Suriye Krizinin Türkiye Ekonomisine Etkisinin Analizi ( )

Suriye Krizinin Türkiye Ekonomisine Etkisinin Analizi (2011-2013) Impact Analysis of Syria Crisis on Turkish Economy (2011-2013) Nisan 2013, Ankara Kamil TAŞCI PhD(a), Beşeri ve İktisadi Coğrafya - Ankara Üniversitesi MPA Uluslararası Kalkınma Politikası Cornell University Mehmet Emin ÖZSAN PhD(a), Sosyal Politika - Yıldırım Beyazıt Üniversitesi MPA Uluslararası Kalkınma Politikası Cornell University

Not: Bu çalışmada geçen araştırma, yorum ve değerlendirmeler yazarların kişisel görüşleridir. Sorumluluğu yazarlarına aittir. Çalıştıkları kurumu bağlamamaktadır.

Yazarlar Mehmet Emin ÖZSAN Kalkınma Bakanlığı Planlama Uzmanı 1980 yılında Ankara da doğdu. 2002 yılında ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi bölümünden mezun oldu. Aynı yıl içerisinde Gümrük Müsteşarlığı nda uzman yardımcısı olarak göreve başladı. 2003 yılında Devlet Planlama Teşkilatı na geçti. 2009 yılında Cornell Üniversitesi nde MPA- Uluslararası Kalkınma Politikası alanında yüksek lisansını tamamladı. Bir dönem, İtalya da kamu idareleri için araştırma, danışmanlık ve eğitim hizmeti sunan Formez Italia Enstitüsünde görev yaptı. Çalışmaları özellikle bölgesel gelişme, bölgesel analiz ve modelleme ile kamu politikaları alanında yoğunlaşmaktadır. Halen Kalkınma Bakanlığı İzleme, Değerlendirme ve Analiz Dairesinde planlama uzmanı olarak çalışmaktadır. Yıldırım Beyazıt Üniversitesinde Sosyal Politika alanında Doktora çalışmalarını sürdürmektedir. Detaylı Özgeçmiş: http://www.linkedin.com/pub/mehmet-emin-%c3%b6zsan/27/893/a5 Kamil TAŞCI - Kalkınma Bakanlığı Daire Başkanı 1978 yılında Ankara da doğdu. 2001 yılında Mersin Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümünden mezun oldu ve Devlet Planlama Teşkilatı nda uzman yardımcısı olarak kamu görevine başladı. 2007 yılında Yazılım Sektörüne ilişkin hazırladığı uzmanlık tezi ile Planlama Uzmanlığına atandı. 2009 yılında Cornell Üniversitesi nden Prof. Iwan J. AZIS danışmanlığında Küresel Krizin Türk Ekonomisi Üzerine Etkileri: Kırılganlık Analizi, Yapısal Yol Analizi ve Hesaplanabilir Genel Denge Modeli teziyle MPA-Uluslararası Kalkınma Politikası alanında yüksek lisans derecesini Phi Alpha Alpha Yüksek Şeref Öğrencisi olarak almıştır. Çalışmalarını bölgesel analizler, etki analizleri, teknoloji politikaları ve yapısal modeller konusunda yoğunlaştıran Taşcı, halen Kalkınma Bakanlığında Daire Başkanı olarak görev yapmaktadır. 2012 yılında uygulamaya konulan Yeni Teşvik Sistemi çalışmalarında aktif rol oynamıştır.. İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması SEGE-2011 in yazarı, Kalkınma Ajansları Yönetim Sistemi ve İKİS Sisteminin kurucusudur. Ankara Üniversitesi Beşeri ve İktisadi Coğrafya Bölümünde Doktora çalışmalarına devam eden Taşcı, Başkent Ankara Meclisi Kurucular Kurulu ve Yönetim Kurulu Üyeliği ile Rekabet ve Yenilik Kurulu Başkanlığı, Bilgi Teknolojileri Derneği Genel Sekreterliği görevini yürütmektedir. Detaylı Özgeçmiş: http://www.linkedin.com/in/kamiltasci Araştırmalar : https://ankara.academia.edu/kamiltasci

İÇİNDEKİLER 1. Son Dönem Suriye de Yaşanan Gelişmeler... 1 2. Suriye deki Gelişmelerden Ağırlıklı Olarak Etkilenen Bölgelerde Son Durum... 6 2.1. Mültecilerin Durumu ve Bölge Nüfusuna Etkileri... 6 2.2. Dış Ticaret... 8 2.3. Turizm... 12 2.4. Vergi Gelirleri ve Bütçe Giderleri... 14 2.5. Mevduat Bilgileri... 17 3. Türkiye Suriye İlişkilerinde Yaşanan Gelişmelerin Ekonomik Etki Analizi... 19 4. Geleceğe Dönük Politika Simülasyonları... 22 4.1. Suriye İhracatındaki Azalmanın Ekonomik Maliyeti... 22 4.2. Suriyeli Mültecilere Yapılan Harcamaların Ekonomik Maliyeti... 26 4.3. Turizm Gelirlerinde Yaşanan Azalmanın Ekonomik Etkisi... 26 Sonuç ve Değerlendirme... 28

ŞEKİLLER Harita 1 : Suriye deki Çatışma Bölgeleri ( 8 Mart 2013 itibarıyla)... 2 Şekil 1 : Suriye Krizinden Etkilenen 14 İlin Nüfus Değişimi (2010-2012)... 8 Şekil 2 : Suriye ye İhracatın Seyri (2002-2012)... 9 Şekil 3 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Suriye'ye Olan İhracatı... 10 Şekil 4 : Suriye ye İthalatın Seyri (2002-2012)... 11 Şekil 5 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Suriye'den İthalatı... 12 Şekil 6 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Vergi Gelirleri Tahsilatı (milyon TL). 15 Şekil 7 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Merkezi Bütçe Giderleri (milyon TL) 16 Şekil 8 : Bölge İllerinin Vergi Geliri - Merkezi Yönetim Bütçe Gideri Dengesi (milyon TL)... 17 Şekil 9 : Bölge İllerinin Mevduat Tutarları (cari yıl fiyatlarıyla milyon TL)... 18 Şekil 10 : Baz Patikada Türkiye GSYH sinin Gelişimi (trilyon TL, 2012-2023)... 19 Şekil 11 : Baz Patikada Bölge ve Ülke GSKD sindeki Gelişim (milyar TL, 2012-2023)... 20 Şekil 12: Baz Patikada Bölge ve Ülke İhracatının Gelişimi (milyon TL, 2012-2023)... 21 Şekil 13: Suriye ye İhracatın Kriz Öncesi Duruma Gelmesi Halinde GSKD (milyar TL, 2014-2023) 23 Şekil 14 : Suriye ye İhracat Düşüşünün Etkisi (2014-2023, milyar TL)... 24 Şekil 15 : Suriye İhracat Düşüşünün Kişi Başı Maliyeti (2014, 2018, 2023, TL)... 25 TABLOLAR Tablo 1: Suriyeli Mültecilere İlişkin İstatistiki Bilgiler... 6 Tablo 2 : Devam Eden Kamp Çalışmaları... 7 Tablo 3 : Türkiye'ye Gelen Yabancıların Ülkelere Göre Dağılımı - İlk 10 Ülke (2010-2012)... 13 Tablo 4 : Suriyeli Mültecilerin Ekonomik Maliyeti... 26 Tablo 5 : Suriye Krizinin Turizm Sektörüne İlişkin Ekonomik Maliyeti... 26

