Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Araştırma Makalesi Stachys iberica M. Bieb. subsp. iberica var. iberica ve S. iberica subsp. stenostachya (Boiss.) Rech. f. (Lamiaceae) nın Morfolojik, Anatomik ve Ekolojik Özellikleri Mehmet TEMEL*, Mustafa KARGIOĞLU, Süleyman ARI. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü, 03030 Afyonkarahisar, Türkiye *mtemel.aku.edu.tr Özet: Afyonkarahisar ve çevresinde doğal yayılış gösteren Stachys iberica M. Bieb. subsp. iberica var. iberica ve S. iberica M. Bieb. subsp. stenostachya (Boiss.) Rech. f. (Lamiaceae)' nin morfolojik, anatomik ve ekolojik özellikleri tespit edildi. Taksonların alt kısımları odunsu, üst kısımları otsu, çok yıllık, dik veya sürünücü gövdeli, yoğun veya seyrek yatık uzun yumuşak düz tüylüdür. Yapraklar hemen hemen sapsız ve düz-dikdörtgenimsi ile ters mızrakımsıdır. 4- çiçeklidir. Brakteoller az, küçük sert kılımsı'dır. Kaliks üçgenimsi-mızraksı ve kaliks tübünden dışarı çıkmıştır. Stachys iberica subsp. iberica var. iberica da korolla koyu leylak renkli-mordur. S. iberica subsp. stenostachya da ise kremsi sarı-beyaz ile pembe noktalıdır. Nutletler ters yumurtamsıdır. Her iki taksonun kök enine kesitlerinde dıştan içe doğru parçalanmış periderm, korteks, endodermis, floem, yassı dikdörtgenimsi hücreli kambiyum ve ksilem bulunmakta olup, öz bölgesini tamamen ksilem kaplamıştır. Gövdede periderm bulunmamakta ve öz geniş bir alanı kaplar. Yaprak bifasiyal, amfistomatik, iletim demetinin etrafı sklerankimatik hücrelerle çevrili olup, S. iberica subsp. iberica var. iberica da stoma indeks oranı 0.4, diğer alt türde ise 0.97' dir. S. iberica subsp. stenostachya nın toprak fiziksel özelliklerinin kumlu, tınlı, killi-tınlı olduğu; kimyasal özellikleri bakımından ise genellikle tuzsuz; ph orta asitli ve hafif alkali; CaCO3 bakımından az kireçli ve çok kireçli; azot miktarı bakımından düşük ve çok iyi; çok fakir ve iyi dereceli fosforlu; düşük ve çok yüksek potasyumlu; yeterli ve yetersiz demirli; yeterli ve yetersiz bakırlı, yetersiz ve yeterli çinkolu; magnezyum mineralleri açısından ise yeterli miktarda bulunan topraklarda yayılış göstermektedir. S. iberica subsp. iberica var. iberica nın yayılış gösterdiği toprakların fiziksel özellikleri S. iberica subsp. stenostachya'a benzerdir. Kimyasal özellikleri ise kuvvetli asitli, hafif asitli topraklar; CaCO3 bakımından az kireçli; azot miktarı bakımından düşük; çok fakir ve fakir fosforlu; yeterli potasyumlu; yeterli demirli; yeterli bakırlı, yetersiz ve yeterli çinkolu; magnezyum mineralleri yeterli miktarda bulunan topraklarda yayılış göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Stachys iberica, Lamiaceae, Morfoloji, Anatomi, Ekoloji, Afyonkarahisar Morphological, Anatomical and Ecological Properties of Stachys iberica M. Bieb. subsp. iberica var. iberica and S. iberica subsp. stenostachya (Boiss.) Rech. f. (Lamiaceae) Abstract: The morphological, anatomical and ecological features of Stachys iberica subsp. iberica var. iberica ve S. iberica subsp. stenostachya (Lamiaceae) Naturally Distributed in Afyonkarahisar and its environs were determined. Underground parts of taxa are woody, above parts are herbaceous, perennial, erect or stolonifer stem, dense or sparse pliable hairs. Leaves are almost sesile and sraight-rectangular with lanceolate. There are 4- flowers; bracteols are seldom and have small, hard hairs Calix are lanceolate; corolla are dark lilac-purple in Stachys iberica subsp. iberica var. iberica and cream yellow-white colored, pink point in S. iberica subsp. stenostachya. Nutlets are obovoid. In root cross-section of both taxa, from the outside to inward, fragmented periderm, cortex, endodermis, phloem, flattened rectangular cambium and xylem cells is located. Pith is completely covered with the xylem elements. Stem has large pith, but no periderm. Bifacial leaves are amfistomatic and sclerenchymatous cells surround vascular bundles. The ratio of stomata index is 0.4 in Stachys iberica subsp. iberica