T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİK VE BİLGİ TOPLUMU STRATEJİSİ EYLEM PLANLARINDAN 38 NOLU EYLEM: ENTEGRE E-KÜTÜPHANE SİSTEMİ PROJESİ UZMANLIK TEZİ Fatih ÖZDEMİR Şubat -2010 ANKARA

T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİK VE BİLGİ TOPLUMU STRATEJİSİ EYLEM PLANLARINDAN 38 NOLU EYLEM: ENTEGRE E-KÜTÜPHANE SİSTEMİ PROJESİ UZMANLIK TEZİ Fatih ÖZDEMİR Tez Danışmanı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Orhan Açıkgöz Şubat -2010 ANKARA

Fatih ÖZDEMİR tarafından hazırlanan TÜRKİYE DE ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİK VE BİLGİ TOPLUMU STRATEJİSİ EYLEM PLANLARINDAN 38 NOLU EYLEM: ENTEGRE E-KÜTÜPHANE SİSTEMİ PROJESİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Orhan AÇIKGÖZ (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Fatih ÖZDEMİR Tez Konusu : Türkiye de Elektronik Kütüphanecilik ve Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Planlarından 38 Nolu Eylem: Entegre E-Kütüphane Sistemi Projesi Tez Danışmanı : Orhan AÇIKGÖZ Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum.

SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 26/02/2010 Fatih ÖZDEMİR Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

ÖNSÖZ Yeni milenyumla birlikte toplumların dönüşüm parametreleri artık bilgiye endekslenmeye başlanmış ve paralel olarak iletişim teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte uluslararası rekabetin niteliği ve araçları da kaçınılmaz bir değişime maruz kalmıştır. 2002 yılında Lizbon Stratejisiyle bu değişim karşısında takınılacak tavrın manifestosunu (e-avrupa Eylem Planları) hazırlayan Avrupa Birliği, ulusal toplu katalogların oluşturulmasını ve kütüphanecilik hizmetlerinin internet üzerinden elektronik ortamda kamu hizmetine sunulmasını üye ve aday ülkeler için 20 temel hizmet kapsamına almıştır. Birliğe aday olan ülkemiz de bu stratejiye taraf olarak Bilgi Toplumu Stratejisini hazırlamış ve bu kapsamda Entegre e- Kütüphane Sistemi Projesini uygulamaya başlamıştır. Ülkemizde elektronik kütüphanecilikle ilgili bugüne kadar emsaline rastlanmayan bir proje olan Entegre e-kütüphane Sistemi Projesiyle, Türkiye de yürütülmekte olan bireysel çalışmalar tek çatı altında toplanmış ve kamu ve sivil toplumun eşgüdümlü olarak bilgi toplumuna dönüşümünün önü açılmıştır. Biz de ulusal çapta bir katma değer sağlayacak olan bir projeyi çalışma konusu olarak seçerek bu konuda kamuoyunu aydınlatacak bir katkımız olsun istedik. Böyle bir çalışmanın sürdürülebilmesi ancak alacağım destekler ile mümkün olabilecekti. Bu vesileyle, çalışmamı yürütmemde değerli katkılarını esirgemeyen Danışmanım Sayın Orhan AÇIKGÖZ e teşekkürü bir borç bilirim. Şubat, 2010 Fatih ÖZDEMİR i

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... iv İÇİNDEKİLER... v SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ...... vii TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ....... ix GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM KÜTÜPHANECİLİKTE TARİHSEL DÖNÜŞÜM 1. MEKÂNA DAYALI KÜTÜPHANECİLİKTEN SANAL UYGULAMALARA...8 1.1.Tarihten Günümüze Kütüphaneler ve Kütüphanecilik...9 1.2.Bilişim Teknolojilerinin Gelişimi ve Kütüphanecilikte Yapısal Dönüşüm.....12 1.3.Bilgi Toplumu (Kavramsal Tanımlama)...14 1.4.Bilgi Toplumuna Yönelik Çalışmalar Kapsamında Kütüphanecilikte e- Uygulamalar......17 İKİNCİ BÖLÜM ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİK 2. TÜRKİYE DE ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİĞE DOĞRU.......21 2.1. Ülkemiz Kütüphanelerinin Bilgi Teknolojileri ve Otomasyon Altyapısı.....22 2.2. Halk Kütüphaneleri Otomasyonu Projesi....28 ii

2.2.1. Elektronik Kütüphaneler Genel Müdürlüğü Projesi (e- KGM)....29 2.2.2. e-kütüphane Projesi (İnternet Tabanlı Otomasyon Projesi)....30 2.2.3. Kütüphane Hizmetleri Veri Tabanı.....36 2.2.3.1. ISBN-ISSN Sistemi Modülü....38 2.2.3.2. ISMN Sistemi Modülü.....38 2.2.3.3. İstatistik Sistemi Modülü....39 2.2.3.4. Kütüphane Bina Envanter ve Planlama Sistemi Modülü.39 2.2.3.5. Bilgisayar Envanter Sistemi Modülü...39 2.2.3.6.Kültürel Etkinlikler, Basın-Yayın ve Halkla İlişkiler Sistemi Modülü..... 39 2.2.3.7. Materyal Sağlama ve Destekleme Sistemi Modülü.....40 2.3. e- Dönüşüm Türkiye....40 2.4. Bilgi Toplumu Stratejisi ve 38 Nolu Eylem Planı...47 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BÜTÜNLEŞİK ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİK 3. ENTEGRE e-kütüphane SİSTEMİ PROJESİ.........51 3.1. Entegre e-kütüphane Sisteminin Yapısı ve Modülleri....52 3.2. Dünyadaki Benzerleri ile Mukayese....55 3.3. Projenin Amacı ve Öngördükleri.....60 3.4. Projenin Safhaları ve Takvimi.....62 3.5. Projenin Uygulanabilirliği ve Sınırlılıkları...64 3.6. Ulusal Toplu Katalog ve Performans Değerlendirilmesi.65 3.7. Projenin Çıktıları Üzerine Hipotezler..71 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ...74 KAYNAKÇA...76 ÖZET......81 ABSTRACT......82 ÖZGEÇMİŞ.......83 iii

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri Ar-Ge: : Araştırma ve Geliştirme BITNET : Because It's Time NETwork BKZ : Bakınız CALIMERA :Cultural Applications: Local Institutions Mediating Electronic Resource Access COINE : Cultural Objects in Networked Environments COPAC : Online Public Access Catalogue DigiCULT : Digital Culture DPT : Devlet Planlama Teşkilatı EBONE : Elektronik Omurga ERPANET : Electronic Resource Preservation and Access Network HTTP : Hyper Text Transfer Protokol IFLA : International Federation of Library Associations and Institutions İTÜ : İstanbul Teknik Üniversitesi KGM : Kütüphaneler Genel Müdürlüğü KYGM : Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü LIBRIS : Natioanal Library of Sweden MARC : Machine Readable Catologing MEB : Milli Eğitim Bakanlığı MELVYL : University of California's Library System NEDLIB : Networked European Deposit Library NET : Network NINCH : National Initiative for a Networked Cultural Heritage OCLC : Online Computer Library Center ODTÜ : Ortadoğu Teknik Üniversitesi iv

OPAC PHARE PULMAN TSE TTNET TÜBİTAK TÜVAKA ULAKBİM TOBB TÜİK UNESCO ÜNAK WWG WWW : Open Public Access Catalogue : Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies : Public Libraries Mobilizing Advanced Network : Türk Standartları Enstitüsü : Türk Telekom Network : Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu : Türk Üniversite ve Araştırma Kurumları Ağı : Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi :Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği : Türkiye İstatistik Kurumu : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization : Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği : World Wide Grid : World Wide Web v

TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ ŞEKİLLER İkinci bölümün tablo, resim ve şekilleri Tablo 2.1. Ülkemizin Belli Başlı Kütüphanelerinin Otomasyon Bilgileri...24 Şekil 2.1. Halk Kütüphaneleri Otomasyon Sisteminin Çalışma Prensibi.31 Şekil 2.2. Halk Kütüphaneleri Otomasyon Sistemi Açılış Sayfası...32 Şekil 2.3. Halk Kütüphaneleri Otomasyon Sistemi kütüphane tabanlı sorgulama sayfası 33 Şekil 2.4. Halk Kütüphaneleri Otomasyon Sistemi sorgulama sonuç sayfası..34 Şekil 2.5. Halk Kütüphaneleri Otomasyon Sistemi sorgulama sonuç sayfası..35 Şekil 2.6. Kütüphane Hizmetleri Veri Tabanı ana sayfası 37 Üçüncü bölümün tablo, resim ve şekilleri Tablo 3.1. Entegre E-Kütüphane Projesi Uygulama Takvimi..64 Tablo 3.2. Katalog Bilgileri Sistemde Yer alan Belli başlı Kütüphaneler ve Kayıtlı Katalog Sayıları.....67 Tablo 3.3. Ulusal Toplu Katalog Sisteminden Katalog Bilgilerine ve Kullanıcı İşlemlerine Dair Bazı İstatistikler..67 Tablo 3.4. Üniversite Kütüphanelerinin Ulusal Toplu Katalog Sisteminden Katalog Bilgileri Tarama ve İndirme İşlemlerine Dair İstatistikler..70 Tablo 3.5. Ulusal Toplu Katalog Sistemi Aracılığıyla En Çok MARC Kaydı İndirilen Kütüphaneler...71 Şekil 3.1. Entegre e-kütüphane Sistemi prototipinin test yayınını sürdüren ana sayfası.53 Şekil 3.2. Pennsylvania Üniversitesi e-kütüphane ana sayfası.56 Şekil 3.3. Pennsylvania Üniversitesi e-kütüphanesi çevrimiçi kitaplar arama sayfası 57 Şekil 3.4. Pennsylvania Üniversitesi e-kütüphanesi elektronik kaynak görüntüleme ön-sayfası 58 vi

Şekil 3.5. Pennsylvania Üniversitesi e-kütüphanesi elektronik kaynak görüntüleme sayfası.... 58 Şekil 3.6. Virginia Üniversitesi e-kütüphanesi açılış sayfası.....59 Şekil 3.7. Adelaide Üniversitesi e-kütüphanesi açılış sayfası....60 Grafik 3.1. Oturum Sayısının Aylar İtibariyle Grafiksel İzdüşümü (Eylül 2008-Mart 2009)..... 68 Grafik 3.2. MARC Kaydı İndirme Sayısının Aylar İtibariyle Grafiksel İzdüşümü (Eylül 2008-Mart 2009)....69 Grafik 3.3. Toplam Tarama Sayısının Aylar İtibariyle Grafiksel İzdüşümü (Eylül 2008-Mart 2009)....69 vii

GİRİŞ Bilişim teknolojilerinin her geçen saniye artan bir ivme ile siyasi, toplumsal ve iktisadi sınırları ortadan kaldırdığı günümüz dünyasında bilgiye olan ihtiyaç kendisini tarihin hiçbir döneminde olmadığı kadar kesif bir şekilde hissettirmektedir. Sadece siyasi, ekonomik ve askeri alanda değil aynı zamanda kültürel ve AR-GE ye dayalı sektörlerde gücü elinde tutma ve idame ettirme kaygısında olan tüm toplumların ve siyasaların bilgi kaynaklarına ve bilgiye erişim araçlarına sahip olmak zorunda oldukları, evrensel kabul gören bir gerçektir. Bu açık ve su götürmez gerçeğin dayattığı birtakım zorunluluklar, yalnızca küresel siyasi ve ekonomik sistemin çevresel (peripheral) bileşenlerinin değil, başat gücü olan ve sisteme yön veren ülkelerinin de akıl almaz bir momentumla devinen bilgi sistemleri ve teknolojilerini yakından takip etmelerini elzem kılmaktadır. Her geçen saniye birçok şeyin eklemlenmesiyle korkutucu bir potansiyel arz eden küresel bilgi ağı ve onun dinamik yapısı, yalnızca ona sahip olmakla iktifa etmeyi yetersiz kılmaktadır. Bunun nedeni, sisteme bilgi akışı hareketinin sistematik olmaktan ziyade bir kartopu gibi olmasıdır. Dolayısıyla yapılması gereken şey, sahip olunan bilgi potansiyelinin düzensiz ve atıl halden sistemli ve kinetik bir yapıya kavuşturulması ve ortaya çıkan enerjinin de doğru yerlere kanalize edilmesidir. Yukarda saydığımız bu zorunlulukların delili de kuşkusuz küresel ekonomik sistemin dominant güçleri olan Batı Avrupa ve Kuzey Atlantik devletlerinin bilgi işlem teknolojileri ve bunların toplumsal/kültürel düzlemde uygulanmasındaki rekabetidir. Örneğin, ABD hükümeti bundan yaklaşık 15 yıl önce bir strateji belirleyerek tüm kütüphane, okul ve hastanelerin bir bilgi ağına eklemlenmesi için çalışmalara başlamıştı. Bu açılımla bağlantılı olarak Amerikan Kongre Kütüphanesi de koleksiyonundaki milyonlarca eseri sayısallaştırarak bunları kamunun kullanımına sunmak için kolları sıvamıştı.

Kuzey Amerika menşeli yeni bilgi-iletişim politikalarının küresel ölçekte bir kültürel hegemonyayla sonuçlanacak bir dejenerasyona sebep olacağının ayrımında olan Batı Avrupa devletleri kendi ulusal değerlerini anti-tekelci mevzuatlar ve yeni sosyo-kültürel açılımlarla güçlendirmektedirler. Buna en güzel örnek Avrupa Birliğinin, yukarıda saydığımız zorunluluklar ve kaygılardan yola çıkarak, ulusal toplu katalogların oluşturulmasını ve kütüphanecilik hizmetlerinin internet üzerinden elektronik ortamda kamu hizmetine sunulmasını üye ve aday ülkeler için 20 temel hizmet kapsamına almış olmasıdır. Yeni milenyumla birlikte toplumların dönüşüm parametreleri artık bilgiye endekslenmeye başlanmış ve paralel olarak iletişim teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte uluslararası rekabetin niteliği ve araçları da kaçınılmaz bir değişime maruz kalmıştır. Avrupa Birliğini önümüzdeki birkaç yıl zarfında dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanlı ekonomisi haline getirme amacıyla hazırlanan Lizbon Stratejisi böyle bir dönüşümün en çarpıcı ipuçlarını sergilemesi bakımından önemlidir. 1 2002 yılında başlatılan e-avrupa Eylem Planları 2005 yılında, i2010 (Büyüme ve İstihdam için Avrupa Bilgi Toplumu Stratejisi) adıyla Lizbon Stratejisine son şeklini vermiş ve bilgi, yenilikçilik ve sosyal içerme başlıkları ile yeni hedeflere yönelmiştir. 2 Birliğe aday olan bir ülkenin bu gelişmelere kayıtsız kalması kesinlikle düşünülemeyeceği içindir ki 2000 li yılların başından itibaren ülkemizde de bilgi toplumuna yönelik çalışmalar ivme kazanmıştır. 2001 yılında AB aday ülkeleri için tasarlanan eavrupa+ Girişimi ne taraf olan Türkiye bu yönde ciddi atımlar atarak 2003 yılında e-dönüşüm Türkiye Projesi ni başlatmış ve böylece ülkede yürütülmekte olan münferit çalışmalar tek çatı altında toplanmıştır. Bu Projeyle; 1 Lizbon Stratejisi, http://europa.eu/scadplus/glossary/lisbon_strategy_en.htm, Erişim Tarihi: 17.04.2009 2 Bilgi Toplumu Stratejisi (2006-2010) ve Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Planı (2006-2010), T.C. Resmi Gazete, Sayı: 26242, 28/7/2006. 2

