T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI MİLLİ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI TÜRKİYE DE E-KİTAP TEKNOLOJİSİ: YAZILIM, DONANIM, PROTOKOL VE UYGULAMALAR UZMANLIK TEZİ Teoman AKAY Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı İlhan AKÇAL ŞUBAT 2012 ANKARA
KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Teoman AKAY Tez Konusu : Türkiye de E-kitap Teknolojisi: Yazılım, Donanım, Protokol ve Uygulamalar Tez Danışmanı : İlhan AKÇAL Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2012 ii
Teoman AKAY tarafından hazırlanan TÜRKİYE DE E-KİTAP TEKNOLOJİSİ: YAZILIM, DONANIM, PROTOKOL VE UYGULAMALAR adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. (Danışman) İlhan AKÇAL Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur. iii
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../2012 Teoman AKAY Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı iv
ÖNSÖZ Bir kültür ürünü olan kitapların bilgi ve teknoloji çağında yaşadığı mekansal bir dönüşüm olarak elektronik ortamlara aktarıldığını görmekteyiz. Bunun yanında ipad, iphone ve elde taşınabilen e-kitap okuyucu cihazlarda binlerce kitap okuyabileceğimiz alanlar ve sistemler oluşturulmuştur. Bu ilerleme ve dönüşümler yeni yazılımların geliştirilmesi yeni donanımların üretilmesi anlamına gelmekte, beraberinde yeni durumlar, sorunlar ve beklentiler getirmektedir. Çalışmada, Türkiye de elektronik kaynakların erişiminde ulusal nitelikteki çalışmalar tanıtılırken, e-kitabın dünden bugüne geçirdiği aşamalar, son ulaştığı durum, piyasadaki belli başlı firmalar, bu firmaların pazarladıkları ürünler ve telif haklarına ilişkin konular üzerinde durulmuştur. Elektronik yayınlar ve elektronik kitaplar konusunda yayıncılar kadar kütüphane ve bilgi hizmetleri sektörünün bilgi ve deneyimlerinden yararlanmak ve topyekün hareket etmek maliyet, hız ve zaman açısından tüm sektörleri olumlu etkileyecektir kanısındayız. Bu açıdan, e-kitapların toplumsal düzeyde yaygınlaşmasından, kütüphane hizmetlerine kadar, telif haklarından, kullanım ve erişim biçimleri konusunda yaşanabilecek problemlere kadar kapsamlı bir hareket planı oluşturmak gerekmektedir. Bu kapsamda elektronik kitapların dünyada ve Türkiye de nasıl değerlendirildiğini yayıncılık sektörü ve bilgi hizmetleri çerçevesinde hangi aşamada olduğu telif hakları ve derleme konusunda nasıl bir yol izlenmesi gerektiği, Bakanlık düzeyinde nelerin yapılmakta olduğu ve Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu çerçevesinde elektronik kitapların hukuksal durumu incelenmeye çalışılacaktır. Çalışmanın hazırlanmasında emeği geçen danışmanım Sayın İlhan AKÇAL a, bana her zaman destek olan Annem Gülay AKAY a ve çalışmayı bitirmemde katkı sağlayan Eşim Çiğdem AKAY a teşekkür ederim. v
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ..... i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ. iv TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ.... vi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ELEKTRONİK KİTAP 1. ELEKTRONİK KİTAP NEDİR.... 5 1.1 Elektronik kitabın tanımları. 6 1.2 Elektronik kitapların gelişimi... 12 1.3 Elektronik kitap donanımları 19 1.4 Elektronik kitap yazılımları.. 27 vi
