KIRIM KÜLTÜRÜNDE MARAMALAR* Marama Hand-Weavings In Crimea Culture Doç. Dr. H. Feriha AKPINARLI** Yrd. Doç. Dr. Fatma Nur BAŞARAN*** ÖZ Türk topluluklarının yaşadıkları her bölgede zengin konu, teknik, motif, renk ve ürün çeşitleriyle varlığını sürdüren en önemli el sanatlarından biri dokumacılık sanatı olmuştur. Teknik olarak kullanılan araçlara göre çeşitlilik gösteren dokumacılık, günlük ihtiyaçların karşılanması yanında özellikle çeyiz hazırlama geleneğinde önemli bir yer tutmuştur. Basit el tezgahlarında üretilen, teknik, motif ve renkleriyle yaşanan toplumun ve bölgenin geleneksel değerlerini yansıtan dokuma kumaşlar, bunun en güzel örneklerini oluşturmaktadır. Maddi kültür ürünlerinin yaşatılması ve yok olan örneklerinin bilimsel çalışmalarla geleceğe aktarılmasının önemine inanılarak hazırlanan bu makalede marama dokumalar konu alınmıştır. Maramalar, Kırım Tatarları na ait el dokuma örnekleridir. Elli yıl boyunca vatanlarından uzak, yok sayılan ve asimile olan Kırım Tatarları kültürlerini daima canlı tutmuş, yaşadıkları bölgelerde çeşitli halklarla bütünleşerek yeni bir sentez oluşturmuşlardır. Bu durum kültürel yapının çeşitlenmesine, maddi kültür ürünlerinin teknik, motif ve kompozisyon yönünden zenginleşmesine neden olmuştur. Kırım Tatarlarının dekoratif sanatlarda özel bir yere sahip olduğu, mimari süslemelerinde, madeni eşya, mezar taşları, işleme ve dokumalarında açıkça görülmektedir. Bu çalışmada, yüzyıllarca Kırım Tatar kadınları tarafından başörtüsü olarak kullanılan, renk, desen, kompozisyon açısından zengin süslemelere sahip olan marama dokumaları ele alınmış, dokuma tekniği açıklanarak, örnekler fotoğraf ve motif çizimleriyle desteklenmiştir. Anahtar Kelimeler Kırım, Tatar, marama, dokuma, el sanatları. ABSTRACT One of the most important handicrafts, which keeps its presence in a variety of subject, motif, color and product variety in every place the Turkish tribes lived, has been the art of weaving. Weaving, which shows difference technically depending upon the tools used, has always been important not only in fulfilling everyday needs, but also in the tradition of preparing dowry. Woven fabrics which have been prepared in simple hand looms and reflect the community s and the region s traditional values with technique, motif and colors, have been the best examples for this. This article has been prepared with the belief of keeping alive and transferring the vanishing material culture products and deals with the marama woven fabrics. The Marama woven fabrics are the examples of hand weaving of the Crimean Tatars. Culture of Crimean Tatars, vanishing and assimilated being away from their homelands for fifteen years, has formed a new synthesis as a result of integrating to various communities settled on the area Tatars live. These circumstances led to the variation of cultural structure and enrichment of handcrafts in ways of technique, pattern and composition. Considering architectural ornaments, metallic belongings, tomb works, embroideries and weavings, it is clear that Crimean Tatars has a special place in decorative arts. In this study, marama weavings, used as headscarf by Crimean Tatars for centuries and had rich ornaments in color, pattern, composition, are handled, examined in weaving techniques with the support of