1. Suriye de Son Dönemde Yaşanan Gelişmeler 1982 deki Hama katliamı daha dün gibi hafızalarda yer almaktadır. Çoğu Suriyeli 2000 yılında rejimin başına geçen Bashar Esad ın babasına benzememesi tüm Suriye Halkının ortak umuduydu. Ancak, 2011 yılına gelindiğinde Arap Baharı gelişmelerinin verdiği cesaretle, baskıcı rejimi dönüştürmek yerine onun bir parçası haline gelen Esad ve Ba as Rejimine karşı başkaldırmıştır. Daha fazla özgürlük ve hükümetin yolsuzluklarının sonlandırılması talepleriyle 15 Mart 2011 de sokaklarda toplu gösteriler şeklinde başlayan Suriye direnişi yaklaşık bir ay kadar güvenlik güçleri tarafından tutuklama, işkence, eylem yasağı gibi önlemlerle bastırılmaya çalışılmış, daha sonra Suriye Ordusu devreye girmiş, şehir kuşatmaları ve silahlı çatışma dönemi başlamıştır. Suriye krizi artık bütün dünyayı kaygıya boğan bir iç savaş halini almıştır. Suriye de yaşananları uluslararası boyutta bir sorun haline getiren nedenlerin başında Esad yönetimi tarafından bu süreçte işlenen savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve çatışmalarda hayatını kaybeden 60,000 civarında insanın varlığı kadar - ki bu sayının yaklaşık yarısı sivillerden oluşmaktadır-, bölge ülkelerine akın etmekte olan mültecilerin sayısının hızla artması da yer almaktadır. Bilgilerini insan hakları eylemcileri ve doktorlardan oluşan ağlardan toplayan Suriye İnsan Hakları Gözlem Merkezi (The Syrian Observatory for Human Rights) başkaldırının başladığı Mart 2011 den beri 3,538 çocuğun, 2,031 de kadının öldüğünü raporlamıştır. (Aljazeera, 19 Ocak 2013) Savaş nedeniyle 2,5 milyondan fazla Suriyeli evlerini terk etmiştir. UNHCR verilerine göre 21 Ocak 2013 itibariyle mülteci olarak kaydedilen (546,202) ya da kaydedilmeyi bekleyen, Kuzey Afrika da kayıtlı 5,417 mülteci de dahil olmak üzere toplam 671,262 Suriyeli bulunmaktadır. Mültecilerin yarısından fazlası (yaklaşık yüzde 52) 18 yaş altındaki çocuklardan oluşmaktadır. Türkiye, Lübnan, Ürdün, Irak ve Mısır a iltica eden Suriyelilerden en fazlası (156,802) Türkiye tarafından misafir edilmektedir. 1

Harita 1 : Suriye deki Çatışma Bölgeleri ( 8 Mart 2013 itibarıyla) Kaynak: Political Geography Now, http://www.polgeonow.com/search/label/conflict%20zones Yukarıdaki haritadan görüleceği üzere Suriye deki iç savaş 877 km lik tüm Türkiye sınırı boyunca etkisini göstermektedir. Ülkenin 3 büyük kenti olan Şam, Halep ve Humus ta çatışmalar tüm şiddetiyle devam etmektedir. 21. yüzyılın en büyük katliamı olmasından korkulan Suriye deki vahşet her savaşta olduğu gibi en çok kadın ve çocukları etkilemiştir. Suriye de bildirilen tecavüz sayısı her geçen gün artmaktadır. Nitekim Uluslararası Kurtarma Komitesi nin raporuna (14 Ocak 2013) göre mültecilerin ülkelerini terk etmesinin asıl nedeni tecavüz korkusudur. Sürekli cinsel şiddete maruz kalma riski altında bulunan kadınlar, çatışmalarda barikat olarak kullanılan çocuklar, yaralıların tedavi edileceği güvenli hastanelerin olmayışı, devlet hapishanelerinde içlerinde çocukların da bulunduğu tutuklulara uygulanan yaygın işkence ve psikolojik terör, zor mevsim şartları ve açlık tehlikesi yaşanmakta olan facianın boyutunu ortaya koymaktadır. Birleşmiş 2

Milletler Dünya Gıda Fonu (WFP) sıcak çatışmalardan dolayı ancak 1,5 milyon Suriyeliye yiyecek ulaştırabildiğini, son birkaç ayda yardım kamyonlarına çok sayıda saldırı düzenlendiğini bildirmiştir. (The Guardian, 8 Ocak 2013) Mülteci kamplarındaki çocukların korku dolu rüyaları ve sürekli kırmızı renk kullanarak yaptıkları resimler savaş travmasının (Carol Morello, Washington Post, 1 Ocak 2013) gelecek nesillere aktarılacağı tehlikesinin sinyalleridir. Şu an Suriye topraklarında yaşayan, dolayısıyla dünyanın davranışlarını gözlemleyemediği çocukların, özellikle tecavüz, kaçırılma, satılma, zorla evlendirilme gibi ihtimallerle yaşan kız çocuklarının hali ise tahminin ötesinde olabilir. Bazı insan hakları örgütleri hükümet karşıtı güçlerin de insan hakları ihlali yaptıklarını ancak ihlallerin çoğunluğunun Esad güçleri tarafından gerçekleştirildiğini bildirmiştir. Birleşmiş Milletler bağımsız tahkikatçıları çok sayıda uluslararası suçun hatta insanlığa karşı suçun Esad rejimi mensuplarınca işlendiğini delilleriyle raporlamışlardır. (Reuters, 15 August 2012) Ayrıca insan hakları örgütleri tarafından Ekim 2013 itibariyle 28,000 Suriyelinin kayıp olarak bildirildiği raporlanmıştır. (The Guardian, 18 Ekim 2012) ABD, AB ve Arap Ligi ambargoları Suriye ekonomisini büyük ölçüde etkilediğinden Suriye Hükümeti mal ve para tedarikini organize suç örgütleri üzerinden gerçekleştirmeye başlamıştır. Organize suçun Suriye de ve civarında palazlanması Ortadoğu Bölgesi nin geleceği için büyük bir tehdit teşkil edecektir. Ayrıca etnik ve dinsel açıdan birçok farklı grubu içinde barındıran Suriye deki savaş mezhep çatışmalarını daha da körükleyerek komşu ülkelerdeki dinamikleri de ciddi bir şekilde sarsabilecektir. Zira Lübnan da bunun örnekleri görülmüştür. Savaşın bir diğer faturası da Suriye nin, eşsiz tarihî ve kültürel varlıkları da dâhil, sistematik bir şekilde harap edilen bir ülke haline gelmesidir. M.Ö. 2000 li yıllardan beri kültürler kavşağı olmuş Halep ve diğer şehirlerdeki birçok eser yanında 6 Dünya Kültür Mirası Alanı da zarar görmüştür. Bir ülke içindekilerle beraber çatırdamakta, hâlihazırdaki yönetim ise ısrarla insanlığın hem geçmişine hem de geleceğine yönelik bu tahribi devam ettirmektedir. 3