İKİNCİ BÖLÜM ELEKTRONİK KİTAP ÜRETİMİ VE KULLANIMI 2. DÜNYADA E-KİTAP ÜRETİMİ VE KULLANIMI.. 31 2.1. E-kitap yayıncıları.. 33 2.1.1. E-kitap ürünleri.... 35 2.2. Yazarlar.... 38 2.2.1 Yazarlara kendi kendine yayıncılık (e-vanity) hizmeti sağlayan Siteler.. 39 2.3 E-kitap uygulamaları.... 41 2.4 E-kitapların avantajları ve dezavantajları.... 44 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE ELEKTRONİK KİTAP TEKNOLOJİSİ VE ÜRETİMİ VE KULLANIMI 3. TÜRKİYE DE E-KİTAP TEKNOLOJİSİ VE ÜRETİMİ. 50 3.1. Kütüphanelerde e-kitap kullanımı ve konsorsiyumlar 55 3.2. E-kitap lisans anlaşmaları 64 3.3. Türkiye de e-kitaplarla ilgili yasal düzenlemeler 76 vii
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 84 KAYNAKÇA 89 EKLER 97 ÖZET 102 ABSTRACT 103 ÖZGEÇMİŞ. 104 viii
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ACML Age Agm ANKOS CD/CD-ROM CNSLP DDP DRM DVD EKUAL FSEK FTE HTML IDPF ILL ISBN LCD Academic Consortia Model License Adı geçen eser Adı geçen makale Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu Compact Disc / Read Only Memory Canadian National Site Licensing Project Deep Discount Price Digital Rights Management Digital Versatile Disc Elektronik Kaynaklar Ulusal Akademik Lisansı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Full Time Equivelant HyperText Markup Language International Digital Publishing Forum International Library Loan International Standard Book Number Liquid Crystal Display ix
MARC NISO NIST OCLC OPAC PC PDA PDF RTF TRNSL Machine Readable Cataloging National Information Standards Organization National Institute of Standards and Technology Online Computer Library Center Online Public Access Catalog Personal Computer Personal Digital Assistant Portable Document Format Rich Text Format Turkish National Site License (Türk Ulusal Site Lisansı) ULAKBİM USB ÜNAK WI-FI WIPO Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi Universal Serial Bus Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği Wireless Fidelity Word Intellectual Property x
TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Üçüncü bölümün tablo, resim ve şekilleri Tablo 3.1 Lisans Anlaşması Yapılan Veritabanları ve Toplam Üyelikler 60 Şekil 3.1 Geleneksel yayıncılık, elektronik yayıncılık şeması. 63 xi
GİRİŞ Dijital (elektronik) yayıncılık endüstrisi hızla gelişmektedir. E-kitaplar dijital yayıncılık endüstrisinin iş kollarından birisidir ve 2009 yılında ABD de gerçekleşen toplam yayıncılık pazarının % 3 ünü, 2010 yılında % 7 sini oluşturmaktadır. Okuma araçları ile entegre olan çevrimiçi mağzaların gelişmesi, elektronik kitap üretimindeki artış ve Amazon gibi çevrimiçi perakende e-kitap satışı yapan mağzaların agresif fiyat politikaları e-kitaptan sağlanan gelirlerin artarak devam edeceğini göstermektedir. Pazar payları Apple firmasının ürettiği ipad gibi çok fonksiyonlu araçların üretilmesi ile artmaktadır ve yayıncılar öncelikli yatırımlarını yüksek kar marjlarından dolayı e-kitaplara yapmaktadır. Şüphesiz elektronik kitap ve elektronik kitap okuma araçlarının edinilmesi konusundaki eğilimler diğer ülkelerde de görülmeye başlanacaktır. Öncelikle okuma cihazlarındaki teknik gelişme ve ilerlemeler sonucunda elektronik kitapların okunmasında yaşanan görsel problemler ortadan kalkmaktadır. İnternet in günlük yaşamımızda yaygın bir konuma gelmesiyle okuma davranış ve şekillerinde değişim yaşanmaktadır. Elektronik kitap sektörünün gelişmesini engelleyen en önemli faktör e-kitap üretiminin çok düşük olmasıdır. Örneğin Amzon firması Kindle araçlarını üretirken içlerinde The New York Times in en çok satan 112 eserin 102 tanesini içeren 90.000 e-kitabı satış için hazır duruma getirmiştir. Amazon un kendi sayfasından alınan bilgilere göre kendi yayın formatı olan AZW formatında 725.000 e-kitabı ve kamu mülkiyeti dahilinde olan 1.8 milyon elektronik kitap Amazon dan indirilebilmektedir. Dijitalleşme sürecinin yayıncılara getirdiği kolayıklara karşın bu dijitalleşme sürecin göz ardı edilemeyecek zorlukları da vardır. Yayıncılar dijital hak alınmasını