samples, photographs and pattern drawings. Key Words Crimea, Tatar, weaving, handcrafts * Her iki yazar farklı zamanlarda Kırım da yaptıkları alan araştırmaları sonucu elde ettikleri belge, fotoğraf ve bilgileri bu makalede bir araya getirerek değerlendirmişlerdir. ** Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Tekstil Dokuma ve Örgü Anabilim Dalı. feriha@gazi.edu.tr *** Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Tekstil Dokuma ve Örgü Anabilim Dalı. fnurbasaran@gmail.com 162 http://www.millifolklor.com
GİRİŞ Zengin konu, üslup ve tekniklerle üretilen kültürel ürünler, insanların yeteneklerine, yaşam biçimlerine ve coğrafi yapılarına göre gelişmeler göstermiş, her yeni dönemde yeni bir anlayışla yaşatılmıştır. El sanatları kırsal alanda yaşayan bireylerin tarımla uğraşmadıkları boş zamanlarını değerlendirmede, iş gücünü hareketlendirmede ve elde edilen ürünlerle ihtiyaçlarını karşılamada, pazar oluşturmada gelir sağlama yönünden bireye, aileye, ülkeye katkıda bulunmaktadır (Akpınarlı, 2004: 2). Türk topluluklarının yaşadıkları her bölgede zengin konu, teknik, motif, renk ve ürün çeşitleriyle varlığını sürdüren en önemli el sanatlarından biri dokumacılık sanatıdır. Dokumacılık örneklerinin yoğun bulunduğu yerlerden biri de Kırım Özerk bölgesidir (Harita 1). Kırım Yarımadası nda yaşayan Tatarların bölgedeki durumu ile ilgili kaynaklardan alınan bilgilere göre; Nisan 1783-Nisan 1883 yılları arasında bir asırlık devir Kırım Tatarlarının Karanlık Yüzyılı olarak adlandırılmaktadır. Bu yüzyıl içinde Kırım Tatar nüfusunun çoğunluğu, arkası kesilmeyen göç dalgaları ile vatanlarını terk etmek zorunda kalmış; yerlerine kitleler halinde Ruslar ve diğer yabancı kolonistler yerleşmiştir. 1944 yılında ise, topraklarından koparılıp topluca tehcire zorlanmışlardır. Elli yıl boyunca vatanlarından uzak bırakılan ve asimile olan Kırım Tatarları, 1991 den bu yana yurtlarına dönmeye başlamış, inanç ve inatla ulusal kimliklerini yeniden inşa etmenin gayretiyle yeni çalışmaları hedeflemişlerdir. Kırım halkının zor günler geçirmesinin en önemli nedeni stratejik bir coğrafyada yaşamalarıdır. Bu coğrafya eskiden Kıpçak ülkesi ve Büyük Tataristan diye anılan Bozkır ın parçası olmuştur. Karadeniz in kuzeyinden Rusya içlerine kadar uzanarak, Macaristan Ovası ve Asya Bozkırları yla birleşen geniş bir coğrafyanın içinde yer almıştır. Tarih boyunca Kırım topraklarından Hunlar, Aveler, Bulgarlar, Macarlar, Peçenekler, Oğuzlar, Kıpçaklar, Tatarlar geçmiştir (Akpınarlı, 2004: 3). Harita 1. Kırım Özerk Cumhuriyeti Haritası (http://tr.wikipedia.org/wiki/ K%C4%B1r%C4%B1m_%C3%96zerk_Cumhuriyeti) Yakın tarihimizde Bulgaristan vb. Avrupa ülkelerinde Türk halka yapılan asimilasyon çalışmalarında olduğu gibi (Başaran ve Gürcüm, 2007: 217), Ruslar da Türk-Tatar kimliğini yok etmek için Kırım daki yerleşim birimlerinin isimlerini değiştirmiş, http://www.millifolklor.com 163