var. iberica and 0.97 in S. iberica subsp. stenostachya. Physical properties of soil of S. iberica subsp. stenostachya is sandy, loamy, clayey-loamy and chemical properties of it are salt-free, medium acidic and slightly alkaline ph; little by little, and much more CaCO3; in terms of the amount of nitrogen is low and very good; phosphorus grade is very poor and rich; sufficent and insufficient potassium; sufficent and insufficient iron; sufficent and insufficient copper; sufficent and insufficient zinc; sufficient quantities of magnesium minerals. Keywords: Stachys iberica, Lamiaceae, Morphology, Anatomy, Ecology, Afyonkarahisar Giriş Stachys L. Lamiaceae familyasının en fazla takson içeren önemli cinslerinden birisidir. Stachys cinsi, dünyada alt tropikal ve tropikal bölgelerde yayılış göstermekte ve yaklaşık 300 tür ile temsil edilmektedir. Türkiye'de ise alt cins ve 5 seksiyona ait 90 tür (5 takson) bulunmakta olup, bunların 54'ü (% 47) endemiktir. Endemik taksonların çoğunluğu Doğu Akdeniz elementidir (Bhattacharjee, 9; Davis ve ark., 9; Mabberley, 997; Gemici ve Leblebici, 99; Dinç ve Doğan, 00; Ozhatay ve ark., 0; Akçicek, 0). Stachys cinsinin bazı 5
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 türleri farklı etnobotanik amaçlarla kullanılmaktadır. Di Sanzo ve ark. (03) Stachys officinalis in antiinfektif olarak saç derisi ve ciltte, Lans ve ark. (00) kolik tedavisinde etkili olduğunu belirtmiştir. Luczaj (00) Stachys palustris in köklerinin, çiğ ve haşlama yapılarak gıda için tüketildiğini aktarmıştır. Atzei (003); Stachys glutinosa nın İtalya da sokak ve ev süpürgesi olarak kullanıldığını belirtmiştir. Stachys lavandulifolia nın hidroalkolik özü diazepam ve anksiyolitik etkisi olduğu, Stachys alopecuros un sulu % 70 metanol özlerinin Helicobacter pylori büyümesini inhibe ettiği belirtilmiştir (Marin ve ark., 004; Stamatis ve ark., 003). Kaya ve ark. (00); S. iberica subsp. stenostachya diterpen içeriği olarak fitol bulundurduğunu bildirmiştir (Kaya ve ark., 00). Stachys cinsinin taksonları ile ilgili taksonomik, morfolojik, anatomik, tüy ve tohum mikromorfolojisi, palinolojisi ve ekolojik özellikleri ile ilgili çalışmalar (Epling, 934; Bhattacharjee, 974, 90; Nelson, 9; Mulligan ve Munro, 99; Demissew ve Harley, 99; Uysal, 00-003; Dinç ve Doğan, 00; Potoğlu Erkara ve ark. 00; Erdoğan ve ark., 0; Erdoğan ve ark., 0; Salmaki ve ark. 0) bulunmaktadır. Taksonlara en yakın çalışma Potoğlu Erkara ve ark. (00)'nın Stachys iberica Bieb. subsp. iberica var. densipilosa Bhattacharjee'nın anatomisi ve palinolojisi üzerine yapılan çalışmadır. Bu çalışma ile Afyonkarahisar da yayılış gösteren S. iberica subsp. iberica var. iberica ve S. iberica subsp. stenostachya nın morfolojik, anatomik ve ekolojik özellikleri incelenerek taksonlar arasındaki benzerlik ve farklılıkları tespit edilmiştir. Materyal ve Yöntem Toplanan örneklerin morfolojik özelliklerini belirlemek amacı ile genel görünüşleri; gövde, yaprak, brakte, brakteol, çiçek ve meyve şekilleri incelenmiş ve morfolojik özelliklerine bakılarak teşhisinde Davis (9) nin Flora of Turkey adlı eserinin 7. cildinden yararlanılmıştır. Taksonların dış morfolojik özelikleri için farklı yerlerden toplanan 30 örnek üzerinde morfolojik ölçümler yapılmış ve elde edilen değerlerin minimum ve maksimum ölçümleri alınmıştır. %70 lik etil alkole alınan örneklerden alınan kesitler gliserin-jelatinle daimi preparat haline getirilmiştir. Çizim ataçmanı ile kök, gövde ve yaprak şekilleri çizildi. Stoma index oranları hesaplandı. Ekolojik çalışma için iki alttürün doğal yayılış gösterdiği sekiz lokaliteden alınan toprak örneklerinin fiziksel ve kimyasal özellikleri Tarım il Müdürlüğü, Toprak Bitki Su Tahlil laboratuvarında incelenmiştir. Değerlendirmeler ise Öztürk ve ark. (93)'na göre yapılmıştır. Tartışma ve Sonuç Morfolojik özellikler Kök S. iberica subsp. stenostachya'da çok yıllık olan kök.5- cm uzunlukta ve.5-5 cm çapındadır. Odunsu ve çok yıllık olan primer kök üzerinden -9.5 cm uzunlukta ve