gerektiren kitaplar için yazarlarla görüşüp anlaşma yapmak durumundadır. Elektronik kitapların bir diğer boyutu kütüphane ve bilgi merkezlerinde gerçekleştirilen uygulamalardır. Gelişen teknoloji ile birlikte yayın türlerinin artması ve çeşitlenmesi kütüphane ve bilgi merkezlerinin yayın seçme ve değerlendirme politikalarını da etkilemiştir. Örneğin bazı kütüphaneler basılı dergi aboneliklerinin iptal ederek elektronik ortamdaki versiyonunu tercih etmiştir. Aynı şekilde elektronik kitapların satın alınması için oluşturulan üniversite konsorsiyumları 2000 li yıllardan bu yana çok sayıda e-kitabı akademi çevreleri ve araştırmacıların hizmetine sunmada ön ayak olmuştur. ANKOS, ULAKBİM ve ÜNAK gibi kütüphanecilik organizasyonları elektronik yayınların ucuz maliyetlerle satın alınmasına yönelik olarak konsorsiyumlar oluşturmaktadır. Bu konsorsiyumlar elektronik kitapların satın alınmasında ortak hareket edebilmek için bir araya gelmişlerdir. Yaptıkları lisans anlaşmalarında telif hakları, sayısal hak yönetimi, kullanım sınırlılıkları gibi konular tartışılmakta ve karara bağlanmaktadır. Elektronik kitapların tüm uygulama alanlarında kütüphane ve bilgi kuruluşlarının tecrübelerinden yararlanılması faydalı olacaktır. Elektronik kitap uygulamaları ülkemizde de yapılmakta ancak istenilen düzeye getirilememiştir. Milli Eğitim Bakanlığı nın bazı ders kitapları, DPT Müsteşarlığı nın bazı yayınları, Açıköğretim fakültesine ait bazı ders kitapları, Altkitap gibi bazı yayıncılar ve Kültür ve Turizm Bakanlığı gibi kuruluşlar görev alanlarına ilişkin konularda e-kitap üretmekte ancak istenilen düzeyde ve miktarda gerçekleşmemektedir. Bu durum kurumların kolay ve etkili şekilde tanıtımını önlemekte ve üretilen kurumsal bilgilerin toplumsallaşmasını engelleyici bir duruma yol açmaktadır. 2
Rekabet gücünü belirleyen temel faktör Ar-Ge ve innovasyon kaynaklı yüksek ve sürdürülebilir verimlilik artışıdır. İnnovasyonu hızla üretim süreçlerinin ve ürünlerin iyileştirilmesi için yüksek eğitim düzeyine ve üstün beceriye sahip işgücüne ihtiyaç vardır. Günümüzde rekabet gücünün korunması ve geliştirilmesi, dünya devletlerinin en önemli fonksiyonlarından biri haline gelmiştir. 1 Bu açıdan bakıldığında elektronik kitapların üretimi, kullanımı, okuma araçlarının geliştirilmesi, yazılım ve donanım gibi süreç ve mekanizmaların her biri rekabet unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Bugün küreselleşen dünyada, pazara zamanında ulaşmak konusunda en çok tartışılan konulardan biri: Teknolojiyi dışardan mı satın alalım, yoksa kendimiz mi geliştirelim ikilemidir. Lisans ortağının seçimi, teknolojinin yerel koşullara uyumu, uygulama kolaylığı, lisans koşullarının uygunluğu, sınaî mülkiyet haklarının korunması rekabet gücü açısından oldukça önemlidir. Özellikle, ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkelerde teknoloji üretmeyen bir ülkenin ekonomik bağımsızlığı olamaz sözünden hareketle oluşturulacak bir bilim teknoloji politikası çerçevesinde yaratıcılık-teknoloji-rekabet döngüsünü kurarken, teknoloji seçimi, lisans alma, teknoloji transferi, geliştirilen teknolojilerin mülkiyet haklarının korunması konularını da göz ardı etmemek gerekiyor. 