kamu ve sivil toplumun eşgüdümlü olarak bilgi toplumuna dönüşümü amaçlanmaktadır. 3 İçtimai hayatın tüm kulvarlarında cereyan eden bu takibi zor ama kaçınılmaz dönüşümün bir sonucu olarak kütüphane hizmetlerinde de mekân ve mesafe kısıtlı işlem ve uygulamalar tedrici olarak tedavülden kalkmakta ve yerini sanal süreçlere bırakmaktadır. TÜBİTAK ve üniversitelerin inisiyatifi ile 1980 lerin ikinci yarısında başlayan Türk kütüphaneciliğinin bilgi-işlem teknolojileri marifetiyle modernizasyonu 90 ların sonu itibariyle ciddi bir ivme kazanmış ve yeni milenyumun ilk on yılında müspet bir noktaya gelmiştir. Bir yandan 1996 yılında kurulan ULAKBİM, ülkemiz üniversitelerini ve AR-GE kuruluşlarını uluslararası bilgi sistemlerine entegre ederek ulusal bilgi kaynakları arasında bir eşgüdüm sağlamış diğer yandan Bakanlığımız, Milli Kütüphane ve taşra kütüphanelerini otomasyon altyapısıyla donatarak her kesimden araştırmacılara etkileşimli (interactive) bir bilgi sorgulama ve erişim ortamı yaratmışlardır. Kamusal alanda bu yönde ilk adımlar 1980 lerin ilk yarısında Milli Kütüphanenin bir otomasyon programı kullanmaya başlamasıyla atılmış ve 1997 den itibaren de Kültür Bakanlığının, bağlı tüm kütüphaneleri için bir kütüphane otomasyon programı teminiyle kamusal alanda yaygınlaşmaya başlamıştır. 1997 yılında başlanan ve 2010 yılı sonuna kadar neticelenecek olan Halk Kütüphaneleri Otomasyonu Projesi ise bu çalışmanın konusunu oluşturan Entegre e-kütüphane Sisteminin halk kütüphaneler ayağını oluşturmakta olup, kütüphanecilik hizmetlerinin kamusal alanda interaktif sunumu bakımından gelinen son noktadır. Projeyle, kütüphanecilik hizmetlerinin çevrimiçi (online) sunumu nu mümkün kılacak olan Entegre e-kütüphane Sistemi Projesini hayata geçirmek yolunda önemli bir mesafe kat edilmiş bulunulmaktadır. Bu kapsamlı proje 2010 yılı sonlarında nihayete erdiğinde ülkemizde otomasyon altyapısına sahip tüm kütüphanelerde yer alan kaynakların tek bir noktadan sorgulanabilmesi, kitap ayırtma, talep uzatma, ceza ödeme, elektronik kanallardan kullanıcılara 3 Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eki Eylem Planı. 3

çeşitli bilgilendirme mesajlarının iletilmesi, elektronik ortamdaki kütüphane materyaline ve devlet arşivlerinde yer alan önemli ve sık kullanılan belgelere çevrimiçi erişim gibi işlemler gerçekleştirilebilecekleri varsayılmaktadır. Gelişmiş birçok ülkede örnekleri bulunan bu uygulama (İngiltere de COPAC, İsveç te LIBRIS, Amerika Birleşik Devletleri nde OhioLink, MELVYL ve OCLC WorldCat) hayata geçirildiğinde ülkemiz kütüphanelerinin hizmet sunum standartları yükselecek ve dolayısıyla kütüphanelerimiz vatandaşlarımızın ihtiyaçlarına daha hızlı, daha verimli ve çağın gereklerine uygun bir şekilde cevap verebilir hale gelecektir. Bunun yanında, kütüphanelerimiz sadece bilgi yığınlarının muhafaza edildiği soğuk ve statik yapılar olmaktan çıkıp bilgiyi toplumun her kesimine interaktif bir şekilde yayan canlı organizmalar haline gelecektir. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü bu amaçlar ışığında 2008 yılında Entegre E-Kütüphane Sisteminin hayata geçirilmesi için çalışmalara başlamış ve yılsonuna kadar önemli bir mesafe kat etmiştir. TÜBİTAK- ULAKBİM in proje ve yazılım desteğiyle toplu katalog sorgulama modülünün yapımı tamamlanmış ve Sistem test aşamasına gelmiştir. 2008 yılı Eylül ayında http://tokat.ulakbim.gov.tr adresinde test yayınına başlayan Entegre e-kütüphane Sistemi http://www.toplukatalog.gov.tr adresi üzerinde yayınını sürdürmektedir. Türkiye de mevcut lokal otomasyon sistemlerinin tek çatı altında birleştirilmesi; otomasyon altyapısına sahip tüm kütüphanelerde yer alan kaynakların tek bir noktadan sorgulanabilmesi ve kütüphane hizmetlerinin çevrimiçi (online) olarak kamuya sunulması hususları bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Ülkemizin bilgi toplumuna dönüşümü için elzem olan bir ulusal bilgi ve sosyal hizmet ağının oluşturulma sürecini tüm yönleriyle anlatmak ve süreç sonunda ortaya çıkacak olan kapsamlı bir katma değerin kütüphane hizmetlerinin kamuya arzında verimliliği ne ölçüde artıracağı konusunda bir prospektüs oluşturmak amacıyla hazırlanan bu çalışma, bilgiye 4

dayalı bir toplumsal dönüşümün gereklerini ve bugüne kadar gerekliliği sadece teorik çerçevede tartışılmış 4 bütünleşik bir kütüphane hizmetlerinin çevrimiçi sunumu idealinin ülkemizde hayata geçirilişini kamuoyunun bilgisine sunması açısından önemlidir. Yerel ve uluslararası bilgi akış ve arz platformlarının dijital rüzgârlarla erozyona uğrayarak yapısal bir dönüşüme uğradığını gözlemleyen ulusal akademik bilgi ağının mimarı Prof Dr. Yaşar TONTA yıllar önce değişimin haritasını çıkarmış ve şu tespitleri yaparak konunun arz ettiği hayati öneme dikkat çekmeye çalışmıştır: Küresel bilgi pazarına katılabilmenin en önemli koşullarından biri, bilimsel ve teknolojik bilgiler başta olmak üzere her türlü bilginin kuruluşlar arasında hızla aktarılmasına olanak veren bilgi otoyolları inşa etmektir. Gelişmiş ülkeler günümüzde iletişim ve bilgisayar teknolojilerini birlikte kullanarak yararlı bilgilere en kısa zamanda erişmek için çaba harcamaktadırlar. Çünkü ekonomik kalkınma ile bilgi sağlama olanakları arasında doğrusal bir ilişki vardır. Yararlı bilgilere en kısa sürede erişim, aynı zamanda, ulusal ve uluslararası rekabet edebilirliğin önemli bir koşulu haline gelmiştir. Bu nedenle gelişmiş ülkeler modern bilgi teknolojilerini zaman geçirmeden kütüphane ve bilgi merkezlerine sokmakta, ulusal bilgi alt yapılarını geliştirmek için önemli yatırımlar yaparak sayısal kütüphaneler aracılığıyla her tür bilgiye (veri, ses, görüntü) elektronik olarak erişmektedirler. 5 Buradan yola çıkarak Entegre e-kütüphane Sistemi Projesinin, üreteceği ulusal ölçekte bir katma değerle ülkemizi, toplumların kültürel açıdan entegrasyonunu mümkün kılan uluslararası bilgi sistemlerinin bir bileşeni haline getireceği ve bu sayede ulusal bilgi birikimimizi ve kültürel mirasımızı sınırlar ötesine taşıyacağı rahatlıkla söylenebilir. Dahası, küresel e-kütüphane sistemlerine eklemlenmemizin bir diğer ve belki de ülkemize yönelik en önemli getirisi, araştırmacılar, akademisyenler, öğrenciler, kısaca bilginin peşinde koşan herkesin 4 Yaşar Tonta ve Mehmet Emin Küçük, Bilgi Çağı ve Teknolojik Gelişmeler Işığında Toplum, Yönetim, Yönetici ve Lider Yaklaşımları Uluslararası Sempozyumu İstanbul, 12-13Mayıs 2005, s. 2-3.; Yaşar Tonta, Internet, Elektronik Kütüphaneler ve Bilgi Erişim, Türk Kütüphaneciliği, 1996, C. 10, No: 3, s. 1-2; Tonta, e-türkiye Sürecinde Kütüphaneler, 38. Kütüphane Haftası Konuşma Metni (Ankara, 25 Mart 2002), s. 8-14; Ahmet Karataş, Ulusal Elektronik Kütüphaneye Doğru, Türk Kütüphaneciliği, 21, 2 (2007), s. 238. 5 Yaşar Tonta, Ulusal Bilgi Alt Yapısı ve İnternet, http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/altyapi96.htm, Erişim Tarihi: 17.04.2009 5