Suriye de yaşanan bu insanlık dramı nedeniyle Türkiye ile Suriye ilişkilerinde de köklü bir değişime gidilmiştir. İki ülke arasında bozulan ilişkiler politik alanda olduğu kadar ekonomik ve ticari alanda da etkisini göstermiştir. Türkiye ile Suriye arasındaki ilişkiler 2011 yılı Ağustos ayından itibaren kopma noktasına gelmiştir1. Bunun bir boyutu iki ülke arasındaki ticaretin azalması şeklinde tezahür ederken, bir diğer boyutu da Suriye üzerinden Mısır, Ürdün ve Körfez ülkelerine yapılan ticarette yaşanan sıkıntılar oluşturmaktadır. Son dönem Türkiye Suriye ilişkilerinde yaşanan gerilim ve iki ülke arasındaki bozulan ilişkilerin siyasal, iktisadi ve sosyal sonuçlarına ilişkin pek çok çalışma yapılmıştır. Özellikle çeşitli düşünce ve strateji kuruluşları konuya özel önem göstermektedir. Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV) tarafından yapılan çalışmada2, son dönemde yaşanan gelişmelerin Türkiye ekonomisini dört şekilde etkilediği vurgulanmaktadır. Bunlar; ticaret hacminin azalması, ülkemizi ziyaret eden turist sayısında gerileme yaşanması, taşımacılık sektörü ile emlak piyasasının olumsuz yönde etkilenmesi şeklinde belirlenmiştir. Diğer taraftan, Suriyeli sığınmacıların yaşam koşullarına ilişkin saha çalışmaları da yapılmaktadır. Gaziantep ilinde yer alan Islahiye Sığınmacı Kampında barınan Suriyeli mülteciler üzerine yapılan bir çalışmada 3, sığınmacıların yarısından fazlasının kampın sağladığı olanaklardan memnun olmadığı ortaya çıkmıştır. Kampın en önemli sorunları fiziksel koşullar (çadır yaşamı, alt yapı), kamp yönetimi ve personelinin tutumu ile yönetimsel sorunlar olarak gösterilmektedir. Son Dönem Türkiye Suriye İlişkilerinin Ekonomik Etki Analizi çalışmasının amacı, Türkiye Suriye ilişkilerindeki köklü dönüşümün siyasi ve tarihsel sonuçlarını irdelemek değildir. Bu raporda hem ülke genelinin hem de Suriye ile birebir ilişki içerisinde olan Orta ve Doğu Akdeniz ile Güneydoğu Anadolu bölgelerimizin krizden iktisadi anlamda nasıl etkilendiklerini incelemek, krizin son bulması durumunda bölge ekonomisinin yeni durumdan nasıl etkileneceği hususunda kestirimlerde bulunmaktır. Çalışmanın ikinci bölümü Suriye politikasından ağırlıklı olarak etkilenen bölgelerde son dönem iktisadi gelişmeleri 1 Balcı, Bayram, Suriye krizi: Türkiye nin Ortadoğu Rüyasının Sonu mu?, 2012. 2 Bilgiç Alpaslan, İdil, Suriye Krizi Türkiye Ekonomisini Nasıl Etkiler?, TEPAV, 2012. 3 Çalhan, Merve (2013) 4

incelemektedir. Bu bölümde Suriyeli mültecilerin durumu, bölge nüfusundaki değişimler, bölgenin Suriye ye ihracatı ve ithalatındaki dönüşüm, turist sayısındaki gelişmeler ile bölgeden toplanan vergi gelirleri, mevduat bilgileri ile bölgeye yönelik bütçe giderlerinin seyri analiz edilmektedir. Üçüncü bölümde Türkiye Suriye ilişkilerinde yaşanan gelişmelerin ekonomik etki analizi iki bölgeli (14 il ve geri kalan Türkiye) ve iki sektörlü (tarım ve diğer sektörler) girdi-çıktı modeli ile Sosyal Hesaplar Matrisine (SHM) dayalı olarak yapılan Bölgeler arası Hesaplanabilir Genel Denge Modeli (BHGD) çerçevesinde krizin hem bölge hem de ülke genelinde etkileri ortaya çıkarılacaktır. Dördüncü bölümde ise Cumhuriyetimizin 100. Yılı olan 2023 e kadarki 10 yıllık dönemde Suriye ilişkilerindeki değişimlerin bölge ve ülke ekonomisini nasıl etkileyeceği üzerine politika simülasyonları gerçekleştirilecek, ekonomik maliyet hesaplanacaktır. 5

2. Suriye deki Gelişmelerden Ağırlıklı Olarak Etkilenen Bölgelerde Son Durum Bu bölümde, ülkemizin Suriye politikasından derin şekilde etkilenen bölgelerin nüfus, istihdam, dış ticaret, turist sayısı ve turizm gelirleri gibi farklı göstergeler itibarıyla son dönemde nasıl bir değişim içerisinde oldukları analiz edilecektir. 2.1. Mültecilerin Durumu ve Bölge Nüfusuna Etkileri 2011 yılında Suriye de başlayan iç karışıklıklarla birlikte ülkemizin güney kesiminde yer alan illere mülteci akımı yaşanmış ve pek çok ilde çadırkentler kurularak Suriyeli mülteciler bu çadırkentlerde misafir edilmektedir. Bugüne kadar ülkemize gelen 160 binden fazla Suriye vatandaşı için 7 ilde 13 çadırkent, 1 geçici kabul merkezi ve 1 konteynerkent kurulmuştur. Bunlar; Hatay, Şanlıurfa, Gaziantep, Kahramanmaraş, Osmaniye, Adıyaman ve Kilis illerinde yer almaktadır 4. Tablo 1: Suriyeli Mültecilere İlişkin İstatistiki Bilgiler Çadır-kent Sayısı Konteyner-kent Sayısı Kullanılan Çadır/Konteyner Sayısı Yerleşen Suriyeli Sayısı Hatay 5-2.963 belirtilmemiş Şanlıurfa 2-7.884 37.571 Gaziantep 3-4.911 22.088 Kahramanmaraş 1-2.300 15.137 Osmaniye 1-1.997 8.228 Adıyaman 1-1.150 5.993 Kilis - 1 2.053 13.074 Toplam 13 1 23.258 102.091 Kaynak: T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Suriye Afet Raporu, 30.01.2013 http://www.afad.gov.tr/tr/iceriklistele1.aspx?id=16 T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) verilerine göre (Ocak 2013) yedi ilde toplam 23.258 çadır/konteyner-kente 100 binden fazla Suriye 4 Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, http://www.afad.gov.tr/tr/icerikdetay1.aspx?id=16&icerikid=747, 29.01.2013 6