Tatarlara ait cami ve medrese gibi yapıları yıkmışlardır. Ancak Tatarlar eğitime büyük önem vererek kendi kimliklerini ölümsüzleştirecek Gaspıralı İsmail Bey, Mustafa Abdulcemil Kırımoğlu, Noman Çelebicihan gibi aydınlar yetiştirmeyi başarmışlardır. Aynı zamanda tüm yok etme çalışmalarına rağmen Tatarlar kültürel yapılarını günümüze kadar yaşatan bir toplum olma özelliği taşımaktadır. Tatarlar sosyal hayatlarında yemek, edebiyat, müzik, halk oyunları (Fotoğraf 3) ile kültürel yapılarını sürdürürken, dokuma gibi önemli bir el sanatını da kendi motif, renk ve kompozisyon anlayışları ile şekillendirerek gelenek olarak yaşatmışlardır. Ancak 1944 yılının 18 Mayıs gecesinde yaşadıkları topraklardan sürgün edilen Tatarlar, yanlarına alabildikleri tüm el sanatı ürünlerini gittikleri bölgelerde açlıkla karşılamalarından dolayı un, mısır vb. gıda maddelerini alabilmek için yok pahasına elden çıkarmak zorunda kalmışlardır. Bu eserler arasında halı, örtü, peşkir gibi nadide dokumalar ve değerli madenlerden üretilen millî kuyumculuk sanatına ait ürünler bulunmaktadır (Zaatov ve Asanova, 2001: 8). Dolayısıyla 1991 yılına kadar yaşanan tüm sıkıntılardan sonra Kırım Özerk bölgesinde gerek evlerde gerekse müzelerde korunarak günümüze ulaşabilen sayılı örneklerin incelenmesi, belgelenmesi ve gelecek kuşaklara bu geleneğin aktarılması büyük önem taşımaktadır. YÖNTEM Kırım Özerk bölgesinde yaşayan Tatarların geleneksel dokuma ürünlerinden olan maramaların incelenmesinde tarama yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın evrenini Kırım Özerk bölgesinde yaşayan bireyler ve maramaların bulunduğu özel ve resmî kurumlar oluşturmuştur. Örneklem grubu olarak seçilen Simperapol, Yalta, Gözleve, Saki, Bahçesaray ve Sivastapol da yapılan alan çalışmalarında bölgede yaşayan Tatarlar ile görüşmeler gerçekleştirilmiş, dokumaların geçmiş ve günümüz örnekleri hakkında bilgiler alınmıştır. Günümüzde müzelerde, özel koleksiyonlarda korunan marama örnekleri incelenerek belgelenmiş; teknik, renk, kompozisyon özellikleri açısından ele alınmıştır. Araştırmacılar tarafından çekilen orijinal fotoğraflara atıf yapılmamıştır. KIRIM TATARLARI NDA MA- RAMA DOKUMALAR Tarih boyunca her toplum, her ulus, kendine özgü sanat ve kültürel anlayışa sahip olmuş ve bölgelerine has hammadde, teknik, kompozisyon yaklaşımları ile sanat ürünleri meydana getirmişlerdir. Kırım Tatarları da sanatın hemen her kolunda faaliyet göstermiş, özellikle resim, dokuma, kuyumculuk, toprak işleri gibi konulara ağırlık vermişlerdir. Hatta çeşitli kaynaklarda, 1920 senelerinde Bahçesaray da bulunan Şark Halıları sanayi birliğinde, başta Kafkas Cumhuriyeti olmak üzere Sovyetler Birliği nin tüm Türk ve Müslüman Cumhuriyetleri nden gönderilen vekillerin eğitim aldığı belirtilmektedir (Zaatov ve Asanova, 2001: 10; Zaatov, 2003). Kırım Tatar el dokumalarında teknik olarak kirkitli ve mekikli dokumalara rastlanmaktadır. Kirkitli dokuma tekniklerinden olan kilim tekniği ile çoğunlukla yaygı, seccade, yastık v.b. ürünler yapılmıştır. Kilimlerde çoğunlukla göbek, tarak, sığır sidiği ve S motifleri kullanılmıştır (Onuk, Akpınarlı ve Ortaç, 2003: 193). 164 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 94 Mekikli dokumalarda kullanılan tezgâhlara pidali adı verilmektedir (Fotoğraf 1). İki gücülü olan bu tezgâhlarda Kıbrıs denilen peşkir, evciyar, elbez, marama gibi ürünler dokunmuştur. Tezgâhın gücü sayısı nedeniyle söz konusu dokumalarda sadece bezayağı tekniği uygulanmış, yine tezgâh enine bağlı olarak 60-70 cm. genişliğinde dokumalar üretilmiştir. Tatarların en önemli dokumalarından biri olan maramalarda kalın ve ince pamuk ipliği bir arada kullanılmıştır. Uzatha denilen çözgü iplikleri ve atma adı verilen atkı ipliklerinde çok ince pamuk ipliği, desenli kısımlarda ise kalın pamuk ipliklerine rastlanmaktadır (Fotoğraf 2). Dokuma esnasında zemin atkı ve çözgü iplikleri bezeme kısımlarında kullanılan ipliğin kalınlığı oranında sık veya yer yer seyrek yüzeyler oluşturmaktadır. Fotoğraf 1. Kırımda mekikli dokuma tezgâhı http://www.millifolklor.com Fotoğraf 2. İplik hazırlayan Tatar kadınlar (Zaatov 2003: 12-13) Fotoğraf 3. Tatar geleneksel kıyafeti ve maramanın kullanılışı (Zaatov, 2003; Başaran 2006) 165
