmasına engel teşkil edebilecek niteliktedir. Doğu Akdeniz de çıkarılacak olan enerjinin uluslararası pazarlara ulaşmasında en ekonomik yolun ise Türkiye üzerinden oluşturulacak bir hat ile mümkün olduğu görülmektedir. Bu nedenle Ankara çözüm sürecinde stratejik olarak önemli bir role sahiptir. 1968 yılından bu yana süregelen bütün görüşmeler, güven artırıcı önlemlerle başlamış fakat bu önlemlerle sınırlı kalan süreçler her seferinde uzayarak sonuçsuz kalmıştır. Toprak, mülkiyet, garantörlük gibi en önemli konuların sona bırakılması ve bu konularda anlaşma sağlanamaması görüşmelerin çerçevesinin güven artırıcı önlemlerle kısıtlı kalmasına yol açmakta, süreç kısır döngüye dönüşmektedir. 2015 Akıncı-Anastasiadis görüşmeleri de bu kısır döngünün bir parçası olabilecek nitelikler taşımaktadır. Güven artırma konusunda iki kesimin de talepleri açık ve net olduğundan, bu önlemlerden ziyade görüşmelerin tıkandığı müzakere konuları kapsamında barışçıl ve somut öneriler geliştirilmesi gerekmektedir.
Kıbrıs ta Yeniden Çözüm Girişimi: 2015 Akıncı-Anastasıadıs Görüşmeleri Sayfa 11 BİLGESAM Hakkında BİLGESAM, Türkiye nin önde gelen düşünce kuruluşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur. Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye deki saygın akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGESAM, araştırmalarını Türkiye nin milli problemleri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır. BİLGESAM, Türkiye de kamuoyuna ve karar alıcılara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır. Yazar Hakkında 2007 yılında Işık Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde lisans öğrenimine başlayan Yıldırım, 2011 yılında mezun olmuştur. 2012 yılında İstanbul Bilgi Üniversitesi nde Uluslararası İlişkiler tezli yüksek lisans programına başlamış, öğrenim yılının 2. döneminde ise Eskişehir Osmangazi Üniversitesi ne yatay geçiş yaparak yüksek lisansını Osmangazi Üniversitesi nde tamamlamıştır. 2015 Eylül ayı itibari ile İstanbul Bilgi Üniversitesi Siyaset Bilimi doktora programına başlayacaktır. Yıldırım, 2015 yılının Mayıs ayı itibari ile Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi nde (BİLGESAM) araştırma asistanı olarak uluslararası hukuk, Uluslararası Ceza Mahkemesi, Birleşmiş Milletler ve insan hakları üzerine çalışmaktadır.