çok sayıda sekonder kökler çıkmaktadır. Kökün dış kısmı sarımsı kabukla örtülüdür. S. iberica subsp. iberica var. iberica da benzer özellikler göstermekte olup, Türkiye florasında bilgi verilmemiştir (Tablo ). Gövde S. iberica subsp. stenostachya'da gövde kahverengimsi-yeşil renkte, 0.5-3 cm uzunlukta ve 0. cm çapında dört köşelidir, dik konumludur. Gövde üzerinde ince zayıf ve yumuşak (pilos) tipte tüyler bulunmakta ve gövdenin üst kısımlarına doğru bu tüyler çok sık şekilde görülmektedir. S. iberica subsp. iberica var. iberica da ise gövde koyu-yeşil renkte, hem dik hem yatık konumludur. Türkiye Florası'ndaki (Davis, 9) verilerle paralellik göstermektedir (Tablo ). 59
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Yaprak S. iberica subsp. stenostachya'da alt gövde yaprakları oblong- oblanseolat -.5 x 0.5-0. cm ve gövde yaprakları lanseolat şeklinde 0.5-.5x0.-0.4 cm boyutlarında, sarı-yeşil renkte, lanseolat şekilde 0.5-.5x0.-0.4 cm boyutlarındadır. Yaprak kenarları krenat-dentat arası dişli yapıdadır. Yaprağın üst ve alt yüzeyleri yatık pilos tüylerle kaplıdır. Petiyol uzunluğu -5 mm arasında etli yapıdave üzeri uzun villos tüylerle örtülüdür. Floral yapraklar (Brakteler) ovat-lanseolat yaprak ucu akut, kaideleri atenuat şekilde 4.5-x-3.5 mm boyutlarındadır. Yaprak kenarları krenat-dentat dişli şekilde olup, yaprağın üst ve alt yüzeyleri yatık pilos tüylerle kaplıdır. Yaprak damarlanmaları brakidodrom damarlanma şeklinde görülmüştür. S. iberica subsp. iberica var. iberica da ise alt gövde yaprakları ve gövde yaprakları koyu yeşil renkte, oblanseolat ve yaprak uçları obtus şekilde 0.-3 x 0.-0.4 cm boyutlarındadır. Brakteler oblanseolat yaprak ucu akut kaideleri atenuat şekilde.3-. x.5-3 mm boyutlarındadır. Türkiye Florası'ndaki (Davis, 9) verilerle örtüşmektedir (Tablo ). Çiçek S. iberica subsp. stenostachya'da çiçek zigomorf birleşik salkım (panikula) olup gövde üzerinde dairesel (vertisillatlar) olarak kümelenmiştir, dalların uç kısımlarına doğru yoğunlaşmış halde bulunmaktadır. Her çiçek kümesinde -4 çiçek bulunmakta ve çiçek kümeleri arasındaki uzaklık 0.5-.5 cm olup bu uzaklık gövdenin uç kısımlarına doğru azalmaktadır. Çiçek sapları 0.5- mm dir. Brakteoller mm, kalın sert yapıda kılımsı (setaceous) şekildedir.kaliks, hemen hemen tubular, 5-7x.5-.5 mm eninde ; kaliks dişleri.5-3 mm uzunluktadır. Kaliksin tüp kısmı pilos tüylerle ve kaliks dişinin iç yüzeyi sık pilos tüylerle kaplıdır. Kaliksin tüp ağzı çok yoğun pilos tüylerle kaplıdır. Aristat uzunluğu -. mm dir. Sarı-beyaz arası renkte ve 4.5- mm uzunlukta olan korolla iki dudaklıdır. Korollanın alt dudağı 3 parçalı ortadaki parça daha ve büyük üst dudak bütün halindedir. Korollanın alt ve üst dudaklarının alt kısmı pilos tüylerle örtülüdür. Stamenler 4 tane üst dudağın yarısı kadar uzunlukta, anterleri 0.5- mm, flamentleri -.5 mm boyunda, korollaya bağlandıkları iç yüzüne doğru hafif şişkin ve üzeri kısa yumuşak tüylerle kaplıdır. Pistil.5-4 mm uzunlukta, stigması iki parçalı ve geriye doğru eğilmiş (bifid) dir. Meyve nutlet, içlerinde 4 nut bulundurur. Nutlar.-.5x.-.5 mm boyutlarında ve kahverengi renkte, obovoid şeklindedir. S. iberica subsp. iberica var. iberica da ise çiçek morfolojik özellikleri genel olarak benzerdir. Flora kayıtlarındaki (Davis, 9) verilerle büyük benzerlik göstermektedir (Tablo ). Bitki kısmı Tablo. S. iberica subsp. stenostachya ve S. iberica subsp. iberica var. iberica'nın morfolojik özelliklerinin karşılaştırılması. Karakterler S. iberica subsp. stenostachya S. iberica subsp. iberica var. iberica Türkiye Florası (Davis, 9) S. iberica subsp. stenostachya Kök Boyu (cm).5-.5-. - - Yan Kök Boyu (cm) -9.5-9.5 - - Çapı (mm).5-5cm.5-5 - - Tipi Kazık Kazık - - Gövde Boyu (cm) 34-50 0.5-3 0-0 0-0 Çapı (cm) 3-5 0.-0.3 - - Rengi Kahverengimsi-yeşil Koyu-yeşil renkte - - S. iberica subsp. iberica var. iberica Durumu Dik Dik veya yatık Dik nadiren tırmanıcı Dik nadiren tırmanıcı Şekli Dört köşeli Dört köşeli - - Yaprak Tüyü Yoğun yatık pilos tüylü Alt Gövde ve Boyu (cm) Seyrek Pilos tüylü Yoğun veya seyrek yatık pilos tüylü.5-5.5.5-5.5.5-5.5.5-5.5 Eni (cm) 0.4-. 0.4-. 0.4-. 0.4-. Yoğun veya seyrek yatık pilos tüylü 0