Marama, Kırım Tatar kadınlarının geleneksel giyim kuşamında çok önemli bir yer tutmuştur. Eskiden kadınların baş süslemelerinde saçlarını ikiye ayırarak ördükleri ve örgülerin ucuna hem süs hem nazardan korunma amaçlı saç duası taktıkları çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir (Hacıömerova, 2008). Bu saç düzenlemesinin üzerine genellikle bordo kadifeden üzeri gümüş ve altın süslemeli fes, en üstte de marama yer almaktadır (Fotoğraf 3). Bu baş süslemesi ve kıyafetin diğer parçalarının çeşitli özellikleri ile Tatarlar kendilerine has sunum tarzı oluşturmuş ve toplum içerisinde kolayca ayırt edilebilmişlerdir. Kaynak kişilerden olan Mahmut Çorlu, Ludmilla Petronka ve Safiye Eminova dan alınan bilgilere göre; Kırım bölgesinde yapılan maramaların Yengi, Tollu, Toprak bastı, Ağır Yün ve Ference denilen türleri bulunmaktadır. Bu isimlendirmeler marama üzerindeki motif türleri ve zenginliklerine göre yapılmaktadır. Marama üzerindeki motifler az ise yengi marama, daha yoğun şekilde kullanılmışsa tollu ve ağır marama denilmektedir. Toprak bastı maramalarda desen yoğunluğu çok fazla kullanılmakta ve üretimi de zor olmaktadır. İncelenen örnekler arasında, tollu ve ağır ismi verilen maramalarda motif düzenlemelerinin kenarlarda daha yoğun kullanıldığı dikkat çekmekte, bazı örneklerde bütün zeminde serpme şeklinde uygulanan motifler de görülebilmektedir (Fotoğraf 4). Maramalarda, motif düzenlemelerinin kenar sularında yoğun uygulanması, başa örtülme biçimine bağlı olarak gelişmiş ve kullanım esnasında göze en çok çarpan kısımlarda yer alması sağlanmıştır. Geleneksel kadın kıyafetlerini tamamlayan maramalar, ailenin ekonomik durumuna göre genç kız çeyizlerinde 70 ile 200 adet arasında bulunmaktadır. Toprak bastı maramalar, kayınvalideler için hazırlanmakta ve hediye edilmektedir. Fotoğraf 4. Serpme motifli ve kenar suyu uygulanmış marama örnekleri (Akpınarlı, 2003) 166 http://www.millifolklor.com
Marama dokuma teknikleri incelediğinde, zeminde bezayağı örgüsünün kullanıldığı görülmektedir. Desenlerin yapımında ise, el dokumacılığında kullanılan brokar tekniği uygulanmıştır. Bazı dokumalara değişik iplik ilavesiyle motiflerin belli bir düzende serpiştirilmesi dokuma yüzeyine yeni bir efekt kazandırmaktadır. Özel olarak kullanılan ipliklerin türüne, kalınlığına, renk ve motif düzenine göre yöresel isimlendirmelerle anılmaktadır. Fotoğraf 5 te yörede tollu olarak adlandırılan; atkı, çözgü ve bezeme ipliği pamuk olan marama örneği görülmektedir. 