uluslararası bilgi trafiğini takip edebilecek olması ve böylece ulusal bilgi düzeyimizdeki artışla Türk toplumunun bilgi toplumuna dönüşümünün önündeki engellerin ortadan kaldırılması olacaktır. Bu sayede Türk toplumu, bilgiyi saklayan değil, kullanan ve yaratıcılığın sınırlarını zorlayarak medeniyetin dinamosu olmaya namzet bir toplum haline gelecektir. Bu çalışmanın kuramsal altyapısını oluşturması münasebetiyle ilk olarak bilgi toplumu kavramı üzerinde durulacaktır. Çünkü Enformasyon Çağı toplumlarının nihai hedefinin ütopik bir soyutlaması olan bilgi toplumu nosyonuyla kastedilenin ne olduğu hakkında kavramsal bir çerçeve oluşturulması çalışmanın sınırlarını kavraması açısından okuyucuya kolaylık sağlayacaktır. Daha sonra, bu tezin konusunu teşkil eden Entegre e-kütüphane Sistemi Projesi, 2006/38 sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı ile 28 Temmuz 2006 tarihli ve 26242 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Bilgi Toplumu Stratejisinden doğduğu için öncelikle sözkonusu Strateji ve bu Strateji içerisinde yer alan eylem planlarına değinilecektir. Yüksek Planlama Kurulu, Bilgi Toplumu Stratejisini gündeme alırken 2003 yılında Başbakanlıkça başlatılan e-dönüşüm Türkiye Projesinden yola çıktığı için Türkiye nin e-dönüşümünün hangi enstrümanlarla gerçekleşeceğine de değinilecektir. Ayrıca, e-dönüşüm Türkiye ve Bilgi Toplumu Stratejisinin esin kaynağını, özellikle 1990 lı yılların ikinci yarısıyla birlikte, bilgi ağları nın özel ve kamusal alanda verimliliği maksimize etmesi oluşturduğu için bilgi teknolojilerine ve ağlarına yer verilecektir. Jargon ve terminolojinin teknik eğretilemelerden oluşması, konunun anlaşılması noktasında belirsizliklere yol açabileceği için dünyadaki emsal uygulamalar da konunun somutlaştırılması amacıyla bahis konusu edilecektir. Son olarak, Projenin nihai çıktısı olan Entegre e-kütüphane Sisteminin hangi sütunlar üzerinde yükseleceği, çalışma prensipleri ve üreteceği toplumsal katma değer, anlatımın odak noktasını teşkil edecektir. 6

Tezin hacim sınırlılığı ve anlam akışı göz önünde tutularak Entegre e- Kütüphane Sisteminin teknik detaylarına girilmeyecektir. Projenin başlangıcından günümüze kadar safahatı ve bitiş yılı olarak belirlenen 2010 yılı sonuna kadarki eylem planlarına ana hatlarıyla değinilecek fakat teknik detayları deşifre edilmeyecektir. 7

BİRİNCİ BÖLÜM KÜTÜPHANECİLİKTE TARİHSEL DÖNÜŞÜM 1. MEKÂNA DAYALI KÜTÜPHANECİLİKTEN SANAL UYGULAMALARA 1968 yılında UNESCO kütüphaneyi; Adı ne olursa olsun, basılı kitap ve süreli yayınların ya da başka her türden çizgisel, görsel-işitsel yayının düzenli koleksiyonları ile okurların bilgi, araştırma, eğitim, dinlenme amaçları için bunların kullanılmalarını sağlayan ve kolaylaştıran elemanlar. 1 olarak tanımlamıştır. Tarihi binlerce yıl öncesine dayanan kütüphanenin 20. Yüzyılda yapılmış olan yukarıdaki tanımında da görüleceği üzere kütüphaneler bilgiye ihtiyacın yanı sıra insanların dinginlik bulmak için de faydalanabileceği her türlü algı kaynağına hitap eden materyal toplamıdır. Ve asıl önemlisi UNESCO mekân kavramını bu tanıma katmamıştır. Bu tanımlama yapılırken geleceğin kütüphanelerinin düşünülüp düşünülmediği bilinmese de kütüphaneyi oluşturan elemanları mekândan bağımsız kılarak UNESCO isabet kaydetmiştir. Zira BİT ve ağ teknolojilerinde meydan gelen gelişmeler ve paralelinde internetin her geçen gün daha geniş kitlelerce kullanılmakta olması tanımın zaman-üstü olmasına zemin hazırlamaktadır. Sayılaştırma ve dijitalleştirmenin bilgi paylaşımını ve transferini maksimize ederek kamusal alanın her kompartımanında yerini alması, bilginin taşıyıcısı yazılı dokümanların gerçek ortamdan sanal ortama taşınmasına yol açmaktadır. Gelecek birkaç on yılda muhtemelen basılı kaynaklar dolaşımdan 1 Jale Baysal, Kitap ve Kütüphane Tarihine Giriş, İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 1992, s. 7.

kalkacak ve elektronik suretlere yerlerini terk edeceklerdir. 2 Kütüphane elemanlarının form değiştirmesi şüphesiz kütüphane ortamını da etkileyecek, binaların ve rafların yerini dijit lerin saklandığı ve ağlar aracılığıyla dolaştırıldığı sunucular (server) alacaktır. Dijital furyanın gelecekte nasıl evrileceğini kestirmek yaşanan hızlı gelişmeler ışığında çok zor olmamakla birlikte geleneğin ve kültürel mirasın muhafazasının da önemli bir enstrümanı olan kütüphanelerin ne yönde değişime uğrayacağı henüz çok net olarak öngörülememektedir. Böyle bir öngörünün sıhhatini belirleyecek olan referans ise herhalde kütüphane nin izlediği tarihsel süreçtir. 1.1. Tarihten Günümüze Kütüphaneler ve Kütüphanecilik Kütüphanenin mantığı kayıt tutma esasına dayanmaktadır. Yazının icadıyla birlikte kil tabletlerin düzenlenme ve depolanma ihtiyacı doğmuştur. Yazı ve yazılı materyalle meşgul olanlar siyasi ve dini elitler olduğu için ortaya çıkan materyal de şüphesiz siyasi, dini ve ekonomik yönden önemli kayıtları içermekteydi ve bu yüzden muhafazası büyük önem arz etmekteydi. İnsanoğlunun ilkel kabile/klan örgütlenmesinden sıyrılarak daha karmaşık toplumsal yapılar oluşturmasıyla idare ve idame kavramları da daha karmaşık bir hale gelmiştir. Bu da toplumsal normların oluşmasına yol açmıştır. Zaman ve tecrübe temelli bu normların deformasyona uğramaması için kaydedilme ve korunması gerekliliği neticede ilk kütüphanelerin kurulmasına zemin hazırlamıştır. İhtiyacın siyasi ve dini kurumlarda ilk olarak ortaya çıkması kütüphanenin lehine bir tarihsel vakadır çünkü kurumsallaşması için uzun zaman geçmesine gerek kalmamıştır. Önemli siyasi anlaşmaların, yasaların, dini vesikanın, vergi kayıtlarının, ticari belgelerin vs saklandıkları arşivler olmaları sebebiyle başlangıcından itibaren yüksek 2 Bekir Kemal Ataman, Enformasyon Bilimlerine Fütüristik Bir Yaklaşım, Değişen Dünyada Bilgi Yönetimi Sempozyumu, (24-26 Ekim), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, 2007, s. 74; D. K. Fourie ve D. R. Dowell, Libraries in the Information Age, Colorado: Libraries Unlimited, 2002, s. 1. 9