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Gövde Biçimi Oblong-oblanceolat Oblong-oblanceolat Oblanceolat Oblanceolat Tipi Basit Basit - - Petiyol (cm) krenat- Krenat, dentat Subsesil-sesil Subsesil-sesil Subsesil-sesil Subsesil-sesil Kenarları Düz Düz Krenat, krenatdentat Floral (Brakte) Boyu (cm).3-..3-. - - Eni (cm).5-3.5-3 - - Biçimi Oblong-lanseolat Oblong-lanseolat Oblong-lanseolat Oblong-lanseolat Tipi Basit Basit - - Kenarları Düz Düz - Petiyol (cm) Subsesil Subsesil Subsesil-sesil Subsesil-sesil Rengi Koyu yeşil Koyu yeşil Koyu yeşil Koyu yeşil Damarlanma Brakidodrom Brakidodrom - Brakteol Boyu(mm) -.5-3 -3 Biçimi Setaceous Setaceous Setaceous Setaceous Vertisillat Çiçek sayısı -4-4 (-)4- - Arası uzaklık (cm) 0.5-.5 -. -5 - Çiçek Çiçek sapı (mm) 0.5-0.5-0.5-0.5- Kaliks boyu (mm) 5-7 -9 5-0 5-0 Kaliks eni (mm).5-.5-3 - - Kaliks dişi (mm).5-3.5-.5 / x tübün veya daha kısa Kaliks tüyü Yoğun pilos Pilos Yoğun veya seyrek pilos tüylü Mukro (mm) uzunluğu Aristat -. Aristat -.5 0.- 0.- Korolla boyu (mm) 4.5-0- 4-4- / x tübün veya daha kısa Yoğun veya seyrek pilos tüylü Korolla rengi Sarı-beyaz Mor Kremsi sarı Koyu leylak rengimor Korolla üst dudak şekli Bütün Bütün Bütün Bütün Korolla tüyü Pilos Pilos - - Pistil (mm).5-4 -9 - - Anter boyu (mm) 0.5- mm 0.- - - Filament boyu(mm) -.5.- - - Stamen düzeni Didinamus Didinamus Didinamus Didinamus Meyve Meyve tipi Nutlet Nutlet Nutlet Nutlet Tohum (Nut) Çapı (mm).-.5x.-.5.5x.x..x. Rengi Kahverengi Açık kahverengi - - Şekli Obovoid-trigonal Obovoid Obovoid-trigonal Obovoid-trigonal Sayısı 4 4 - -
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Anatomik Özellikler Kök Stachys iberica subsp. stenostachya köklerinden alınan enine kesitlerde en dışta parçalanmış bir periderm tabakası bulunmaktadır. Kalın çeperli, 3-4 sıra mantar kambiyumdan (fellogen) oluşan periderm hücreleri, 3-55 µm boyunda, 3-4 µm genişliğinde, 5-7 sıra hücreden oluşmuştur. Periderm tabakasının altında -3 sıra hücreden oluşan korteks hücreleri parankimatik olup 0- µm boyunda, 0-7 µm genişliğinde, dikdörtgenimsi şekilli ve oldukça geniş bir yer kaplamaktadır. Korteksin en iç tabakasını tek sıralı, kalın çeperli, dikdörtgenimsi şekilli hücrelerden oluşmuş endodermis oluşturmaktadır. Endodermis hücreleri 7-9 µm boyunda, -4 µm genişliğindedir. Endodermisin altında dikdörtgenimsi veya izodiyametrik şekilli, 4-5 sıralı 5.5- µm boyunda, 4.5- µm genişliğinde olan floem hücreleri yer almaktadır. Floem tabakasının altında halka şekli görünümünde, 3-3.5 µm eninde ve -.5 µm boyunda, - sıralı yassı dikdörtgenimsi şekilli hücrelerden oluşmuş kambiyum tabakası bulunmaktadır. Kambiyumdan öze kadar ksilemden oluşan iletim demeti yer almakta olup, ksilem trake (7-.5 µm çapında) ve trakeidlerden oluşmuştur. Kambiyumdan öze kadar uzanan, oval, sık aralıklı -.5 µm boyunda, 4-5.5 µm genişliğinde öz kolları hücreleri yer almaktadır. Öz bölgesinin yerini alan ksilem elemanları.5-5 µm çapında hücrelerden oluşmuştur. S. iberica subsp. iberica var. iberica da ise metrik ve meristik değerler yaklaşık olarak benzerlik göstrermekte ancak, - sıra mantar kambiyumdan (fellogen) oluşan periderm hücreleri 4-33 µm boyunda, -5 µm genişliğinde ve 3-4 sıra hücrelidir. Korteks tabakası 4-5 sıra hücreden oluşmuştur. Korteks hücreleri - µm boyunda, -5 µm genişliğindedir. Trake - 47 µm çapındadır (Şekil, Tablo ). S. iberica subsp. iberica var. densipilosa da (Potoğlu Erkara ve ark., 00), S. cretica subsp. smyrnaea'nın kök özellikleri çalışmamızla paralellik göstermektedir. Ayrıca S. cydni ve S. yildirimlii (Dinç ve Öztürk, 00) üzerine yapılan anatomik çalışmada ise kök ile ilgili veri verilmemiştir. Şekil. Kök enine kesitleri; A: Stachys iberica subsp. stenostachya, B: S. iberica subsp. iberica var. iberica, pd: Periderm, ko: Kollenkima, en: Endoderma, f: Floem, ka: Kambium, ks: Ksilem, ök: Özkolu.