vatandaşı (Hatay içinde yerleşen Suriyeli sayısı belirtilmemiştir) ikamet etmektedir. Çadır başına ortalama 4,2 kişi, konteyner başına 6,4 kişi düşmektedir. Devam eden kamp çalışmalarının tamamlanması ile birlikte 6.200 çadır ve 1.000 konteyner daha hizmete girecek, ilave 36.000 Suriye vatandaşı barınma hizmetine kavuşacaktır. Devam eden çalışmalara ilişkin özet bilgiler aşağıdaki tabloda sunulmaktadır. Tablo 2 : Devam Eden Kamp Çalışmaları Bölge Çadır Sayısı Kişi Sayısı Adıyaman 2.000 Çadır 10.000 Gaziantep - Nizip 2.000 Çadır 10.000 Gaziantep - Nizip 2 1.000 Konteyner 5.000 Şanlıurfa Akçakale 2 2.200 Çadır 11.000 Toplam 6.200 Çadır 1.000 Konteyner 36.000 Kaynak: T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Suriye Afet Raporu, 30.01.2013 http://www.afad.gov.tr/tr/iceriklistele1.aspx?id=16 Ülkemizin Suriye ile ilişkilerinden en çok etkilenen bölgeler Çukurova ve Doğu Akdeniz bölgeleri ile Güneydoğu Anadolu illeri olmuştur. Özellikle Gaziantep, Hatay ve Adana illerinin ekonomileri, iki ülke arasında neredeyse durma noktasına gelen ticaret nedeniyle başta taşımacılık sektörü olmak üzere kayıplar vermektedir. Diğer yandan, yaşanan kriz yalnızca ekonomik sonuçlar doğurmamakta nüfus ve göç ilişkilerini de etkileyebilmektedir. Ancak bölge nüfusuna ilişkin 2011 ve 2012 yılı verileri incelendiğinde, Suriye krizinin bölge nüfus dinamiklerinde önemli bir değişikliğe neden olmadığı söylenebilir. Suriye krizinden etkilenen 14 ilin toplam nüfusları 2010 yılında 14,3 milyon kişi iken 2011 yılında 14,6 milyona 2012 yılında ise 14,8 milyona çıkmıştır. Bu 14 il toplam nüfusunun ülke içerisindeki payı yüzde 19,44 ten yüzde 19,58 e yükselmiştir. Genel anlamda illerin nüfuslarında olağanın dışında bir gelişme görülmemektedir. Bölge illerinden özellikle Gaziantep, Diyarbakır ve Şanlıurfa nın nüfuslarında artış bulunmaktadır. İki yıllık dönemde Gaziantep ve Şanlıurfa nın nüfusu yaklaşık 100 biner kişi, Diyarbakır ın nüfusu ise 63 bin kişi artmıştır. 7

Şekil 1 : Suriye Krizinden Etkilenen 14 İlin Nüfus Değişimi (2010-2012) 2 500 000 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 2010 2011 2012 Kaynak Dış Ticaret İstatistikleri, Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı: www.tuik.gov.tr 2.2. Dış Ticaret 2011 yılı ortasına kadar Suriye ile olan ilişkilerin giderek derinleşmesine paralel biçimde iki ülke arasındaki dış ticaret hacminde de düzenli bir gelişme olmuştur. 2002 yılında 250 milyon $ düzeyinde olan ihracatımız, 2010 yılına gelindiğinde 1,85 milyar $ seviyesine çıkmıştır. 2002-2010 döneminde Türkiye nin Suriye ye ihracatı 7 katına çıkmıştır. Bu dönemde, ülke ihracatı gibi bölgenin Suriye ye ihracatında da hızlı bir ilerleme görülmektedir. 2002 yılında bölgenin toplam Suriye ihracatı yalnızca 48 milyon $ iken 2010 yılında 426 milyon $ a kadar yükselmiştir. Dönem boyunca Türkiye nin Suriye ihracatının yaklaşık dörtte biri bölgeden yapılmaktadır. Ancak, 2011 yılında ilişkilerin gerilmesi ile birlikte Suriye ye yapılan ihracat azalma trendine girmiş ve 2012 yılında Türkiye nin Suriye ye ihracatı 503 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. Böylece, 2010 yılı yani kriz öncesi ile karşılaştırıldığında yüzde 73 düzeyinde Suriye ye olan ihracat azalmıştır. Bölgenin ihracat miktarı ise 426 milyon $ 8

düzeyinden 171 milyon $ a gerilemiştir. Bölgenin Suriye ihracatındaki azalma yüzde 60 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2 : Suriye ye İhracatın Seyri (2002-2012) 2.000 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Suriye'ye Ülke Toplam İhracatı (milyon $) 14 İlin Suriye'ye İhracatı (milyon $) 14 İlin Suriye'ye İhracatının Ülke İçerisindeki Payı (%) Kaynak : Dış Ticaret İstatistikleri, Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı: www.tuik.gov.tr 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Bölgede yer alan iller içerisinde Suriye ye en fazla ihracat yapan il Gaziantep olmuştur. 2002 yılında yalnızca Adana, Gaziantep ve Hatay illeri kayda değer miktarda Suriye ye ihracat yapmışlardır. Bu yılda ihracatın yüzde 57 sini Gaziantep yaparken 2010 yılında bölge ihracatının yüzde 27,5 i bu ilden gerçekleştirilmiştir. Suriye ile ihracat ilişkilerini en hızlı geliştiren illerden birisi Şanlıurfa olmuştur. 2002 yılında bu ülkeye sadece 60 bin $ ihracat yapan Şanlıurfa 2010 yılında yaklaşık 73 milyon $ lık ihracat kapasitesine erişmiştir. Ancak, iki ülke arasındaki yaşanan kriz nedeniyle 2012 yılında bu miktar 4 milyon $ düzeyine gerilemiştir. 9

Şekil 3 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Suriye'ye Olan İhracatı (milyon $, 2002-2012) 120.000.000 100.000.000 80.000.000 60.000.000 40.000.000 20.000.000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak : Dış Ticaret İstatistikleri, Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı: www.tuik.gov.tr Adana ve Mersin illeri, Suriye ile sınırı olmamakla birlikte diğer önemli ihracatçı iller olarak ön plana çıkmaktadır. Bu iki ilin 2010 yılı Suriye ihracatı 60 milyon $ ı bulması, 2012 rakamlarına göre ise Mersin in Suriye ihracatının 2010 seviyesine (19 milyon $) yakın olması ilginçtir. Diğer bir dikkat çeken husus Suriye ile sınırı olan illerin art bölgeleri olan illerde Suriye ile olan ilişkilerin zayıf olmasıdır. Örneğin, 2002-2012 dönemi boyunca Diyarbakır dan Suriye ye olan ihracat hiçbir yılda bir milyon $ ı geçmemiş, sadece 2008 yılında 860 bin $ olmuş, bu yıldan sonra da tekrar azalma eğilimine girmiştir. Keza, Adıyaman dan bu ülkeye yapılan ihracat da 2008 yılında en yüksek seviyesine (3,7 milyon $) ulaşmış, sonraki yıllarda hızlı biçimde düşmüştür. Batman ve Siirt ten Suriye ye kayda değer bir ihracat yapılmamıştır. 10

2002-2012 döneminde Suriye den yapılan ithalatta dalgalanma göze çarpmaktadır. 2002 yılında 315 milyon $ olan toplam ithalat miktarı 2010 yılında en üste düzey olan 452,5 milyon $ a yükselmiş, Suriye deki iç karışıklıklar ve gerilen ilişkiler neticesinde 2012 yılında 67,4 milyon $ olmuştur. 2002-2010 döneminde Suriye ithalatındaki artış oranı yüzde 44 olurken, 2012 yılı ithalatı 2010 yılının yüzde 15 i seviyesinde kalmıştır. Suriye ye olan ihracatımızın ithalatı karşılama oranı 2002 yılında yüzde 85 iken bu yıldan sonra düzenli bir artış sonucunda 2010 yılında yüzde 408, 2011 yılında yüzde 478 ve 2012 yılında yüzde 745 olmuştur. Şekil 4 : Suriye ye İthalatın Seyri (2002-2012) 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Suriye'ye Ülke Toplam İthalat Miktarı (milyon $) 14 İlin Suriye'ye İthalat Miktarı (milyon $) 14 İlin Suriye'ye İthalatının Ülke İçerisindeki Payı (%) Kaynak : Dış Ticaret İstatistikleri, Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı: www.tuik.gov.tr 40 35 30 25 20 15 10 5 0 11

