İmparatorluk Mirası Anadolu Kültürel Mirası Erken Dönem Elif Ünlü Boğaziçi Üniversitesi - Tarih Bölümü
Arkeoloji insanların kültürlerini ortaya çıkarıp, belgelemek ve analizlerini yapmak suretiyle maddi kültür ve çevresel verilerin (mimari, insan yapımı eserler ve diğer buluntular, insanın tabiata yaptığı değişiklikler vb) yorumlanması yoluyla geçmiş yazımı
Höyük aynı yerde uzun süre insan yerleşimi sonucu maddi kültür kalıntılarının üstüste yığılmasıyla oluşan arkeolojik tepedir Kinet Höyük
Sulamasız tarım için gerekli asgari yıllık yağış 200mm. Önasya da tarım -> Bereketli Hilal Önce uygun iklim şartlarından dolayı avcı-toplayıcı guruplar yerleşik hayata geçer, sonra bu ilk köylerde tarım ile ilgili deneylerle tarıma dayalı yaşam biçimi gelişir.
Önasya da Tarımın Gelişmesi Neolitik Dönüm Noktaları: M.Ö. 9000 8000: İlk tarım M.Ö. 8000: İlk hayvan evcilleştirilmesi M.Ö. 7000: İlk çanak çömlek
İlk Köyler Çanak Çömlek Öncesi Neolitik ~ M.Ö. 1,100 7,000
Göbekli Tepe Törensel Yerleşim Alanı Epipaleolitik - Çanak Çömlek Öncesi Neolitik (M.Ö. 9,700 8,000)
Göbekli Tepe Birinci Dönem Kült Binaları (M.Ö. 10,000-9,000)
Göbekli Tepe Geç Dönem Kült Binaları (M.Ö. 9,000-8,000)
YENİ SORULAR: Bölgeye yayılmış ortak bir inanç sistemi. Yakın zamana kadar avcı-toplayıcı olan bu guruplar nasıl bunu geliştirdi? Küçük guruplardan oluşan bu insan toplulukları nasıl Göbeklitepe deki anıtsal yapılar için gerekli iş gücünü ve bunun koordinasyonunu sağlıyorlardı? Dini inanış mı tarımın gelişmasine sebep oldu?
Tarımın Yayılması Neolitik ~ M.Ö. 7,000 6,000
TARIM Bir seçim miydi yoksa zorunluluk mu? Kültürel bir özellik mi yoksa nakledilmiş bir fikir mi?
Anadolu da Önemli Neolitik Yerleşimler
Tarımın Sonuçları Yerleşik hayat Yiyecek stoku ve üretim fazlası Depolama ve yeniden dağıtım (redistributive) ekonomisinin gelişmesi Yeni teknoloji ve gereçler Daha karmaşık sosyal organizasyon ve devlet toplumlarının temellerini teşkil eden gerekli ekonomik ve sosyal koşulların oluşması
İlk Şehirler: Mezopotamya Kalkolitik ~ M.Ö. 6,000 3,000
Mesopotamia Sunni sulama ile tarımı: Hayat nehirlerin ve bunlardan uzatılan kanalların etrafında mümkün. Bu yüzden yoğun nüfus birikimi ve bunun yarattığı şehir hayatı. Bununla beraber merkezi yönetim (rahip-krallar) ve özellikle tapınakların etrafında kurulu bir ekonomik katkı değer sistemi. Seri üretim ve bununla ilgili gelişen teknolojiler. Üretim ve üretim fazlalığını idare etmek üzerine kurulu sistem (yazı, mühürler). Geniş bir ticaret ağı -> Güney Mezopotamya nın sınırlarının dışına çıkılıp Toros ve Zagros dağlık bölgeleri ile ticari bağlantılar.
Uruk (Warka) ~ 200 hektarlık bir şehir ~ 10,000 nüfus Uzun dar sokaklar şehri merkezdeki anıtsal kült binalarına bağlar Merkezi yönetim ve tapınaklar ve rahip-krallar tarafından yönetilen şehir ve çevresi
İlk Şehirler: Anadolu Erken Tunç Çağı ~ M.Ö. 3,000-2,000
Şehir devletler ama henüz yazı olmadığı için Anadolu daki sosyo-politik durum çok net değil. Fakat zengin ölü hediyeleri ve içkalesi olan şehirler yönetici konumunda olan elit bir sınıfın varlığına işaret ediyor. Zenginliğin kaynağı büyük ihtimalle tarım, tekstil ve metaller
M.Ö. Üçüncü Binyılın Sonlarında Ticari Bağlatılar
Şehir Devletleri Orta Tunç Çağı ~ M.Ö. 2,000-1,650
Orta Tunç Çağı nda Anadolu da Bulunan Şehir Devletler ve Assur Devleti İle Ticari Bağlantılar En çok 14 eşekten oluşan kervanlar Assur ile Anadolu arasında mal taşıyor: Altın ve gümüş, kalay, tekstil, yarıdeğerli taşlar. Kültepe-Kaneş Anadolu daki diğer ticaret merkezlerinin (karum) başı. Assurlu tüccarlar saraya satılan mallar için vergi öder. Hem saray hem Assur merkez tarafından denetleniyorlar. Kültepe-Kaneş te kendilerine ayrılmış mahallelerde yaşıyorlar, yerli kadınlarla evlenenler var ve çocukları da ticaret ile uğraşıyor.