57x108 cm. boyutlarında olan dokumanın bezeme kısımlarında bezayağı tekniği ile zemin atkı ipliğine nazaran daha kalın renkli iplikler kullanılmıştır. Çizim 1. Dar kenarda yer alan gül ismi verilen motiflerin çizimi Dokumanın dar kenarında üç grup halinde Tatarların gül ismi verdikleri stilize çiçek ve dal motifleri ile geometrik motifler bir arada uygulanmıştır. Orta zeminde yer alan yıldız motifleri sıralar halinde belli aralıklarla ve birbirinin boşluğuna gelecek şekilde düzenli serpme bir komposizyon sergilemektedir. Uzun kenarlarda ise, bülbül gözü denilen motifler belirli aralıklarla tekrarlanmıştır (Çizim 1-2). Maramanın kullanımı esnasında geniş su kısımları kol üzerine gelmekte, alın ve sırt kısmı ise uzun kenarda sıralanan motif gruplarıyla süslenmektedir. Fotoğraf 5. Tollu marama (Zaatov, 2003) http://www.millifolklor.com 167
Bazı marama örneklerinde motiflerin sadece kenar sularında daha sade şekilde uygulandığı da görülebilmektedir. Ancak hemen hemen bütün örneklerde uzun kenar sularında kullanılan ve genellikle 7 adet olan grup motifleri göze çarpmaktadır. Bu grupların arasına kabak çekirdeği veya kestane adı verilen bitkisel kökenli bezemeler de eklenebilmektedir (Fotoğraf 6, Çizim 3). Söz konusu kompozisyona genellikle kare maramalarda (örneğin 40x40) rastlanmaktadır. Aynı düzenleme faklı şekillerde de uygulanmıştır (Fotoğraf 7). Fotoğraf 6. Kenar süslemeleri daha sade olan yengi marama örneği (40x40 cm) Çizim 2. Bülbül gözü (uzun kenar), yıldız (orta) ve gerdanlık (dar kenar sularında) yer alan motif çizimleri Çizim 3. Kabak çekirdeği ve kestane motif çizimleri 168 http://www.millifolklor.com
Maramaların en önemli motifi mıhraplı olup; ayrıca yıldız, gül, çiçek, kestane ve kuş ayağı motifleri de kullanılmaktadır. Gül motifi Kırım Tatarlarında önemli bir sembol sayılmaktadır. Gül sembolü güneş, yıldız, aşk, sevgi, kadın ve Allah ın yedi ismini sembolize etmektedir (Akpınarlı, 2004: 32). Mıhraplı motifi genellikle başın tam orta kısmına gelecek yerde dokunmaktadır. Kestane motifleri kenar suyu halinde (Fotoğraf 6) kullanılmakla beraber bazı maramalarda ana motif olan kısımda uygulanabilmektedir (Fotoğraf 8). Ana motif olarak kullanıldığında, açık kestane denilen parlangaç adıyla anılmaktadır. Tollu maramalarda parlangaç motiflerinin arasında göbek denilen motiflere yer verilmiştir. Ana motif gruplarının ara boşluklarında veya kenarlarında farklı ince su halinde motiflere rastlanmaktadır. Bu motifler hayat ağacı, peksimet, kuş ayağı ve boncuk veya kuşgözü denilen motiflerdir. Fotoğraf 7. Kabak çekirdeği, hayat ağacı, sığır sidiği motifleriyle dokunmuş marama örneği Fotoğraf 8. Parlangaç ve göbek motifli tollu marama Çizim 4. Patlangaç motif çizimi Bazı örneklerde yatay şeritler arasında lale veya tomurcuk çiçek motifleri sıralar halinde yer almakta, diğer kısımlara kuş ayağı motifleri üst üste farklı renklerde sıralanmaktadır (Fotoğraf 9, Çizim 5). Bu tür düzenlemelere peşkirlerde de rastlanabilmektedir. http://www.millifolklor.com 169
motifi ana motif olarak yan yana beşli gruplar halinde tekrarlanmıştır. Uzun kenarlarda bülbül gözü motifi devam etmiştir. Çizim 5. Lale ve kuş ayağı motif çizimleri Fotoğraf 10. Lale kompozisyonlu marama Fotoğraf 9. Lale ve kuş ayağı motifli marama Fotoğraf 10 da lale motifleri ile bezenmiş yengi marama örneği görülmektedir. Kırım yöresinde motif yoğunluğu az olan bu tür dokumalara yengi, motifleri daha yoğun ve zengin olanlara ise, daha önce bahsedildiği gibi tollu veya ağır marama adı verilmektedir. Bu örnekte uzun kenarlarda kullanılan grup motifleri on adet küçük motiften oluşmaktadır. En dış kenarda sığır sidiği motifi kullanılmıştır. Ana motifin iki tarafında peksimet motifi yer almaktadır. Lale Çizim 6. Lale motifleri Kırım maramaları sadece renkli ipliklerle desenlendirilmemekte, bazen tek renk ipliklerle dokunmuş örneklere de rastlanabilmektedir. Bu örneklerde kullanılan bezeme ipliği, zemin atkı ve çözgü iplikleri ile aynı renge sahip olmakla birlikte, desenin 170 http://www.millifolklor.com