70.000.000 Şekil 5 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Suriye'den İthalatı (milyon $, 2002-2012) 60.000.000 50.000.000 40.000.000 30.000.000 20.000.000 10.000.000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak : Dış Ticaret İstatistikleri, Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı: www.tuik.gov.tr 14 ilin toplam Suriye ithalatı içerisindeki payı yıllar itibarıyla değişkenlik göstermekle birlikte 2010 ve 2012 yılları ithalatının yaklaşık 3 te biri bölgeden yapılmaktadır. Bölge illerinin Suriye den gerçekleştirdikleri ithalatın ağırlıklı kısmı ise Gaziantep, Hatay ve Kahramanmaraş illerinden gerçekleştirilmektedir. Genel itibarıyla son 10 yıllık dönemdeki bölge ithalatının yarısı Gaziantep ten yapılmıştır. 2.3. Turizm Ülkemize giriş-çıkış yapan yabancıların dağılımı incelendiğinde, en fazla turistin Almanya dan geldiği görülmektedir. 2012 yılında ülkemize gelen 31,78 milyon yabancının yüzde 15,8 i Alman vatandaşıdır. İkinci sırada gelen Rusya nın payı 2012 yılında yüzde 11,3 olmuştur. 2010-2012 dönemi itibarıyla gelen Rus sayısında artış olması, Türkiye-Suriye ilişkilerindeki son dönem gelişmelerden Rus turistlerin etkilenmediklerini göstermektedir. Diğer taraftan İran dan gelen turist sayısı önemli 12

oranda düşmüştür. 2012 yılında, bir önceki yıla göre İranlı turist sayısı yaklaşık 700 bin azalmıştır. Toplam yabancı ziyaretçilerin içerisinde İranlıların payı da 2011 yılındaki yüzde 6 lık orandan 2012 yılında yüzde 3,7 ye gerilemiştir. Tablo 3 : Türkiye'ye Gelen Yabancıların Ülkelere Göre Dağılımı - İlk 10 Ülke (2010-2012) Ülkeler 2010 Oran Oran Oran 2011 2012* (%) (%) (%) Almanya 4 385 263 15,32 4 826 315 15,34 5 028 745 15,82 Rusya Fed. 3 107 043 10,85 3 468 214 11,03 3 599 925 11,33 İngiltere 2 673 605 9,34 2 582 054 8,21 2 456 519 7,73 Bulgaristan 1 433 970 5,01 1 491 561 4,74 1 492 073 4,69 Gürcistan 1 112 193 3,88 1 152 661 3,66 1 404 882 4,42 Hollanda 1 073 064 3,75 1 222 823 3,89 1 273 593 4,01 İran 1 885 097 6,58 1 879 304 5,97 1 186 343 3,73 Fransa 928 376 3,24 1 140 459 3,63 1 032 565 3,25 A.B.D. 642 768 2,24 757 143 2,41 771 837 2,43 Suriye 899 494 3,14 974 054 3,10 730 039 2,30 Diğer 10 491 331 36,64 11 961 488 38,03 12 806 311 40,29 Genel Toplam 28 632 204 100 31 456 076 100 31 782 832 100 Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü, 2012 Yılı Aralık Ayı Sınır Giriş-Çıkış İstatistikleri, 07.02.2013. Daha düşük düzeyde olmakla birlikte, Suriyeli turist sayısında da azalma mevcuttur. 2005-2010 döneminde Suriyeli turist sayısı üç katı artış gösterirken 2011 yılında 974 bin olan ziyaretçi sayısı 2012 yılında 730 bine gerilemiştir. Bu durum yaklaşık yüzde 7,6 oranında bir düşüşe tekabül etmektedir. TÜİK verileri itibarıyla, belediye belgeli konaklama tesislerine geliş ve geceleme sayılarına göre, 2010 yılında bölge illerini 172,6 bin yabancı ziyaret etmiş, toplam 353,6 bin gece bu bölgede konaklamışlardır. 2011 yılında belediye belgeli tesislerde konaklayan turist sayısı neredeyse yarı yarıya düşerek 97,9 bin kişiye inmiş, geceleme sayısı da 213 bine düşmüştür. 2010 yılında belediye belgeli tesislere gelen her 100 turistten 2,2 si bölge illerinde konaklarken 2011 yılında bu oran 1,4 e gerilemiştir. Keza, bölgenin geceleme sürelerinden aldığı pay da 1,4 ten 0,9 a gerilemiştir. 2010 ve 2011 yılları TÜİK verilerine göre, 14 ilin yer aldığı güney bölgesinde turizm işletme belgeli konaklama tesislerine 250 bin yabancı turist gelmiştir. 2010 yılında 13

Türkiye genelinde bu rakam 17,4 milyon iken 2011 yılında 19,3 milyon olmuş, bölge rakamları değişmemiştir. Bu nedenle bölgenin ülke içerisindeki payı yüzde 1,44 ten 1,29 a düşmüştür. Geceleme sayıları itibarıyla ülke genelinde 2010 yılı rakamı 74,3 milyon, 2011 rakamı 78,9 milyon olurken bölgede geceleme süreleri sırasıyla 445 bin ve 479 bindir. Her iki yıl itibarıyla bölgenin ülke içerisindeki payı yüzde 0,6 da kalmıştır. 2.4. Vergi Gelirleri ve Bütçe Giderleri Suriye krizinin bölge ekonomisini nasıl etkilediğine ilişkin en güncel ve güvenilir bilgi sağlayan kaynaklardan birisi de bölge illerinden toplanan vergi miktarının incelenmesi ile mümkündür. Şekil-6 bölgede yer alan 14 ilde 2002-2012 dönemine ait toplanan vergilere ilişkin bilgileri içermektedir. 2012 yılı verilerine göre, bölgede en fazla verginin toplandığı il Mersin olmuştur. Bu yılda yaklaşık 5,7 milyar TL vergi toplanan Mersin i 3,1 milyar TL ile Hatay, 2 milyar TL ile Adana ve 1,1 milyar TL ile Gaziantep takip etmektedir. Mersin ülke genelinde toplanan verginin yüzde 2 sini Hatay ise yüzde 1,1 ini üretmektedir. 14

5.000 Şekil 6 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Vergi Gelirleri Tahsilatı (milyon TL) 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü, www.muhasebat.gov.tr 2002 yılında bölge illeri Türkiye genelinde toplanan verginin yüzde 4,7 sini toplarken 2011 yılında bu oran yüzde 5,9 a çıkmış, 2012 yılında yüzde 5,48 e gerilemiştir. 2011 yılından 2012 yılına geçildiğinde, bölgede yer alan 14 ilden 9 unun vergi gelirlerinde artış görülürken Gaziantep, Kahramanmaraş, Mardin, Kilis ve Osmaniye nin vergi gelirleri azalmıştır. 2010 ile 2011 karşılaştırıldığında Hatay ve Mersin de 1,2 milyar TL nin üzerinde vergi geliri artışı bulunurken, 2012 yılında Mersin de 125 milyon TL, Hatay da ise yaklaşık 96 milyon TL tutarında vergi geliri yükselmiştir. 15