2 Elektronik kitaplar ve elektronik yayıncılık sektörü ülkemizde gelişmekte olan bir sektördür. Bu sektörün olumlu ve olumsuz getirileri önceden değerlendirilmeli gerekli yapısal, teknolojik ve hukuksal önlem ve tedbirler alınmalıdır. Tezimiz elektronik kitapların dünyadaki kullanımı ve algılanışını incelemekte, Türkiye deki mevcut durumu çeşitli sektörel bakış açılarıyla değerlendirmeye çalışmaktadır. Bu kapsamda çalışmanın ilk bölümü elektronik 1 Nilüfer Yalçın, Rekabet ve Teknoloji Çevrimiçi: (http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20060782) Erişim tarihi: 2 Ocak 2012 2 Yalçın, A.g.m. 3
kitapların ortaya çıkışlarını ve gelişim evrelerini anlatmakta, kullanılan yazılım ve donanım seçeneklerini ve türlerini göstermektedir. Bu kapsamda çeşitli e-kitap okuma aracı üreten firmalar ve ürettikleri araçların özellikleri anlatılmaktadır. İkinci bölümde dünyada elektronik kitap kullanımına ilişkin sayısal değerler verilmektedir. Bu bölümde ayrıca elektronik kitapların yayıncı ve yazarlarla olan ilişkileri anlatılmaktadır. Elektronik kitap üreten önemli yayıncılar tanıtılmakta ve e- kitap üretim rakamları verilmektedir. Diğer taraftan elektronik yayıncılık çerçevesinde elektronik kitap üretmek isteyen yazarların önünde bulunan seçenekler ve fırsatlar da anlatılmaktadır. Bu bölümde ayrıca elektronik kitapların avantajları ve dezavantajları toplu şekilde sıralanmaktadır. Tezin üçüncü bölümü Türkiye deki elektronik kitap uygulamalarına örneklerin verildiği, kullanımın ne şekilde gerçekleştiğine ilişkin örneklerin ve sayısal değerlein verildiği bölümdür. Özellikle yayıncıların elektronik yayın ve e- kitaba bakış açıları sergilenmeye çalışılmış geleceğe dönük beklentileri sergilenmiştir. Milli Kütüphane nin yanısıra özellikle üniversite kütüphanelerinin katılımcısı oldukları konsorsiyumlar hakkında bilgi verilmiş yaptıkları lisans anlaşmalarına ilişkin özellikler belirtilmiştir. Bu böümde ayrıca elektronik kaynakların ülkemizde kulanımı sırasında kaynaklanan telif hakkı gibi sorunlara da değinilmiş, yasal düzenlemeler konusunda bilgi verilmiştir. Elektronik kitaplar konusu ülkemizde yeni gelişmekte olan bir olgudur. Dolayısı ile yayıncı, yazar, kütüphane ve bilgi merkezlerinin iş ve işlemlerinde yenilikler, fırsatlar ve yeni hukuksal durumlar ortaya çıkarmaktadır. Tezimizin amacı elektronik kitapların belirtilen alanlarda faaliyet gösteren toplum kesimlerinin temel bilgilendirme açığını kapatmaktır. 4
BİRİNCİ BÖLÜM ELEKTRONİK KİTAP 1. ELEKTRONİK KİTAP NEDİR Yayıncılık bir bilgiyi hedef kitlelere ulaştırmak amacını taşır. Sözel iletişimin yaşandığı zamanlardan başlayan iletişim, matbaanın icadı ile yayıncılık kavramı gerçek anlamı ile kullanılmaya başlanmıştır. Artan basım ve dağıtım masraflarına alternatif bir yol olarak ortaya çıkan elektronik yayıncılık, günümüzde yazarlar ve okurlar tarafından sıklıkla tercih edilen bir yayım biçimidir. Bilgisayar temelinde oluşturulan, depolanan, işlenen ve güncellenen bilginin seçilmiş bir izleyici gurubuna aktarımı olarak tanımlanan e-yayıncılık terimi önceleri faks, radyo, televizyon gibi araçlarla yapılan yayınlar ve/veya çoğaltılması amaçlanan yayınların bilgisayar donanım ve yazılımlar ile basılabilir hale getirilmesini ifade etmekte kullanılmıştır. Günümüzde ise bu terim daha çok çevrimiçi (online) veya web tabanlı olarak yapılan yayımcılığa karşılık gelmektedir. 