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Gövde S. iberica subsp. stenostachya gövdesinin yapısı 4 köşeli olup, köşeleri iyi gelişmiş çıkıntılı ve üzerinde bol miktarda örtü ve salgı tüyleri bulunmaktadır. Gövdenin dış kısmı girintili çıkıntılı bir yapıda ve 4.5 7 µm genişliğinde bir kütikula, alt kısmında 0 µm boyunda ve 7 5 µm eninde, tek sıra, oval veya dikdörtgen şekilli hücrelerden oluşan epidermis vardır. Hücrelerin alt ve üst çeperleri kalındır. 0-0 µm boyutlarında bir hücreli salgı tüyü ve 00-50 µm boyutlarında -3 hücreli örtü tüyü bulunmaktadır. Epidermisin alt kısmında korteks bulunur. Köşelerde epidermisin altında sıra, 5- µm boyunda ve -43 µm eninde yuvarlak, hafif basık düzensiz çeperli hücrelerden oluşan köşe kollenkiması köşelerde geniş yer kaplamaktadır. Kollenkima tabakasının altında daha büyük dikdörtgenimsi, 34-5 µm eninde, 5-39 µm boyunda, 4 5 sıra, bol kloroplastlı hücrelerden oluşan bir parankima tabakası (klorankima) bulunmaktadır. Korteksin iç kısmını oluşturan dikdörtgen veya oval şekilli -33 µm eninde, -5 µm boyunda, genellikle tek sıra, bazı bölgelerde iki sıra, ya da üç sıra hücrelerden oluşmuş, çok belirgin bir halka şeklinde endodermis bulunmaktadır. Endodermisin alt kısmında perisikl bulunur. Perisikl halkasını 5-.5 µm çapında - sıralı oval şekilli hücreler oluşturmuştur. Köşelerde hücre sırası köşeler arasında kalan bölgelere göre daha fazla ve köşeler arasında yer yer perisikl halka parçalanmış şekilde bulunmaktadır. Floem, basık, -3 sıra, 7-0 µm eninde ve 4- µm boyunda izodiyametrik hücrelerden oluşmuş ve köşeler arasında daha geniş, köşelerde daha dar bir halka şeklindedir. Köşeler arasında floem hücrelerinin yerini daha büyük perisikl tabaka yer alır. Floem tabakasının altında - sıra, 5- µm genişliğinde 9- µm boyunda, hücreleri ezilmiş ve çok belirgin olmayan kambiyum bulunmaktadır. Kambiyum tabakasının altında ksilem tabakası bulunur. Bu tabaka köşelerde daha geniş bir yer kaplamaktadır. Trake hücreleri yuvarlak veya oval 3-.5 µm arasında değişen bir genişliğe sahiptir. Trakeidler ise çokgen şekillidir. Öz kolları basık, oval şekilli, tek sıra, 4 7 µm eninde, 3-5.5 µm boyunda hücrelerden oluşmuştur. Öz parankima hücreleri büyük yuvarlak veya çokgen, 7 7 µm çapında bir genişliğe sahip hücrelerden oluşmuş ve geniş bir alanı kaplar (Şekil, Tablo ). Uysal (00,003) ın çalışmalarında; S cretica subsp. smyrnaea ve S thirkei'de de geniş parenkimatik öz bulunmakta olup S. iberica subsp. iberica var. iberica da metrik ve meristik değerler yaklaşık olarak bu çalışmayla benzerlik göstermektedir. Potoğlu ve ark. (00) S. iberica subsp. iberica var. densipilosa'nın gövdesinin dört köşeli, kalın kütikülaya sahip epidermis, 5- tabakadan oluşan korteks, 5- tabakalı kollenkima, floem etrafında ise skelerankimatik bir kına sahip olduğunu ve öz bölgesinin geniş bir alanı kapladığını belirtmişlerdir. Çalışmamızdaki alttürler ve Potoğlu ve ark. (00)'nın çalıştığı alttürün özellikleri birbirine benzemekte olup, bu özellikler Metcalfe ve Chalk (950)'ın Lamiaceae familyası için verdiği karakteristik özellikler ile uyumludur. 3
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Şekil. Gövde enine kesitleri; A: S. iberica subsp. stenostachya, B: S. iberica subsp. iberica var. iberica, öt: Örtü tüyü, k: Kutikula, e: Epiderma, ko: Kollenkima, kp: Korteks parankiması, en: Endoderma, f: Floem, ka: Kambiyum, ks: Ksilem, ök: Öz kolu, ö: Öz. Yaprak Yaprağın orta ve damarlar arası bölgeden alınan enine kesitlerde gözlenen elementler; en dışta µm arasında değişen kalın bir kütikula ve altında epidermis bulunur. Tek sıra, dikdörtgen veya oval şekilli, üst epidermis 7- µm x - µm, alt epidermis 9 4 µm x -0 µm ölçülerindedir. Üst epidermis hücreleri alt epidermis hücrelerinden daha büyüktür. Mezofil tabakası palizat ve sünger parankimasından oluşmaktadır. Palizat parankiması hücreleri.5 µm eninde, - µm boyunda, sık bir sıralı ve bol kloroplastlıdır. Palizat parankimasının altında 3-4 sıra, 5-3 µm eninde, - µm boyunda sık ve seyrek kloroplastlı sünger parankiması bulunur. Yapısal olarak bifasiyal (dorsiventral) yapraktır. Uysal (00, 003) S cretica L. subsp. smyrneaea ve S. thirkei'nin yaprağının bifasiyal olduğunu, ancak Potoğlu ve ark (00) S iberica subsp. iberica var. densipilosa'nın yapraklarının ekvifasiyal (izobilateral) olduğunu rapor etmişlerdir. Yaprak damarlarındaki iletim demetleri floem ve ksilemden oluşmaktadır. Floem 3-5 sıra hücreden oluşmuş.5 µm çapında, ksilem 4-7.5 µm çapında bulunmaktadır. Floem alt epidermis, ksilem