3.500 Şekil 7 : Suriye Krizinden Doğrudan Etkilenen 14 Komşu İlin Merkezi Bütçe Giderleri (milyon TL) 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü, www.muhasebat.gov.tr 2002-2012 döneminde genel bütçe giderleri önemli oranda artmıştır. Sosyal güvenlik transferleri, faiz harcamaları, personel giderleri gibi merkezi harcamalar çıkarıldığında, 2002 yılında 81 ile yaklaşık 40 milyar TL kaynak aktarılırken 2012 yılında bu miktar 160 milyar TL ye çıkmıştır. Gerek 2011 gerekse 2012 yıllarında, bölgede yer alan illere tahsis edilen bütçe kaynakları artmıştır. 2010 yılında bölgeye toplamda 19,5 milyar TL kaynak aktarılırken 2011 de 23,2 milyar TL, 2012 yılında 25,2 milyar TL bütçe gideri olmuştur. Vergi gelirlerine yüzde 5 6 düzeyinde katkı sağlayan bölge, bütçe giderlerinden yüzde 15-16 civarında pay almaktadır. Bölge içerisinde en fazla kaynak aktarılan il 3,8 milyar TL ile Diyarbakır olmuştur. Diyarbakır ı 3,6 milyar TL ile Adana, 3 milyar TL ile Mersin ve 2,2 milyar TL ile Şanlıurfa takip etmektedir. 16

3.000 Şekil 8 : Bölge İllerinin Vergi Geliri - Merkezi Yönetim Bütçe Gideri Dengesi (milyon TL) 2.000 1.000 0-1.000-2.000-3.000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü, www.muhasebat.gov.tr 2.5. Mevduat Bilgileri Ülkemizde yaşanan yüksek büyüme ve gelir düzeyindeki artış, bankacılık ve finans sisteminde sağlanan gelişmelerle birlikte il bazında mevduat oranlarında da artış olmuştur. 2004 yılında 187 milyar TL olan ülke toplam mevduat miktarı 2011 yılında 650 milyar TL yi bulmuştur. Yabancı ülkelerdeki mevduat hesapları ile birlikte bu miktar 700 milyar TL yi bulmaktadır. 17

10.000 Şekil 9 : Bölge İllerinin Mevduat Tutarları (cari yıl fiyatlarıyla milyon TL) 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kaynak Türkiye Bankalar Birliği,: www.tbb.org.tr Türkiye Bankalar Birliği tarafından 2012 yılı verileri henüz yayınlanmadığından Suriye krizinin bölgede tasarrufları ne şekilde etkilediği bilinmemekle birlikte, 2004-2011 döneminde bölge toplam mevduatının ülke içerisindeki payı yüzde 6 lar seviyesinde bulunmaktadır. Krizin başladığı 2011 yılı itibarıyla bu oran yüzde 6,05 olarak gerçekleşmiş ve önceki yıllarla paralel bir seyir takip etmiştir. Bölge toplam mevduat miktarı bu yılda yaklaşık 40 milyar TL yi bulmaktadır. Bölge içerisinde en yüksek mevduat 10,7 milyar TL ile Adana da toplanmıştır. Mersin 7,6 milyar TL ile ikinci, Hatay 6,5 milyar TL mevduat tutarı ile üçüncü sırada gelmektedir. Bu üç ilin yanında Gaziantep (5 milyar TL), Diyarbakır (2,2 milyar TL), Kahramanmaraş (2,1 milyar TL) ve Şanlıurfa (1,5 milyar TL) mevduat tutarıyla bir milyar TL nin üzerinde mevduat toplayan iller olmuştur. Bölgede yer alan diğer 7 ilin mevduatı bir milyar TL den daha düşük düzeydedir. 18

3. Türkiye Suriye İlişkilerinde Yaşanan Gelişmelerin Ekonomik Etki Analizi İki ülke arasında son dönem yaşanan gelişmelerin ekonomik etki analizini yapmak üzere, iki bölgeli (14 bölge ili geriye kalan tüm ülke) ve iki sektörlü (tarım tarım dışı sektörler) olmak üzere Sosyal Hesaplar Matrisi (SHM) oluşturulmuştur. SHM Yeldan ve Voyvoda (2010) tarafından 2005 yılı için üretilen tablo esas alınarak oluşturulmuş olup, tablo 2012 yılına aittir. Suriye ile ilişkilerin değişmemesi ve ticaretin minimum düzeyde kalması durumunda ülke GSYH sinin 2023 yılına kadar olan trendi aşağıdaki grafikte verilmiştir. 3,0 Şekil 10 : Baz Patikada Türkiye GSYH sinin Gelişimi (trilyon TL, 2012-2023) 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Türkiye GSYH Kaynak: Yazarın çalışması. 2012 yılı itibarıyla 1,4 trilyon TL olan ülke ekonomisinin toplam büyüklüğü 2023 yılında 2,6 trilyon TL ye (cari fiyatlarla) yükselecektir. Bu durumda, ülke GSYH si 10 yıllık dönemde kümülatif olarak yüzde 80 düzeyinde büyüme kaydedecektir. Ülke gelirinin yıllık bazda yüzde 5-6 aralığında büyümesi beklenmektedir. 19

Şekil 11 : Baz Patikada Bölge ve Ülke GSKD sindeki Gelişim (milyar TL, 2012-2023) 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 14-İl GSKD 132 138 145 153 162 173 182 192 203 214 227 240 Türkiye GSKD 1.195 1.246 1.307 1.379 1.463 1.564 1.654 1.749 1.850 1.958 2.074 2.198 Kaynak: Yazarın çalışması. Baz senaryo sonuçlarına göre, 2008 yılında 94 milyar TL olan bölge illerinin toplam GSKD miktarı 2012 yılında 132 milyar TL ye 855 milyar TL olan ülke GSKD miktarı ise 1,2 trilyon TL ye yükselmektedir. 2012-2023 dönemi boyunca ülkenin toplam GSKD si içerisinde bölgenin oranı yüzde 11 düzeyinde seyretmektedir. 2023 yılında 14 ilin toplam GSKD sinin 240 milyar TL ye, ülke GSKD miktarının ise 2,2 trilyon TL ye (cari fiyatlarla) yükselmesi beklenmektedir. 20

700.000 Şekil 12: Baz Patikada Bölge ve Ülke İhracatının Gelişimi (milyon TL, 2012-2023) 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Türkiye İhracat 14 İl İhracat Kaynak: Yazarın çalışması. Baz senaryo sonuçlarına göre, 2023 yılında ülke toplam ihracatı 574 milyar TL düzeyine gelecektir. Bölge ihracatı ise 47 milyar TL düzeyinde olacaktır. 10 yıllık dönem boyunca bölgenin ülke toplam ihracatı içerisindeki payı yüzde 8 ila 10,5 arasında olacaktır. Ülke ihracatı yüzde 6 lar seviyesinde yıllık olarak artış gösterirken bölgenin ihracatı daha düşük bir artış eğilimi göstererek yüzde 3,5-4,5 bandında artış kaydedecektir. 21