belirgin olabilmesi için daha parlak ve kalın çeşitleri tercih edilmiştir. Genellikle pamuk olan bu ipliklerle yatay şeritler halinde kestane veya çiçek motiflerinin oluşturulduğu görülmektedir. Bu dokumalarda ayrıca diğer örneklerden farklı olarak ajur tekniği uygulanmıştır. Çözgü iplikleri 4-5 cm.lik kısımda, atkı ipliği ile belli gruplar halinde 2 kez çaprazlanmış ve ajur kısmı oluşturulmuştur (Fotoğraf 11, Çizim 7). Kırım Tatarları tarafından üretilen maramalarda kullanılan dokuma tekniği, motif ve kullanım özelliklerine Anadolu dokumalarında da rastlanmaktadır. Sinop, Eflani çemberleri, Nallıhan örtmeleri maramalarla çok benzer özellikler taşımaktadır. SONUÇ Genel olarak marama dokumalarının kompozisyonlarında görülen yoğun ve sıkışık motif uygulaması, bezeme ipliklerinin ayrı ayrı kontrol edilebilmesi zor olduğundan oldukça zaman ve emek isteyen bir tekniktir. Bezeme ipliklerinin dokuma esnasında zemin çözgülerinin üstünden atlayarak geçirilmesi yerine, bezayağı düzenine uygun olarak çözgüler arasında dokumaya katıldığı dikkat çekmektedir (Fotoğraf 12). Tüm zorluğuna rağmen Kırım bölgesinde üretilen bu dokumaların zengin kompozisyonlar taşıdığı ve bölge genelinde Tatar kadınları tarafından yaygın olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Fotoğraf 11. Tek renk iplikle desenlendirilen marama Çizim 7. Motif çizimi http://www.millifolklor.com 171
Fotoğraf 12. Marama dokumalarda bezeme ipliklerinin detay görünümü Yaşamlarında büyük acılar çekerek bugünlere ulaşan Kırım halkının, yıllarca göç ettikten sonra topraklarına döndüklerinde evde üretim yapmaları yasaklandığından, büyük çoğunluğu sadece müzelerde korunabilen el dokuma ürünlerinin çeşitli bilimsel yayınlarla tanıtılması, belgelenmesi büyük önem taşımaktadır. Böylelikle Kırım Tatar kültürünün sadece küçük bir kısmını oluşturan bu değerin korunması ve daha geniş kitlelere tanıtılması sağlanmış olacaktır. KAYNAKLAR AKPINARLI, Feriha. (2004). Kırım El Sanatlarının Dünü ve Bugünü. Atatürk Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Ankara. BAŞARAN, F. Nur; GÜRCÜM, T. Banu. (2007). A Reflection on Pomak Culture in Modern-day Turkey: Traditional Female Clothing and the Bride s Wedding Outfit. Folklore Journal, Volume 118 Issue 2, 217-228. August. London, UK. HACIÖMEROVA, Reşide. (2008). Geleneksel Kırım Tatar Kadın Kıyafeti. http://www.tekirdagkirimdernegi.org/index.php?option=com_ content&task=view&id=32&itemid=37 (erişim tarihi 22 Ocak 2009, saat 19.40) ONUK, Taciser; H. Feriha AKPINARLI; H.Serpil ORTAÇ. (2003). Kırım Tatar Türklerindeki el dokumalarının Türk Kültüründeki Yeri ve Önemi. Halk Kültürlerinin Uluslararası İlişkilere Katkısı Sempozyum Bildirileri. Motif Vakfı Yayınları, No:3 İstanbul. ZAATOV, İsmet. (2003). Qırımtatar Manzaralı-Ameliy ve Tasviriy Sanatı. Tarpan. ZAATOV, İsmet; Fatime ASANOVA. (2001). Crimean Tatar Artistic Artifacts (XIX-XX Asır). Sonat. Simferopol. 172 http://www.millifolklor.com