Büyük Krallıklar Geç Tunç Çağı ~ M.Ö. 1,650 1,200
Hitit Devleti Anitta Metni Kuşşara kralı, Pithana nın oğlu Anitta, konuş : Göğün Fırtına Tanrısı na (karşı) iyi idi, Ve Fırtına Tanrısı na (karşı) iyi olunca, Neşa kralı Kuşşara kralına karşı... Kuşşara [kr]alı Pithana şehirden güçleriyle çıkıp, [Ve Ne]şa yı geceleyin güçlü bir saldırı ile al[dı]. [N]eşa kralını esir aldı ama Neşalı lara Kötülük yapmadı. Onun yerine onları kendisine anaları, babaları yaptı. Daha önce Zalpuwa nın kralı Tanrı Şiu yu (heykelini) Neşa dan Zalpuwa ya taşımıştı. Ama ben Anitta, Büyük Kral, Şiu muzu (heykelini) Zalpuwa dan Neşa ya geri getirdim. Ama Zalpuwa kralı Huzziya yı Neşa ya canlı getirdim. Bu sözleri şehrimin kapısındaki bir tablete [yazdım]. Gelecekte kimse bu tablete zarar vermeyecek. Her kim zarar verirse [Neşa'nın] düşmanı olur. Hattuşa şehri Ben onu bıraktım. Ama sonra açlıktan kırıldığında, Taht tanrıçamız Halmasuwiz bana (şehri) teslim etti ve ben onu bir gece baskınıyla aldım Ve yerine ayrık otu ektim. Kim benden sonra kral olursa Ve Hattuşa yı tekrar iskan ederse, Göğün Fırtına Tanrısı onu çarpsın!.
Hitit Devleti Anitta metni: Kuşarra kralı Anitta nın babası Pithana Neşa yı (Kültepe) ele geçirir ( M.Ö. 1750) ve başkenti burası olan bir krallık kurmaya çalışır. Ama başaramaz. Bu metinden Anadolu daki şehir krallıkları arasında rekabet olduğunu ve bunun getirdiği savaşlar yüzünden Assur ticaret ağının ve bütün bağlı olduğu sistemin çöktüğünü anlıyoruz. 100 yıl sonra Hattuşa başkent ve kral I. Hattuşili dir. Anitta metninde Anitta nın tam da bu şehri yakıp yıktığını biliyoruz. Aradaki zamanda ne olduğu net değil ama hanedan değişimi olma ihtimali yüksek.
Hitit Kralları Hükümdar Dönemi (MÖ) Önemli Olaylar Akrabalık Durumları Pamba MÖ 23. yüzyıl Hatti Kralı Pithana MÖ 18. yüzyıl Kuššara Kralı, Neşa Fatihi Piyusti MÖ 18. yüzyıl Hatti Kralı, Anitta'ya yenildi Anitta MÖ 18. yüzyıl Kuššara Kralı, Hattuşa'yı yıktı Pithana'nın oğlu Huzziya[7]... Labarna...-1650 Hitit devleti'nin geleneksel kurucusudur I. Hattuşili 1650-1620 II. Labarna diye de bilinir. Hattuşa şehrini başkent yapmıştır. I. Labarna'nın yeğeni, evlatlığı I. Murşili 1620-1590 1595'de Babil'i yıkarak Hammurabi sülalesine son verdi. I. Hattuşili'nin torunu, evlatlığı I. Hantili 1590-1560 Zidanta ile işbirliği yaparak I. Murşili'yi öldürdü. I. Murşili'nin kayınbiraderi I. Zidanta 1560-1545 Hantili'nin varisini(?) öldürerek tahta çıktı. I. Hantili'nin damadı Ammuna 1545-1530 Babasını öldürerek tahta çıktı. I. Zidanta'nın oğlu I. Huzziya 1530-1525 Ammuna'nın gelinin erkek kardeşi(kayını)[8] Telepinu 1535-1500 Huzziya'yi sürgüne gönderdi. Tahta çıkış yasasını çıkardı. I. Huzziya'nın kayınbiraderi Alluvamna 1500-... Telipinu'nun damadı Tahurvaili Krallığı kesin ama sırası belli değil II. Hantili Alluvamna'nın oğlu? II. Zidanta II. Hantili'nin oğlu? II. Huzziya II. Zidanta'nın oğlu? I. Muvatalli...