4. Geleceğe Dönük Politika Simülasyonları Bu bölümde, Suriye ile olan ilişkilerin normale dönmesi durumunda ülke ve bölge ekonomisinin ne şekilde etkileneceğini ortaya koyan politika simülasyonları yapılacaktır. Ancak, bundan önce 2011 ve 2012 yıllarında Suriye ye bölge ve ülke ihracatının azalması nedeniyle ortaya çıkan maliyetin hesaplanması gerekmektedir. 4.1. Suriye İhracatındaki Azalmanın Ekonomik Maliyeti Suriye ile olan ilişkilerin 2010 yılındaki durum ile devam etmesi ve bu seviyede ihracatın gerçekleştirilmesi varsayımı altında, 2011 ve 2012 yıllarında ülke ihracatı 1,577 milyar $ (2,84 milyar TL) ve 14 ilden oluşan bölgenin ihracatı ise 296 milyon $ (534 milyon TL) daha yüksek bir düzeyde olacaktı. İhracat gelirlerindeki azalma nedeniyle ülke genelinde kişi başına düşen maliyet 37,5 TL, bölge özelinde ise kişi başına düşen maliyet miktarı 36 TL dir. 2010 yılında Suriye ye olan toplam ihracatımız en yüksek düzey olan 1,85 milyar $ a çıkmıştı. Bu miktar ülke toplam ihracatının yüzde 1,2 sine tekabül etmekte olup, önümüzdeki dönemde ihracatın bu düzeye gelmesi durumunda gelir ve katma değer rakamları aşağıdaki şekilde değişim gösterecektir. 22

Şekil 13: Suriye ye İhracatın Kriz Öncesi Duruma Gelmesi Halinde GSKD (milyar TL, 2014-2023) 3.000 2.500 2.000 1.500 145 153 163 173 183 193 204 216 228 241 1.000 500 1.309 1.382 1.468 1.569 1.661 1.759 1.863 1.974 2.095 2.226 0 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Türkiye GSKD 14-İl GSKD Kaynak: Yazarın çalışması. Suriye ye olan ülke toplam ihracatı kriz öncesi dönemde yaklaşık 3 milyar TL düzeyine ulaşmış, 2007-2010 döneminde yıllık olarak yüzde 30 lar düzeyinde artış göstermiştir. Bu dönemde 14 ilden oluşan bölgenin Suriye ye ihracatı ise 2010 yılı itibarıyla bir önceki yıla göre yüzde 13 artış göstermiştir. 2013 yılında krizin sona ermesi ve dış ticaretin 2014 yılında 2010 seviyesine gelmesi ve büyüme trendinin benzer şekilde devamı halinde 2023 yılında ülke GSKD miktarı 2,226 trilyon TL ye ulaşacaktır. 14 ilden oluşan bölgenin GSKD miktarı ise 241 milyar TL olacaktır. 23

30,00 Şekil 14 : Suriye ye İhracat Düşüşünün Etkisi (2014-2023, milyar TL) 1,38 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 1,22 1,08 28,0 0,96 0,85 21,37 0,75 16,30 0,66 12,41 0,59 9,44 0,52 0,46 7,16 2,31 3,08 4,09 5,42 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Türkiye GSKD 14-İl GSKD Kaynak: Yazarın çalışması. Baz senaryo, yani Suriye ile ilişkilerin asgari düzeyde kalması ve dış ticaretin minimum düzeyde olması durumu ile kriz öncesi dış ticaret performansına ulaşılması arasındaki fark, bir diğer ifadeyle Suriye krizinin ihracat bakımından etkisi hesaplandığında, 2014-2023 dönemini kapsayan 10 yılda Suriye krizinin toplam maliyeti cari fiyatlarla 110 milyar TL ihracat kaybı olarak ortaya çıkmaktadır. 14 ilden oluşan bölge için bu miktar 8 milyar TL olacaktır. Bir başka deyişle, Suriye krizinin yıllık olarak ülke ihracatına zararı ortalama 11 milyar TL, bölge ihracatına ise 0,8 milyar TL olmaktadır. 24

400 350 Şekil 15 : Suriye İhracat Düşüşünün Kişi Başı Maliyeti (2014, 2018, 2023, TL) 339,9 300 250 200 150 138,4 100 50 30,6 30,9 90,4 47,6 83,6 53,8 0 2014 2018 2023 Yıllık Ortalama Türkiye 14-İl Kaynak: Yazarın çalışması. TÜİK Diyarbakır Bölge Müdürlüğü ile Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsünün hazırladığı ''Türkiye Cumhuriyeti'nin 100. Yıldönümü olan 2023 Yılı İçin İl ve Bölge Düzeylerinde Nüfus Projeksiyonu'' verileri kullanılarak hem ülke geneli hem de bölge için yapılan nüfus projeksiyonları kullanılarak, Suriye ye olan ihracattaki azalmanın kişi başına düşen maliyetleri hesaplanmıştır. Buna göre; 2014 yılı itibarıyla hem ülke genelinde hem de bölgede Suriye ye olan ihracattaki azalmanın maliyeti kişi başına 31 TL civarında iken kriz öncesinde ihracattaki artışın yüksek düzeylerde olması nedeniyle 2023 yılına doğru maliyetlerin daha da artması beklenmektedir. Bu itibarla, Suriye ye olan ihracattaki daralmanın bölgede yıllık ortalama kişi başına düşen maliyeti 54 TL, ülke genelinde ise 138 TL olacaktır. Ülke genelinin bölgeden daha yüksek bir maliyete maruz kalmasının nedeni, kriz öncesinde ülke ihracatının hem daha yüksek oranlarda hem de daha yüksek miktarlarda artış kaydetmesi nedeniyle, bu performansın gelecek 10 yıllık dönemde devam etmesi durumunda ülke ekonomisini bölgeden daha fazla etkileyeceği öngörüsüdür. 25

4.2. Suriyeli Mültecilere Yapılan Harcamaların Ekonomik Maliyeti Suriyeli mültecilere insani yardım kapsamında; barınma, yiyecek, sağlık, güvenlik, sosyal aktivite, eğitim, ibadet, tercümanlık, haberleşme, bankacılık ve diğer hizmetler çerçevesinde yapılan harcamalara ilişkin net rakamlara ulaşmak ve bu harcamalara yönelik gelecek kestirimlerinde bulunmak güçtür. AFAD tarafından resmi olarak tahsis edilen kaynaklara ilişkin rakam verilmemekle birlikte AFAD Başkanı Fuat OKTAY yapılan harcamaların 1,5 milyar $ (2,7 milyar TL) düzeyinde olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, mültecilere yönelik çadır-kent ve konteyner-kentlerin aylık giderlerinin 70 milyon TL olduğu ifade edilmektedir. Suriyeli Mültecilerin Ekonomik Maliyeti Tablo 4 : Suriyeli Mültecilerin Ekonomik Maliyeti 2011--2012 (milyon TL) 2013 (milyon TL) Toplam Maliyet (milyon TL) Kişi Başına Düşen Maliyet (TL) 2.700 840 3.540 46,8 Kaynak: Yazarın çalışması. Krizin 2013 yılında sürmesi ve mültecilerin Türkiye de kalması durumunda, 2013 yılı sonu itibarıyla toplam maliyet 3,54 milyar TL ye, kişi başına düşen maliyet ise 47 TL ye çıkmaktadır. Söz konusu maliyet tutarının içerisinde yalnızca merkezi bütçeden tahsis edilen kaynaklar neticesinde barınma merkezlerinde yapılan altyapı yatırımları ile cari gider harcamaları bulunmaktadır. Diğer maliyet kalemleri analizin kapsamı dışında tutulmuştur. 4.3. Turizm Gelirlerinde Yaşanan Azalmanın Ekonomik Etkisi Kültür ve Turizm Bakanlığı verilerine göre, 2012 yılında Suriyeli turist sayısında yüzde 7,6 oranında azalma görülmüştür.. 2005-2010 döneminde Suriyeli turist sayısı üç kat artmış, ancak 2011 yılından sonra ziyaretçi sayısı gerilemiştir. 2011 yılında 974 bin olan ziyaretçi sayısı 2012 yılında 730 bine gerilemiştir. Tablo 5 : Suriye Krizinin Turizm Sektörüne İlişkin Ekonomik Maliyeti 26