ehemmiyeti haiz olmuşlardır. Dolayısıyla bilinen tarihle yaşıt bir olgudur kütüphane ve kütüphanecilik. 3 Daha M.Ö. 3100 lü yıllarda Bereketli Hilalin kuzeyinde (Kuzey Mezopotamya) Sümerlerin tahıl envanterlerini kil tabletlere kaydederek sakladığı bilinmektedir. Aynı şekilde Babil (Kuzey Mezopotamya) kenti Nippur'da bir tapınakta ekserisi ticari kayıt olan 200 binden fazla kil tablet bulunmuştur. M.Ö 1200 lü yıllarda Mısır ın antik kenti Gizeh ve başkenti Thebes de Firavun II. Ramses tarafından Tablet Evleri, Mühür Evleri veya Papirüs Evleri olarak adlandırılan tapınak kütüphaneleri kurdurulmuştur. 4 Bu kütüphanelerde konularına göre din, felsefe, tıp, geometri, kimyayla ilgili bilgiler ve devletlerarası yazışmalar muhafaza edilmekteydi. Asur ülkesinin başkenti Ninova da (bugünkü Musul çevresi) M.Ö. 8. yüzyılda kurulan Banipal Kütüphanesi daha çok din, astronomi, büyücülük ve edebiyatla ilgili yazılar ve sözlüklerin yer aldığı yaklaşık 26 bin tablete ev sahipliği yapmıştır. Helenistik Dünyada ilk kütüphanelerin tarihi M.Ö. 4. yüzyıla gitmektedir. Bu kütüphaneler tapınaklarda ve felsefe okullarında oluşturulan kitap depolarıydı. M.Ö. 540 da Atina da kurulan Peisistratus Kütüphanesi, M.Ö. 250 yılında kurulan ve yaklaşık 700 bin tomar papirüs mevcudu olan İskenderiye Kütüphanesi (Mousaion), İskenderiye Kütüphanesi örnek alınarak M.Ö. I. yüzyılda kurulan ve yaklaşık 200 bin eserlik bir mevcudu olan Bergama Kütüphanesi, Roma'daki Bibliotheca Ulpia, I. Konstantin in İstanbul'da 4. yüzyılda kurdurduğu Kütüphane antik dünyanın en önemli kütüphaneleriydi. Bu kütüphanelerden Mousaion un yeri ayrı bir öneme sahiptir çünkü sanatı ve bilimi geliştirme amacına hizmet etme maksadıyla kurulması ve kataloglama teknikleri açısından günümüz kütüphaneciliğinin ilk örneğidir. 5 Roma İmparatorluğu nun Gotik unsurlar tarafından yıkılmasını müteakip bilimsel eser üretiminde bir artış olmasından söz etmek mümkün olmasa da 3 Baysal, age., s. 10; Bülent Yılmaz, İlkçağ Anadolu Uygarlıklarında Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapı Bağlamında Kütüphane/Arşiv Kurumu, Değişen Dünyada Bilgi Yönetimi Sempozyumu, (24-26 Ekim), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, 2007, s. 66-67. 4 D. K. Fourie ve D. R. Dowell, age., s. 16. 5 Baysal, age., s. 30-42; Yılmaz, agm., s. 62-70. 10

kütüphaneciliğin Hıristiyan monastik yaşamının temel bir unsuru haline gelmesiyle eserlerin kopya sayısında bir artıştan söz edilebilir. Fransa, İtalya şehir devletleri, İspanya ve İngiltere de birçok manastır kütüphanesi kurulmuş ve antik döneme ait eserler de dâhil olmak üzere birçok dini ve siyasi eser scriptorium olarak adlandırılan kopyalama odalarında çoğaltılmıştır. Hıristiyanlığın, toplumların hayat felsefesini yapısal bir dönüşüme maruz bırakması ve beraberinde düşünsel hayatın çöküntüye uğraması antik döneme ait hemen bütün kütüphanelerin yok olmasına neden olmuştur. Zamanla kilise yaşamın, bilimin, edebiyatın ve sanatın merkezine oturarak tüm toplumsal değerleri kendine endekslemiştir. 6 Rönesans la birlikte başlayan bazı toplumsal değişmeler, kütüphanelerin büyüklük ve işlevini önemli ölçüde etkilemiştir. Bu arada din savaşları, siyaset, hatta düşünce alanındaki devrimler kütüphanelerin gelişmesini engellemesine rağmen 17. ve 18. yüzyıllarda gelişen büyük özel koleksiyonlar Fransa'daki Ulusal Kitaplık (Bibliotheque Nationale), Münih teki Kraliyet Kütüphanesi ve İngiltere'deki British Museum Kütüphaneleri gibi çağdaş ulusal kütüphanelerin temelini oluşturmuştur. 1800'de Washington'da Kongre Kitaplığı (Library of Congress), 1602'de Oxford'da, 1683'te de Harvard'da üniversite kütüphaneleri kurulmuştur. Reformasyonun ardından Avrupa nın birçok yerinde manastır kütüphaneleri kalkmış ve yerlerini Şehir Kütüphaneleri almıştır. Fransız Devrimi de şehir kütüphanelerinden Devlet Kütüphaneleri ve ulusal kütüphaneler e geçişin yolunu açmıştır. 18. yüzyılda ilk modern üniversite olan Göttingen Üniversitesi nin (Almanya) ve kütüphanesinin kurulmasıyla derleme, yönetim, üyelerine kitap ödünç verme ve başvuru hizmetleri sağlama bakımından günümüz kütüphanesinin prototipini oluşturmuş ve bu tür kütüphaneler yüzyılın sonuna doğru yaygınlaşmıştır. 19. yüzyılda Anglo-Amerikan tipi yeni bir kütüphane türü ortaya çıkmış (halk kütüphanesi) ve kısa sürede tüm dünyaya yayılmıştır. 7 6 D. K. Fourie ve D. R. Dowell, age., s. 19. 7 Baysal, age., s. 45-46. 11

20. yüzyılda çeşitli bilim dalları, mühendislik, tıp, işletme, hukuk gibi alanlardaki gelişmelerin yakından izlenebilmesi amacıyla, özellikle süreli yayınların derlendiği çok sayıda uzmanlık kütüphaneleri kurulmuştur. Çoğunlukla sanayi ya da meslek kuruluşlarının mali desteği ile çalışan bu kütüphaneler, kitap ve dergi koleksiyonlarının yanı sıra, okurlara başvuru kaynakları ile kaynakçalara ulaşma olanağı sağlayarak bilgi verme hizmetini de yerine getirmektedirler. 1.2. Bilişim Teknolojilerinin Gelişimi ve Kütüphanecilikte Yapısal Dönüşüm Günümüzde sanal ağlar üzerinde elektronik bilgi ve/veya belge akışı hızla artmakta ve çeşitlenmektedir. 2002 yılına ait istatistiklerin söylediğine göre her yıl 5 milyar gigabyte özgün bilgi üretilmektedir. Bu miktar her yıl Amerikan Kongre Kütüphanesi koleksiyonuna eşdeğer 37.000 yeni kütüphane donatacak miktara eşittir. Bu rakamın % 90 ı elektronik ortamda bulunmaktadır. 8 İlk başlarda salt metin (text) türü bilgilerin yoğun olarak bulunduğu bilgi ağlarında son zamanlarda grafik, görüntü ve ses içeren etkileşimli (interactive) belgeler de yavaş yavaş yer almaya başlamıştır. Elektronik ortamdaki bilgi/belge miktarının ve çeşitliliğinin hızla artması kuşkusuz kütüphane ve bilgi merkezlerinin sundukları hizmetlerin de yeniden ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Kütüphaneler, kullanıcılarının gereksinim duyduğu elektronik ortamdaki bu bilgilere erişim sağlamak için hizmet yöntemlerinde gereken değişiklikleri yapmak için yoğun çaba harcamaktadırlar. 9 Klasik kütüphanecilikte kütüphaneler basılı eserleri derleyip raflarında hizmete sunmaktadır. Bu sistemde kütüphanelere kaynak girişi ve bu kaynakların hizmete sunumu zamana ve mekâna bağımlı kalmaktadır. Dolayısıyla fayda marjı kısıtlılığa bağlı olarak daralmaktadır. Oysaki elektronik kütüphanelerde bilgilere 8 Uluslararası Veri Grubunun (IDG) 2006 yılında yaptığı bir araştırmaya göre, 2006 yılında üretilen sayısal bilginin miktarı 101 milyar gigabyte a ulaşmıştır. 2010 yılına gelindiğinde bu rakamın yıllık 980 gigabyte a ulaşacağı öngörülmektedir, Ataman, agm., s. 73. 9 Yaşar Tonta, Internet, Elektronik Kütüphaneler ve Bilgi Erişim, Türk Kütüphaneciliği, c. 10, n. 3, 1996, s. 1-2. 12