-1400 II. Huzziya'yi öldürerek tahta çıktı Aile dışından I. Tuthaliya[9] 1400-? II. Huzziya'nın torunu(?) I. Arnuvanda I. Tuthaliya'nın damadı II. Hattuşili Varlığı, akrabalığı ve saltanat zamanı tartışmalıdır II. Tuthaliya[10]... I. Arnuvanda (veya II. Hattuşili'nin) oğlu Genç Tuthaliya?-1350 Hiç hüküm sürmemiş olabilir. II. Tuthaliya'nın oğlu I. Şuppiluliuma 1350-1322 Kuzey Suriye ve Mitanni ülkesini fethetti II. Tuthaliya (veya II. Hattuşili'nin) oğlu II. Arnuvanda 1322-1321 I. Şuppiluliuma'nın oğlu II. Murşili 1321-1295 Arzava ülkesini fethetti I. Şuppiluliuma'nın oğlu II. Muvatalli 1295-1272 Kadeş Meydan Muharebesi II. Murşili'nin oğlu III. Murşili 1272-1267 Urhi-Teşup olarak da bilinir. II. Muvatalli'nin oğlu III. Hattuşili 1267-1237 Urhi-Teşup'u sürerek tahta çıktı. Mısır ile Kadeş Antlaşması II. Murşili'nin oğlu IV. Tuthaliya 1237-1209 III. Hattuşili'nin oğlu Kurunta 1228-1227 Krallıği kesin değildir. Kısa bir süre için tahtı ele geçirmiş olabilir II. Muvatalli'nin oğlu III. Arnuvanda 1209-1207 IV. Tuthaliya'nın oğlu II. Şuppiluliuma 1207-1180 IV. Tuthaliya'nın oğlu
Boğazköy - Hattuşa Hitit Devleti Başkenti Kulelerle destekli sur ve buna açılmış anıtsal kapılar yoluyla kontrollü giriş noktaları. Büyükkale saray kompleksi: Ayrıca kulelerle destekli sur ile çevrili sarp bir kayalık üzerinde kurulu ve bir sürü binadan oluşur. Ayrıca kült merkezi: Başkentte tapınak mahallesi olarak adlandırılan bölgede şu ana kadar 31 tapınak ortaya çıkarıldı. Yukarı Şehir de saray kompleksinin yanında anıtsal Büyük Tapınak (14,500 m2). Şehirde yine kült için kullanılan yapay havuzlar var.
Boğazköy - Hattuşa Şehir Surlarının Rekonstrüksiyonu
Boğazköy - Hattuşa Şehir Sur Kapısı Arslanlı Kapı
Boğazköy - Hattuşa Şehir Sur Kapısı Kral Kapısı
Hitit Kralı Telepinu nun Fermanı Açıklama: Telipinu nun ( M.Ö. 1525), ferman niteliğindeki belgesinde, krallığın kendi dönemine kadar olan tarihini özet olarak vererek devletin içine düşmüş bulunduğu durumu da tasvir eder. Kraliyet ailesi içindeki mücadelelerin devleti düşürdüğü zor duruma bir son vermek amacıyla söz konusu belgesinde tahta geçişi, veliahtlığı, belli bir düzene bağlamaya, belli kurallar getirmeye çalışır => İlk esas eşten prens, yoksa ikinci esas eşten prens, yoksa birinci esas kıza içgüveysi alınarak o kral yapılacak. Fakat bir müddet sonra bu kurallara uyulmaz. Kraliyet ailesinde bile kan (cinayet) çoğaldı. Kraliçe İstapariya öldü. Ve sonar Prens Ammunas da öldü. Tanrı nın insanları da (şöyle) dediler: 'İşte bak Hattuşa'da kan çoğaldı.' Ben Telipinu Hattuşa'da meclisi (toplantıya) çağırdım (şöyle dedim): Bu andan itibaren Hattuşa'da kraliyet ailesinin çocuğuna hiç kimse kötülük yapmasın (veya) ona bıçak çekmesin. Birinci sıradaki prens kral olsun. Eğer birinci sıradan prens yoksa kim ikinci sıradaki oğul ise, o kral olsun. Eğer bir prens yoksa, kim birinci sıradaki kız ise, ona bir içgüveyi alsınlar ve o kral olsun..."
Alacahöyük Sfenks Kapısı