üst epidermis e doğru yönelmiştir. Floem orta damarda dar bir alanı kaplamakta olup, floem elemanları iyi ayırt edilememektedir. İletim demetinin etrafı parankimatik bir kınla çevrilmiştir. Üst epidermisin altında iletim demetinin üstünde -3 sıra, iletim demetinin altında 5- sıra, 7-0 µm çapında kollenkima hücreleri bulunur. Yaprağın orta damarındaki iletim demetleri ile alt epidermis arasında kalan bu kollenkimatik doku çıkıntıya sebep olmuştur (Şekil 3, Tablo ). sel kesitlerde epidermal hücre sayısı 5/mm, alt yüzeyde ise 7/ mm dir. S. iberica subsp. iberica var. iberica'da ise üst yüzeysel kesitlerde epidermal hücre sayısı üst yüzeyde 0/mm, alt yüzeyde ise 704/mm dir. Örtü tüyleri alt yüzeyde -3 hücreli, 4-5 µm uzunluğunda ve üst yüzeyde 5-7µm uzunluğundadır. Üst ve alt yüzeydeki stoma sayısı /mm dır. Salgı tüyleri 3-4 hücreli, 7.5 30 µm boyunda, üst ve alt yüzeydeki sayısı 5-4/mm, başı tek hücreli yada kısa saplı olduğu gözlenmiştir. Yaprağın her iki yüzünde de stomalar (amfistomatik yaprak) bulunmaktadır. Diğer çalışmalarda da (Uysal, 00, 003; Potoğlu, 00; Erdoğan ve ark. 0) amfistomatik yaprakların bulunduğu görülmüştür. Diğer stoma komşu hücrelerinden biri diğerine 4
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 nazaran daha küçüktür. Yüzeysel kesitlerin ikisinde de biri büyük diğeri küçük iki komşu hücre çevrilen Diasitik tip stoma bulunur. Stomaların üst yüzeyde kısa ekseni.5-0 µm alt yüzeyde.5-0 µm, uzun ekseni üst yüzeyde 4-7.5 µm alt yüzeyde 9-.5 µm dir. Stoma sayısı üst yüzeyde 9/mm, alt yüzeyde ise 30/mm dir. Stoma indeksi yaprağın üst yüzeyinde 7.7 alt yüzeyinde 9.4, stoma indeks oranı 0.97 dir (Şekil 3, Tablo -3). Diğer çalışmalarda (Uysal, 00, 003; Potoğlu, 00) stoma frekans ve indeks oranı verilmemiştir. Farklı olarak Uysal (00) S. cretica subsp. smyrneaea'nın petal anatomisini vermiştir. S. iberica subsp. iberica var. iberica'da genel yaprak öellikleri heme hemen aynı, ancak metrik ve meristik özelliklerde küçük farklılıklar vardır. Stoma sayısı üst ve alt yüzeyde /mm dir. Stoma indeksi yaprağın üst yüzende 0.5 alt yüzeyinde 5.3, stoma indeks oranı 0.4 dür (Şekil 4, Tablo 3). Şekil 3. Yaprak enine kesitlerii; A: S. iberica subsp. stenostachya, B: S. iberica subsp. iberica var. iberica, od: Orta damar, st: Salgı tüyü B) Orta damar bölgesinin enine kesiti; öt: Örtü tüyü, st: Salgı tüyü, k: Kutikula, üe: Üst epiderma, pp: Palizat parankiması, sp: Sünger parankiması, ae: Alt epiderma, ks: ksilem, ko: Kollenkima, ks: Ksilem, f: Floem, sk: Sklerenkima. 5
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Şekil 4. Yaprak yüzeysel kesitleri; A: Stachys iberica subsp. stenostachya, B: S. iberica subsp. iberica var. iberica üe: Üst epidermis, st: Stoma, ae: Alt epidermis, st: Stoma. Tablo. Stachys iberica subsp. stenostachya ve S. iberica subsp. iberica var. iberica anatomisinin metrik ve meristik özellikleri. Organ Kök Gövde Karakterler S. iberica subsp. stenostachya En (µm) Boy (µm) Min. Mak. Min. Mak. Hücre Sırası S. iberica subsp. iberica var. iberica En (µm) Boy (µm) Min. Mak. Min. Mak. Hücre Sırası Periderm h. Korteks Trake çapı Endodermis Periskl h. çapı Kambiyum Floem Öz kolu h. Öz h. çapı Kutikula Epidermis Kollenkima h. Parankima h. Kambiyum h. Periskl h. çapı Trake h. çapı Floem Endodermis h. 3 0 7 3 4.5 4.5 4.5 7 34 5 5 3 7 5-7 -3-4-5-4-5 - - -3-3.5 4 3.5.5.5 3-4 4-5 - 4-5 4-7 3-4 -3 3-4 - 4 7.5 4 3.5 5.5 5 7 5 43 5.5.5 0 33 3 0 7 5.5 5 5 9 4 55 9.5.5 0 39 5 5 5 47 5 5.5 7.5 5 4.5 5.5 3 44 5 7 3 7.5 3.5 0 4 4.5 9 0 7.5 33 3.5.5 5.5 3.5 9 49 9
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Yaprak Öz kolu h. Öz h. çapı Örtü tüyü Salgı tüyü Kütikula h. Üst ep. h. Palizat par. h. Sünger par. h. Trake h. çapı Floem Alt ep. h. Kollenkima h. Örtü tüyü Salgı tüyü 4 7 7.5 5 4 9 7-7 7 3 7.5.5 4 0-3 5.5 43 3 43 3 5 40 0 5 40-3 3-4 3-5 5- -3.5 4 3 9 3-5 75 34 7.5.5 44-37.5 3 5 37.5 350 40 43 37 350 40-4-5 3- -3 3-4 Tablo 3. Taksonların yaprak alt ve üst yüzeysel kesitlerinin metrik ve meristik özellikleri. Kesit tipi Stachys iberica subsp. stenostachya 5 0 7 704 Örtü tüyü sayısı 4 (adet/mm) 4 Salgı tüyü sayısı 4 4 (adet/mm) 4 4 Stoma sayısı 9 (adet/mm) 30 Stoma uzun eksen (µm) 4-7.5 4-7.5 9-.5 5-7.5.5-0 3.5-5.5-0 3-7.5 40 40 3 37.5 5 350 43 7.7 0.5 9.4 5.3 0.97 0.4 Karakterler Epidermis hücre sayısı (mm) Stoma kısa eksen (µm) Salgı tüyü uzunluğu(µm) Örtü tüyü uzunluğu(µm) Stoma indeksi Stoma indeks oranı S. iberica subsp. iberica var. iberica Ekolojik özellikler S. iberica subsp. stenostachya'nın yayılış gösterdiği toprağın fiziksel özellikleri bakımından suyla doymuşluk oranı % 30-59 işba arasında; % kum, % kil, % mil değerlerine göre ise toprakların kumlu, tınlı, killi tınlı topraklar olduğu görülmüştür. Kimyasal özellikleri bakımından ise toprakların suda eriyebilir toplam tuz miktarı % 0.03 saptanmış olup, buna göre topraklar tuzsuz topraklar sınıfına girmektedir. ph 5.