erişimde zaman ve mekân sınırlaması büyük ölçüde ortadan kalkmaktadır. Kullanıcılar gereksinim duydukları bilgilere dünyanın neresinde olursa olsun doğrudan erişebilmektedirler. Kütüphaneler, bu gelişmelere paralel olarak, belki bir arayan olursa anlayışıyla yerel olarak derme oluşturma yaklaşımını gözden geçirmek zorunda kalmaktadırlar. Kütüphanecilerin, derme geliştirme politikası oluştururken bundan böyle başka mekânlardaki elektronik ortamdaki bilgilere kullanıcının istediği zamanda erişim sağlama ilkesini de göz önünde bulundurmaları gerekecektir. Bu zamana dek kütüphaneciler çoğunlukla (fizik olarak) sahip oldukları bilgi kaynakları için para harcamışlardır. Bundan böyle ise kütüphanecilerin kendi dermelerinde olmayan fakat kullanıcıların gereksinim duyduğu başka mekânlardaki elektronik bilgilere erişmek için de para harcamaya alışmaları gerekecektir. 10 Elektronik kütüphane hizmeti verilmesi geleneksel kütüphane hizmetlerinin bilgisayar ve iletişim teknolojisine dayalı olarak verilmesi şeklinde anlaşılmamalıdır. Elektronik kütüphaneden anlaşılması gereken kütüphane işlevlerinin yeni bir yöntemle yerine getirilmesidir. Bu yeni yöntem yeni bilgi kaynaklarını, sağlama işlemlerine yeni bir yaklaşımı, depolama ve korumada yeni yöntemleri, kataloglama ve sınıflamada yeni yaklaşımları, kullanıcılarla ve kullanıcılar için yeni etkileşim yolları bulunmasını, elektronik sistemlere ve ağlara daha fazla güveni ve entelektüel, örgütsel ve ekonomik uygulamalarda dramatik değişiklikleri içermektedir. Son birkaç yılda World-Wide Web (www) aracılığıyla sunulan hizmetlerdeki üssel artış bu değişikliklerin en belirgin örnekleri arasındadır. Bilgi sağlama hizmetlerinde meydana gelen bu gelişme ve değişmeler ve ortaya çıkan yeni anlayış, bilgi arama ve bilgi erişimin niteliğini de büyük ölçüde değişime uğratmaktadır. 11 10 Tonta, agm., s. 1-2. 11 Tonta, agm., s. 1-2. 13

1.3. Bilgi Toplumu (Kavramsal Tanımlama) 20. yüzyılın önemli tarih ve sosyoloji kuramcılarından Peter Burke e göre, Endüstri gibi ticaret de, sahip olunamayan bilgiyi arama, olunanı da koruma denilen şeye dayanmıştır. 12 Ülkemizin 2001 yılında eavrupa+ Girişimi ne üye olmasıyla biraz gecikmeyle de olsa kamusal hizmet sektörünün hemen her alanında hizmetlerin çevrimiçi sunumunu mümkün kılacak e-uygulama çalışmaları başlatılmıştır. Bu bağlamda e-devlet başta olmak üzere e-eğitim, e- hukuk, e-sağlık, e-ticaret ve e-kültür alanlarında çalışmalar hızlandırılmıştır. Eğitim ve kültürün kesişme noktasında yer alan kütüphanelerin e-uygulamalar açısından altyapı tesisi uzun yıllardan beri kurumların münferit çalışmalarıyla belirli bir noktaya gelmiş ve günümüzde neredeyse otomasyona geçmeyen kütüphane kalmamış gibidir. Başta üniversite kütüphaneleri olmak üzere, halk kütüphaneleri ve kamu kurum ve kuruluşlarına ait kütüphaneler internetin (world wide web) kamusal alanda kullanım alanının genişlemesiyle doğru orantılı olarak peyderpey öncelikle katalog bilgilerini sayısallaştırarak işe başlamışlardır. Bu sanallaşma ve sayısallaşma trendi kuşkusuz 20. yüzyılın son çeyreğinde küresel bilgi arz ve akış yöntemlerinde meydana gelen yapısal değişikliğin bir sonucudur. Ekonomik ve politik sektörlerin öncülüğünü yaptığı bu değişim kütüphanelerde ve kütüphanecilikte de kavramların dönüşmesine yol açmıştır. Sürekli eğitimin ve gelişimin membaı olan kütüphanelerde hizmetler tekrar ele alınmış, 21. yüzyılın ilk yıllarında ilkeleri ortaya konan bilgi toplumu çerçevesinde yeniden tanımlanmıştır. Bundan sonra artık kütüphaneler mekânsal özellikleri ve/veya fiziki koleksiyonları ile değil, kamuya erişim imkânı sunabildiği bilgi potansiyeli ile tanımlanacaklardır. 13 Bu yeniden tanımlamayı daha iyi anlayabilmek için öncelikle bilgi toplumu mefhumunu tarihsel izleğinde anlamak gerekmektedir. 2. Dünya Savaşı ertesinde yeniden şekillenen sanayi pazarında üretim yöntemleri, seri ve kitlesel bir arz modelinin modern ya da kapitalist olarak adlandırılan toplumun altyapısal 12 Peter Burke, Bilginin Toplumsal Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004, s. 155. 13 D. K. Fourie ve D. R. Dowell, agm., s. 1. 14

ve temel ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik olarak dizayn edilmişti. Daha çok insan gücü ve mekanik süreçlerin üretimi ve aynı zamanda talebi yönlendirdiği bu sistemde bilginin kullanımı daha ziyade statik bir yapı arz etmekte ve standart prosedürlerin idamesi için ihtiyaç duyulmakta idi. 1980 lerin başlarından itibaren küresel travmaların (büyük savaşlar ve yıkımlar) da meydana gelmemesinden oluşan istikrarlı siyasi atmosfer, standart mamul mal bazlı küresel ticareti doyma noktasına getirmiş ve 1970 li yıllarda altın çağını yaşayan ve üretimin temel mantalitesini oluşturan fordist model (standart mal ve hizmetlerin kitlesel üretim ve dağıtımı) 14 yerini daha sofistike modellere terk etmek zorunda kalmıştır. Bu dönüşüm, kitlesel ve standart mamul maddelerden kişiselleştirilmiş ve çeşitlilik arz eden ürünlerin çıktı haline geldiği farklı süreçlerin gelişmesine yol açmıştır. Süreç ve prosedürlerin farklılığı ve devingen bir yapıda olması, bunları hazırlayan bilgi nin de çeşitlenmesine ve daha çok önem kazanmasına yol açmıştır. Artık ekonomik gelişimin temel değişkeni bilgi olmuş ve bu da bilginin metalaşması nı beraberinde getirmiştir. 15 Uluslararası üretim ve ticaret yapılarının hızla değişimi tarım ve hammadde ürünlerinin nispi değerlerini kaybetmesine, sınai üretimin sınai istihdamla olan bağını koparmasına, bilgi-yoğun mallar ın tüm ileri toplumlarda egemen hale gelmesine yol açmıştır. 16 Bilgi nin üretimin temel taşı haline gelmesi küresel ekonomik güçleri Ar- Ge den insan kaynaklarına kadar tüm fizibilite-plan-yatırım-imalat süreçlerini ona endekslemelerine itmiş ve yeni sosyo-ekonomik stratejiler geliştirmelerine sebebiyet vermiştir. Çünkü artık yaşanılan dönem kendisini bilgi toplumu, kapitalist ötesi toplum, yeni ekonomi ve bilgi çağı gibi terimlerle nitelemektedir. Bu dönem toplumunun en önemli dinamiği de, bilginin oluşturulmasında ve işlenmesinde kullanılan, Bilgi İşlem Teknolojileridir. Bu teknolojiler bilginin sağaltılmasında, değerlendirilmesinde, muhafazasında ve ağlar aracılığıyla sirkülasyonunda pulluğun tarımda meydana getirdiği devrimsel 14 Reich, The future of success: Working and living in the new economy. New York: Vintage Books, 2002, s. 16, aktaran Tonta ve Küçük, Bilgi Çağı, agm., s. 4. 15 Burke, agm., s. 149. 16 Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2001, s. 519. 15