Turist Sayısı Toplam Harcama Tutarı Kişi Başına (milyon $) Kişibaşına Maliyet (TL) Dönemi 2010 2011 2012 2010 2011 2012 2013 Turizmin Ekonomik Maliyeti 899.494 974.054 730.039 679 758 583 4,3 Kaynak: Yazarın hesaplamaları Bakanlığın verilerine göre, ülkemize gelen bir turistin ortalama harcama tutarı 2012 yılı için 798 $ düzeyindedir. Suriye den gelen turist sayısının 2012 yılında 244 bin kişi gerilemesi nedeniyle, toplamda 175 (322 milyon TL) milyon dolar gelir kaybı yaşanmıştır. Kişi başına düşen maliyet hesaplandığında, ekonomik kaybın 4,3 TL olduğu görülmektedir. 27

Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada, son dönem Türkiye-Suriye ilişkilerinde yaşanan değişimin genel anlamda Türkiye nin, özelde ise ülkenin Orta ve Doğu Akdeniz bölgeleri ile Güneydoğu Anadolu bölgesi ekonomisine olan ekonomik etkileri analiz edilmiştir. Ekonomik etkiler, ihracatta yaşanan azalma, turizm gelirlerinin düşüşü ve Suriyeli mültecilere yapılan harcamalar çerçevesinde analiz edilmiş, bunların dışında kalan; kriz nedeniyle savunma harcamalarındaki artış, genel bütçe vergi gelirlerinde yaşanan değişimler, bütçe giderlerindeki artışlar, bölge illerindeki emlak piyasasındaki ve taşımacılık sektörünün nasıl etkilendiğine ilişkin hususlar bu çalışma çerçevesinde ele alınmamıştır. Savunma harcamalarının ne kadar artış gösterdiği ve bunun ne kadarının Suriye krizi ile ilişkilendirilebileceğine ilişkin veriler mevcut olmayıp, genel bütçe vergi gelirleri ve giderlerine ilişkin veriler de ancak genel itibarıyla bölge ekonomisinin son dönem durumuna ilişkin fikir edinilmesine yardımcı olmakta, ancak spesifik olarak Suriye politikasındaki değişimle ilişkilendirilememektedir. Diğer taraftan, Suriyeli mültecilerin ülkemize gelişiyle beraber emlak fiyatlarındaki artışın maliyetini ölçmek de mevcut veriler ışığında mümkün görünmemektedir. Yapılan değerlendirmeler çerçevesinde, 2014-2023 dönemini kapsayan 10 yılda Suriye krizinin cari fiyatlarla 110 milyar TL ihracat kaybına neden olacağı öngörülmektedir. 14 ilden oluşan bölge için bu miktar 8 milyar TL olacaktır. Bir başka deyişle, Suriye krizinin yıllık olarak ülke ihracatına zararı ortalama 11 milyar TL, bölge ihracatına ise 0,8 milyar TL olacaktır. Suriye ye olan ihracattaki daralmanın bölgede yıllık ortalama kişi başına düşen maliyeti 54 TL, ülke genelinde ise 138 TL olacaktır. Suriye ile olan ilişkilerin 2010 yılındaki durum ile devam etmesi ve bu seviyede ihracatın gerçekleştirilmesi varsayımı altında, 2011 ve 2012 yıllarında ülke ihracatı 2,84 milyar TL ve 14 ilden oluşan bölgenin ihracatı ise 534 milyon TL daha yüksek bir düzeyde olacaktı. İhracat gelirlerindeki azalma nedeniyle ülke genelinde kişi başına düşen maliyet 37,5 TL, bölge özelinde ise kişi başına düşen maliyet miktarı 36 TL dir. 28

Suriyeli mültecilerin 2011-2012 yılında ülkemizde barınma ve diğer ihtiyaçlarından kaynaklanan maliyet 2,7 milyar TL olmuştur. 2013 yılı boyunca mültecilerin Türkiye de kalması durumunda, 2013 yılı sonu itibarıyla maliyet 3,54 milyar TL ye, kişi başına düşen maliyet ise 47 TL ye yükselecektir. Suriye den gelen turist sayısında yaşanan azalmanın ekonomik maliyeti 322 milyon TL dir. Kişi başına düşen maliyet hesaplandığında, ekonomik kaybın 4,3 TL olduğu görülmektedir. Özetle, krizin başladığı 2011 yılı Ağustos ayından 2012 yılı sonuna kadar olan dönemde ülke ekonomisine toplam maliyet 5,86 milyar TL, kişi başına düşen maliyet ise 77,5 TL olmuştur. 2013 yılında durumun aynen devam etmesi halinde ek maliyet 3,58 milyar TL, kişi başına düşen maliyet 47 TL olacaktır. 29

KAYNAKÇA Alpaslan, İdil Bilgiç, Suriye Krizi Türkiye Ekonomisini Nasıl Etkiler?, TEPAV, 2012. Balcı, Bayram, Suriye krizi: Türkiye nin Ortadoğu Rüyasının Sonu mu? 2012. Çalhan, Merve, Islahiye Sığınmacı Kampı Araştırması, 2013. İHH, İnsani Yardım Vakfı Suriye Acil Yardım Raporu (Mayıs 2011 - Mayıs 2012), 2012. Stratejik Düşünce Enstitüsü, Suriye Krizi nde Bölgesel ve Küresel Aktörler (Perspektifler, Sorunlar ve Çözüm Önerileri), 2012. T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Suriye Afet Raporu, 30.01.2013. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü, 2012 Yılı Aralık Ayı Sınır Giriş-Çıkış İstatistikleri, 07.02.2013. Voyvoda, E., Erinç YELDAN, Küresel Isınma Alanında Ulusal Düzeyde Rasyonel Adımların Tespiti: Alternatif Politika Seçeneklerinin Makroekonomik Analizi, Kalkınma Bakanlığı için Hazırlanan Rapor, 2010. İnternet Kaynakları Başbakanlık Afet ve Acil Durum Başkanlığı http://www.afad.gov.tr/, 29.01.2013. Al Jazeera Gazetesi http://www.aljazeera.com/, 19 Ocak 2013. Guardian Gazetesi www.guardian.co.uk/, 08 Ocak 2013 ve18 Ekim 2012. Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü, www.muhasebat.gov.tr, Mart 2013. Washington Post Gazetesi, www.washingtonpost.com, 01 Ocak 2013. Reuters Haber Ajansı, www.reuters.com, 15 Ağustos 2012. Kültür ve Turizm Bakanlığı, http://sgb.kulturturizm.gov.tr/tr,50930/istatistikler.html, Türkiye Bankalar Birliği, www.tbb.org.tr Türkiye İstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr 30