-7.57 arasında ve orta asitli ve hafif alkali topraklar; CaCO3 miktarı bakımından % 0.4-7.4 arasında saptanıp, az kireçli ve çok kireçli topraklarda yetiştiği bulunmuştur. Azot miktarı bakımından % 0.04-0. düşük ve çok iyi miktarda azotlu topraklarda; fosfor miktarı bakımından 0.54-3.7 ppm arasında çok fakir ve iyi dereceli fosforlu topraklar; potasyum miktarı bakımından 4-440 ppm arasında düşük ve çok yüksek miktarda potasyumlu topraklar; demir miktarı bakımından.00-9.0 ppm yeterli ve yetersiz miktarda demirli topraklar; bakır miktarı bakımından 0.0-.40 ppm yeterli ve yetersiz miktarda bakırlı topraklar; çinko miktarı bakımından 0.3-.0 ppm yetersiz ve yeterli miktarda çinkolu toprakta; mangan miktarı bakımından 4.40-.40 ppm yeterli miktarda 7
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 manganlı topraklarda; organik madde miktarı ise % 0.73-3.7 değerleri arasında az humuslu ve orta dereceli humuslu topraklar üzerinde yayılış gösterdiği saptanmıştır(tablo 4). S. iberica subsp. iberica var. iberica'da ise toprak fiziksel özellikleri bakımından; suyla doymuşluk oranı % 45.00-.00 işba arasında; % kum, % kil, % mil değerlerine göre ise toprakların tınlı, killi tınlı topraklar olduğu görülmüştür. Kimyasal özellikleri baskımından ise toprakların suda eriyebilir toplam tuz miktarı % 0.03 arasında saptanmış olup, buna göre topraklar tuzsuz topraklar sınıfına girmektedir. ph 5.40-.0 arasında ve kuvvetli asitli, hafif asitli topraklar; CaCO3 miktarı bakımından % 0.3 saptanıp, az kireçli topraklarda yetiştiği bulunmuştur. Azot miktarı bakımından % 0.0 düşük miktarda azotlu topraklarda, fosfor miktarı bakımından 0.54-0.97 ppm arasında çok fakir ve fakir fosforlu topraklar, potasyum miktarı bakımından 0-3 ppm arasında yeterli potasyumlu topraklar, demir miktarı bakımından 3.40-33.00 ppm yeterli miktarda demirli topraklar, bakır miktarı bakımından 0.4-.0 ppm yeterli miktarda bakırlı topraklarda, çinko miktarı bakımından 0.3-.34 ppm yetersiz ve yeterli miktarda çinkolu topraklarda, mangan miktarı bakımından 9.0-.0 ppm yeterli miktada manganlı topraklarda, organik madde miktarı ise % 0.3-0.39 arasındaki humus bakımından fakir topraklar üzerinde yayılış gösterdiği saptanmıştır (Tablo 4). Uysal (00) Stachys cretica subsp. smyrneaea' yetiştiği toprakla ilgili verdiği bulguda toprak fiziksel analizlerinden ph'ın.7 orta alkalik karakterli, total tuz %0.33 az derece tuzlu, kireç miktarı %7.35 kireççe zengin olup toprak bünye sınıfı tınlıdır. Maksimum su tutma kapasitesi ise %5. olarak bulunmuştur. Az derece tuzlu ve kireççe zengin toprağı tercih ettiði görülmektedir. Toprağın kimyasal analizlerinde azot %0.05 azotça orta, fosfor %0.05 fosforca zengin, potasyum %0.0 potasyumca yetersiz ve organik madde %.7 organik maddece orta derecede zengin olarak bulunmuştur. Ayrıca bitkinin fosforca zengin toprağı tercih ettiği tespit etmiştir (Tablo 4). Sonuç olarak S. iberica subsp. stenostachya ve S. iberica subsp. iberica var. iberica organlarının morfolojik ve anatomik özellikleri ile yayılış göterdikleri toprağın fiziksel ve kimyasal analizleri verilerek önemli bulgular elde edilmiş olup, bunların taksonların daha iyi tanınmasına ve daha sonraki araştırmalara katkı sağlayacaktır. Tablo 4. Taksonların yayılış gösterdikleri toprakların fiziksel ve kimyasal özelliklerinin karşılaştırılması. Kimyasal özellikler Taksonlar Suda Eriyebilir Toplam Tuz (%) ph CaCO3 (%) Organik madde (%) Toplam Azot (%) P (ppm) K (ppm) Fe (ppm) Bakır (ppm) Çinko (ppm) Mangan (ppm) S. iberica subsp. stenostachya 0.03 5.- 7.57 Az ve çok kireçli Az ve orta derecede humuslu 0.04-0 0.54-3.7 4-340.0-9.0 0.0-0.0 0.3-.0 9.0-.40 S. iberica subsp. iberica var. iberica 0.03 5.40-.0 Az kireçli Humus bakımından fakir 0.0 0.54-0.97 0-3 3.40-33.00 0.4-.0 0.3-34 9.0-.0 Taksonlar S. iberica subsp. stenostachya S. iberica subsp. iberica var. iberica Fiziksel özellikler Suyla Doymuş İşba (%) Bünye 30-59.00 Kumlu, Tınlı, Killi-Tınlı 45-.00 Tınlı, Killi-Tınlı