etkiye benzer bir etki yaratmıştır. İnternetin yaygın bir şekilde kamusal alanda kullanımı da toplumsal paradigmaları yeniden şekillendirmiş ve bilgi toplumu kavramını yaratmıştır. 17 Çeşitli tanımlamaları olmakla birlikte bilgi toplumu nun en kapsamlı betimlemesi şöyledir: en temel meta konumundaki bilginin, yaşamın her alanında her geçen gün artan bir hızla ve küresel ölçekte, sürekli akıp arttığı, esneklik, çeşitlilik, yaratıcılık, yenilik gibi kavramların belirleyici olduğu, eğitimli bireyin ön plana çıktığı etkileşimi son derece yüksek, şebeke yapısında bir toplum. 18 Bilgisayar destekli üretim ve ağ teknolojilerindeki gelişmelerle bilgiyoğun malların ve hizmetlerin kişiselleştirilmiş olarak üretilmesi toplumların daha karmaşık ve örgütlü bir hale evirilmesine yol açmıştır. Üret, depola, sat modelinin işlediği, kitlesel üretim ve dağıtım yapılan sanayi toplumundan farklı olarak bilgi toplumunda iktisadi öğeler sat, üret, teslim et prensibiyle dinamik örgütsel yapılar içerisinde hareket etmektedir. Sanayi toplumunda emek-sermayehammadde gibi üç temel ve basit girdinin bir araya gelmesiyle mümkün olan üretim, bilgi toplumunda bilgi merkezli birçok farklı bileşenin eşgüdümsel süreçler sonucunda harmanlanmasıyla meydana gelmektedir. Sonuç olarak günümüzün bilgi toplumunda stratejik kaynak sermaye ve/veya işgücü değil bilgi dir. Günümüzde sayısallaştırma/dijitalleştirme marifetiyle bilgi mekândan ve mesafeden azade kılınmıştır. Bu da makro-ekonomik güçlerin bilgiyi istedikleri gibi işleyerek etkinlik derecesini artırmalarına ve küresel ölçekte eşgüdüm sağlamalarına olanak vermiştir. Artık üretim süreci ağlar aracılığıyla bilginin uzak mesafeler arasında iletilmesiyle tamamlanmaktadır. 19 Gelinen noktada, küresel ekonominin egemen aktörlerinin ürünleri daha fazla bilgi içeren ürünlerden oluşmakta ve bu ürünlerin hacimleri nispi olarak az 17 Tonta ve Küçük, Bilgi Çağı ve Teknolojik Gelişmeler Işığında Toplum, Yönetim, Yönetici ve Lider Yaklaşımları Uluslararası Sempozyumu İstanbul, 12-13Mayıs 2005, s. 2-3. 18 Gültan, Bilgi Toplumu Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2003, s. 47. 19 Stevenson, Cultural citizenship: Cosmopolitan questions. Berkshire, England: Open University Press, 2003, s. 11; aktaran Tonta ve Küçük, Bilgi Çağı, agm., s. 6. 16

olsa da bilgi girdisinden dolayı değeri katbekat artmaktadır. Örneğin, az sayıda işgücü istihdam eden ve girdileri minimal olan bilgi işlem ya da yazılım şirketlerinin kâr marjları, çok fazla sayıda işgücü çalıştırıp enerji maliyetleri maksimum düzeyde olan sanayi kuruluşlarından daha geniştir. 1.4. Bilgi Toplumuna Yönelik Çalışmalar Kapsamında Kütüphanecilikte e-uygulamalar Yukarıda açıklanan sebeplerden hareketle 15 AB ülkesinin Hükümet ve Devlet Başkanları 2000 yılı Mart ayında Lizbon da bir araya gelerek, Avrupa nın gelecek on yılda dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanlı ekonomisi haline gelmesi hedefini ortaya koymuşlardır. Bu hedef, Avrupa nın bir an önce bilgi tabanlı ekonomiye geçerek, özellikle de internetin sağladığı fırsatlardan sonuna dek yararlanmasıdır. Bu hedefe yönelik olarak, Haziran 2000 tarihinde Feira da e-avrupa Eylem Planı kabul edilmiştir. Mayıs 2000 de Varşova da yapılan Avrupa Bakanlar Konferansı nda, Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri, 15 AB ülkesi tarafından Lizbon da ortaya konulan stratejik hedefi benimsemiş; 15 AB ülkesinin e-avrupa ile ortaya koyduğu girişimin bir parçası olma konusunda uzlaşmış ve AB nin politik kararlılığına destek olarak, belirtilen bu iddialı hedefe ulaşmayı denemek ve bunda yararlanılacak zemini genişletmek amacıyla, aday ülkeler olarak kendileri için e- Avrupa benzeri bir Eylem Planı nı hazırlamaya karar vermişlerdir. e-avrupa+ adını alan bu girişim, e-avrupa nın öncelikli amaçlarını ve hedeflerini yansıtmakta ve aday ülkelerin özel durumlarına yönelik eylemler sunmaktadır. e- Avrupa gibi, e-avrupa+ Eylem Planı da, aday ülkelerin ekonomilerinin yenilenmesinin ve modernizasyonunun hızlandırılmasını, kurumsallıklarının ve yeteneklerinin artırılmasının desteklenmesini, genel rekabet güçlerini geliştirmeyi amaçlamakta, bu yönde aday ülkelerin özel durumlarını göz önüne alan eylemler sunmaktadır. Bu sırada, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkilerinde belirleyici özelliği olan ve ülkemiz açısından hedefler ortaya koyan Ulusal Program ın 17. bölümü olan Bilim ve Araştırma başlığı altında; 17

Hükümetimiz AB çerçevesinde başlatılan ve yürütülmekte olan e-avrupa girişimini desteklemekte ve bu girişime katkıda bulunmak istemektedir. Türkiye de Bilgi Toplumu oluşturmak amacıyla e-türkiye girişimini başlatıp, yönlendirmeyi ve Avrupa Birliği ndeki çalışmalarla eşgüdümü sağlayacak bir kurumsal yapıyı, ilgili özel sektör, akademik çevreler, sivil toplum örgütleri ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği halinde oluşturmayı hedeflemektedir. 20 denilerek, Türkiye nin bu plana katıldığı ifade edilmiştir. Bu kapsamda, Dışişleri Bakanlığı ve AB Genel Sekreterliği koordinasyonu altında ülkemizde konuyla ilgili tüm kurumların katılımıyla ortak görüş oluşturma çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmaların sonuçları AB yetkilileri ile yapılan temaslarda dile getirilerek, ülkemizin 15-16 Haziran 2001 tarihlerinde Göteborg da düzenlenen AB Zirvesi nde resmen duyurulmuş olan e-avrupa+ Girişimi nin üyesi olması sağlanmıştır. e-avrupa ve e-avrupa+ Eylem planlarının strateji ve hedefleri şöyle sıralanabilir: 21 - Bilgi toplumunun temel yapı taşlarını oluşturma çalışmalarının hızlandırılması, - Herkes için uygun fiyatlı iletişim hizmetlerinin sağlanması, - Telekom sektöründe liberalizasyonu gerçekleştirme, - AB nin iletişim hizmetleri paketini uyarlama ve uygulama, - İnternetin yaygınlaşmasını sağlamak üzere uygun fiyatlı telefon hizmeti sağlama, - Bilgi toplumu ile ilgili müktesebata uyum ve uygulama, - Avrupa nın bant genişliği ve hizmet yönünden küresel iletişim lideri olabilmesi amacıyla araştırmalara öncelik verme, - Daha ucuz, daha hızlı, daha güvenli internet, - Yerel ağlarda rekabeti artırma, 20 ABGS, AB Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal Programı, Cilt 1, 2001, s. 327, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=195&l=1, Erişim Tarihi: 21.12.2009 21 KOSGEB Ankara Avrupa Birliği Merkezi, Avrupa Komisyonu eavrupa+ Girişimi, http://www.abmankara.gov.tr/ab/eavrupa.html, Erişim Tarihi: 04.06.2009 18

- Az gelişmiş bölgelerde, kamunun bilgi altyapısını geliştirmeye yönelik projelere öncelik vermesi, - Avrupa daki pilot uygulamayla IP v6 ya geçilmesini sağlama, - Rekabeti artırarak kiralık hatlarda fiyat indirimleri sağlama, - Sayısal TV leri hizmete koyma ve bu yöndeki standart çalışmalarını destekleme, - Avrupa nın bant genişliği ve hizmet yönünden küresel iletişim lideri olabilmesi amacıyla araştırmalara öncelik verme, - Araştırmacı ve öğrenciler için PHARE veya EIB kaynaklarıyla araştırma ağlarını geliştirme, - WWG teknolojisinin geliştirilmesini destekleme, bu alanda araştırmalar yapma, - Okul, müze, kütüphane vb. mekânların ağlara erişimini sağlama, - Güvenli ağlar ve akıllı kartlar, - Avrupa gençliğinin sayısal çağa hazırlanması, - İnternet kullanımının canlandırılması, - Elektronik devlet: kamu hizmetlerinde elektronik erişim - Küresel ağlar için Avrupa sayısal içeriği. Burada okul, müze, kütüphane vb. mekânların ağlara erişimini sağlama hedef-stratejisi bu çalışmanın odak noktasını oluşturması açısından önemlidir. Bu hedefe erişildikten sonra gerçekleştirilecek olan diğer hedef küresel ağlar için Avrupa sayısal içeriği dir ki bu sayede Birliği oluşturan ülkelerin bilgi birikimleri ve kültürel değerleri tüm Avrupa kamuoyunun erişimine açılacaktır. Böylece kısa vadede farklı kültürleri tanıma ve aşina olma olanağı sağlandıktan sonra orta ve uzun vadede bu farklılıklar Avrupa Kimliği potasında eritilerek kültürel entegrasyon gerçekleştirilecektir. Bu bağlamda, AB Komisyonu 2008 yılında iki milyon kitap, harita, ses kaydı, fotoğraf, arşiv dokümanı, resim ve filmle 26 farklı dilde çevrimiçi hizmet sunan Europeana 22 adında dev bir dijital kütüphane oluşturmuştur. Londra'daki British Museum ve Paris'teki Louvre 22 http://www.europeana.eu/portal/, Erişim Tarihi: 10.06.2009 19

Müzesi gibi Avrupa'nın önde gelen müzelerin katkıda bulunduğu bu kütüphane 2010 yılında tam kapasite hizmet sunumuna ulaştığında 10 milyon eseri servis edebilecektir. Tüm bunlardan başka kağıt üzerindeki tüm bilgileri elektronik ortamda gelecek kuşakların istifadesine sunabilmek için dünyanın çeşitli ülkelerinde kamu inisiyatifli sayısallaştırma projeleri uzun süreden beri yürütülmektedir: 1993 yılından beri ABD de bulunan birçok müze, kütüphane, enstitü, kültür enstitüsü, meslek birlikleri vb. kuruluşların bir araya gelerek oluşturdukları bir konsorsiyum (şirketler birliği) çatısı altında ülkenin kültürel birikiminin sivil topluma elektronik ortamda çevrimiçi sunulması amacıyla yürütülen National Initiative for a Networked Cultural Heritage (NINCH); 23 Avrupa Birliğinin kültürel mirasının korunması ve çevrimiçi hizmete sunulması amacıyla Avrupa Komisyonu nca finanse edilen Digital Culture (DigiCULT); 24 AB Komisyonu Araştırma Programı nca 2002 yılında e-avrupa yı oluşturmak için hayata geçirilen ve bugün itibariyle 37 AB ülkesinden kütüphane ve/veya kültürel örgütü üyesi bulunan Public Libraries Mobilizing Advanced Network (PULMAN) projesinin bir uzantısı olan CALIMERA, 25 İngiltere, İrlanda, İspanya, Polonya ve Yunanistan dan üniversite, bilişim enstitüleri ve ajanslarının oluşturdukları bir konsorsiyumca Avrupa daki yerel kültürel değerlerin sıradan vatandaşların kullanımına ve katkısına sunulması amacıyla 2000 li yılların başlarında hayata geçirilen Cultural Objects in Networked Environments (COINE); 26 yine Avrupa Komisyonu nca AB ülkelerinin kütüphane, müze ve arşivleri gibi kültürel belleklerinin dijitalleştirilerek paylaşıma sunulması amacıyla yürütülen Electronic Resource Preservation and Access Network (ERPANET) 27 ve son olarak 1998 yılında Almanya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İsviçre ve Portekiz ulusal ve üniversite kütüphanelerinin kolektif bir 23 http://www.ninch.org/directory/, Erişim Tarihi: 25.11.2009 24 http://www.digicult.info/pages/info.php, Erişim Tarihi: 25.11.2009 25 http://www.pulmanweb.org/about/about.htm ve http://www.calimera.org/default.aspx, Erişim Tarihi: 25.11.2009 26 http://www.e-space.mmu.ac.uk/e-space/bitstream/2173/5953/3/brophy%20-%20coine.htm, Erişim Tarihi: 25.11.2009 27 http://www.erpanet.org/about.php, Erişim Tarihi: 25.11.2009 20

girişimi olarak başlatılan Networked European Deposit Library (NEDLIB). 28 Bu tür kamusal projelerin yanında Google Book Search, Open Content Alliance, The Million Book Project gibi özel sektör finansmanlı projeler de yürütülmektedir. 29 28 http://nedlib.kb.nl/index.html, Erişim Tarihi: 25.11.2009 29 Ataman agm., s. 73; 21

İKİNCİ BÖLÜM ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİK 2. TÜRKİYE DE ELEKTRONİK KÜTÜPHANECİLİĞE DOĞRU Küresel bilgi dünyasına erişebilmenin temel şartı kuşkusuz bilimsel ve teknolojik bilgiler başta olmak üzere her türlü bilginin tüm kurum ve kuruluşlar arasında hızla sirkülâsyonuna olanak veren ağları tesis etmektir. Gelişmiş ülkeler günümüzde iletişim ve bilgisayar teknolojilerini birlikte kullanarak yararlı bilgilere en kısa zamanda erişmek için çaba harcamaktadırlar çünkü ekonomik gelişme ile bilgi sağlama olanakları arasında doğrudan bir ilişki vardır. Bilgiye mümkün olan en kısa sürede erişim, aynı zamanda, ulusal ve uluslararası rekabet kabiliyetinin önemli bir koşulu haline gelmiştir. Bu nedenle gelişmiş ülkeler modern bilgi teknolojilerini zaman geçirmeden kütüphane ve bilgi merkezlerine adapte etmekte, ulusal bilgi alt yapılarını geliştirmek için önemli yatırımlar yaparak elektronik kütüphaneler aracılığıyla her tür bilgiye (veri, ses, görüntü) elektronik olarak erişmektedirler. Örneğin, ABD de tüm dersliklerin, kütüphanelerin, hastane ve kliniklerin bilgi ağlarına entegrasyonu planlanmaktadır. Amerikan Kongre Kütüphanesi 5 milyon yapıtı elektronik ortama aktararak bunları daha geniş bir kitleye (okul ve kütüphanelere) sunmak için çalışmalar yapmaktadır. Fransız Ulusal Kütüphanesi koleksiyonunda bulunan yapıtların elektronik ortama aktarılması için her yıl 1 milyar dolar harcamaktadır. 1 1 Tonta, Ulusal Bilgi Alt Yapısı ve İnternet, http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/altyapi96.htm, Erişim Tarihi: 06.06.2009