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi (Özel Sayı ): 5-9, 05 Kaynaklar Akçiçek, E. 0. Taxonomical notes on Stachys sect. Eriostomum (Lamiaceae) in Turkey. Turkish Journal of Botany. 3: 7-34. Atzei, A.D. 003. Le piante nella tradizione popolare della Sardegna Sassari: C.Delfino. Bhattacharjee, R 974. Taxonomic studies in Stachys I: New species and infra-specific taxa from Turkey. Notes from the Royal Botanical Garden Edinburgh. 33: 75 9. Bhattacharjee, R 90. Taxonomic studies in Stachys II: A new infrageneric classification of Stachys L. Notes from the Royal Botanical Garden Edinburgh. 3: 5 9. Davis, P.H., Mill R.R., Tan K. 9. Flora of Turkey and East Aegean Islands (Suppl. ), Vol. 0, pp. 04-0. Edinburgh: Edinburgh University Press. Demissew, S., Harley, M.M. 99. Trichome, Seed Surface and Polen Characters in Stachys (Lamioideae: Labiatae) in Tropical Africa. In: Harley RM, Reynolds T (eds.) Advances in Labiatae Science Kew: Royal Botanic Garden. Di Sanzo, P., De Martino, L., Mancini, E., Vincenzo De Feo, V. Medicinal and Useful Plants in the Tradition of Rotonda, Pollino National Park, Southern Italy. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 9: () 9. Dinç, M., Doğan H.H. 00. Stachys yildirimlii (Lamiaceae), a New Species from South Anatolia, Turkey. Annales Botanici Fennici. 43: 43-47. Epling, C. 934. Preliminary Revision of American Stachys. Repertorium Specierum Novarum Regni Vegetabilis. Beihefte. 0: 7. Erdoğan, E., Akçiçek, E., Selvi, S., Tümen, G. 0. Comparative Morphological and Ecological Studies of Two Stachys Species (sect. Eriostomum, subsect. Germanicae) Grown in Turkey". African Journal of Biotechnology. 0(7): 7990-799. Erdoğan, E., Akçiçek, E., Selvi, S., Tümen, G. 0, Comparative anatomical studies on the two Stachys species (sect. Eriostomum, subsect. Germanicae) growing in Turkey. African Journal of Pharmacy and Pharmacology. (9): 47-47. Gemici, Y., Leblebici, E. 99. A New Species from Southern Anatolia: Stachys cydni Kotschy ex Gemici and Leblebici. Turkish Journal of Botany. : 359-3. Kaya, A., Demirci, B., Baser, K.H.C. 00. The Composition of the Essential Oil of Stachys iberica subsp. stenostachya growing in Turkey. Chemistry of Natural Compounds. 37: 3-3. Lans, C., Turner, N.,Brauer, G.,Lourenco, G., George,K. 00. Medicinal and useful plants in the tradition of Rotonda, Pollino National Park, Southern Italy. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. : 3 Łuczaj, J. Ł. 00. Plant Identification Credibility in Ethnobotany: A Closer Look at Polish Ethnographic Studies. Journal of Ethnobiology and EthnomedicinE. (): 3 Mabberley, J. 997. The Plant Book, nd Edition, Cambridge University Press, Cambridge UK. Marin P.D., Grayer R.J., Grujic-Jovanovic, S., Kite, G.C., Veitch, N.C. 004. Glycosides of Tricetin Methyl Ethers as Chemosystematic Markers in Stachys Subgenus Betonica. Phytochemistry. 5(9):47-53. Metcalfe, C.R., Chalk, L., Anatomy of The Dicotyledons, Oxford University Press, London, 950. Mulligan, G.A., Munro, D.B. 99. Taxonomy of Species of North American Stachys (Labiatae) Found North of Mexico. Annual Review of Ecology, Evolution and Systematics. : 35 5. Nelson, J.B. 9. Stachys (Labiatae) in Southeastern United States. Sida. 9: 04 3. Ozhatay, F.N., Kultur, Ş., Gürdal, M.B. 0. Check-list of Additional Taxa to the Supplement Flora of Turkey V. Turkish Journal of Botany. 35: 59-4. Öztürk, M., Gökçeoðlu, M., Pirdal, M., Bitki-Toprak İlişkileri Uygulama Klavuzu, Ege Üniv. Fen Fak. Biyoloji Böl., İzmir, 93. Potoglu Erkara, İ., Koyuncu, O., Ardıç, M., Yaylacı, Ö.K. 00. Anatomy and Palynology of Endemic Stachys iberica Bieb. subsp. iberica var. densipilosa Bhattacharjee (Lamiaceae) from Turkey. Bangladesh Journal of Botany. 39(): 3-35. Salmaki, Y., Zarre, S., Ryding, O., Lindqvist, C., Scheunert, A., Brauchler, C., Heubl, G. 0. Phylogeny of the Tribe Phlomideae (Lamioideae: Lamiaceae) with Special Focus on Eremostachys Phlomoides: New Insights from Nuclear and Chloroplast Sequences. Taxon. : 79. Stamatis, G., Kyriazopoulos, P., Golegou, S., Basayiannis, A., Skaltsas, S., Skaltsa, H. 003. In Vitro Anti-Helicobacter pylori Activity of Greek Herbal Medicines. Journal of Ethnopharmacology. (-3): 75-9. Uysal, İ. 00. Stachys cretica L. subsp. smyrneaea Rech. Fil. Endemik Taksonunun Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi Üzerinde Araştırmalar. Ekoloji. : 0. Uysal, İ. 003. Stachys thirkei C.Koch (Kekikgiller) Türünün Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi Üzerinde Araştırmalar. Ot Sistematik Botanik Dergisi. 0: 9 4. Willis, J.C. 9. A Dictionary of the Flowering Plants and Ferns, 7th edition, Cambridge University Press, Cambridge UK. 9