3 Yayıncılık konusunda yaşanan teknolojik gelişmeler sayesinde önce radyo ve televizyonun icat edilmesi ve yaygınlaşması, sonra da kişisel bilgisayarların 1980 li yılların başından itibaren kullanılmaya başlaması ile masaüstü yayıncılık kavramı ortaya çıkmıştır. Masaüstü yayıncılık teknoloji ile birlikte gelişerek entegre bir şekilde ve etkileşimli olarak olarak ses, görüntü ve yazıyı kullanmış ve elektronik yayıncılık (multimedya yayıncılık) olarak anılmaya başlamıştır. 4 Elektronik yayıncılığın kendi içerisinde birçok yayın türü olduğunu görmekteyiz. Bunların 3 Özden Pektaş Turgut, Elektronik Yayımcılık Kapsamında Elektronik Tasarım Dergilerinin Görsel Kimlik Açısından Değerlendirilmesi Çevrimiçi: (http://inet-tr.org.tr/inetconf14/bildiri/64.pdf) Erişim tarihi: 6 Ocak 2012 4 Elektronik yayıncılık ve internet uygulamaları Çevrimiçi: (http://mimoza.marmara.edu.tr/~csutcu/elektronikyay.pdf) Erişim tarihi: 7 Ocak 2012
başlıcaları elektronik kitaplar, elektronik dergiler, elektronik gazetelerdir. Sayılan elektronik yayınlardan olan e-kitaplar, bir donanıma eklenen, taşınabilir bir araçta bulunan, kişiye ait dijital bir yardımcıyla (Personal Digital Assistant PDA), kişisel bir bilgisayarda ya da bir diz üstü bilgisayar üzerinde okunabilen bir metnin elektronik versiyonudur. 5 Taşınabilme, transfer edilebilme ve taranabilme gibi belirli özellikleri taşımalarına karşın birçok değişik format kullanabilirler. E-kitaplar kullanıcı etkileşimi sağlayabilmek için yorumlama ve tartışma araçlarını içerebildiği gibi bazıları da dış kaynak bağlantıları ekleme izni sunabilmektedir. Farklı e-kitap türleri çok sayıda amaca hizmet edebilmektedir. Bazı durumlarda geleneksel yani basılı ortamlarda üretilen kitaplar, okuyucularının ihtiyaçlarını daha iyi karşılayabilmek adına özelliklerini yükseltmek veya tamamlayabilmek için elektronik ortamdaki versiyonlarını da piyasaya sunmuştur, diğer yandan, basılı versiyonları üretilmeden yalnızca elektronik ortamda üretilen kitaplar geleneksel yayıncılık türlerinin basım, depolama ve postalama ücretlerinden kaçınmak için başvurulan bir tercih olarak karşımıza çıkmaktadır. Biz bu bölümde elektronik yayıncılığın bir kolu olan e-kitap kavramının tanımlanması ve ortaya çıkışından itibaren geçirdiği evreleri tanıtmaya çalışarak e-kitap donanım ve yazılımları üzerinde duracağız. 1.1 Elektronik kitabın tanımları Enformasyon teknolojisi ve özellikle internet yayıncılık türlerini kökten bir değişikliğe uğratmıştır. Gazeteler, dergiler ve süreli yayınlar yıllardır çevrimiçi olarak yayımlanmakta ve yazılı metinlerin her türü sayısal (dijital) ortamda erişilebilir duruma gelmektedir. Son olarak yazılı dilin sayısallaşmasında en son noktaya ulaşılmış, 2000'li yılların başından itibaren kitap yayıncılığı endüstrisi ortaya çıkmıştır. Artık elektronik kitaplar e-kitaplar çevrimiçi e-kitap mağzalarından 5 7 things you should know about e-books Çevrimiçi: (http://net.educause.edu/ir/library/pdf/eli7020.pdf) Erişim tarihi: 17 Ekim 2012 6
satın alınabilmekte ya da bilgisayarlara indirilebilmektedir. 6 Biz bu çalışmada e-kitap kavramını tanımlamaya ve e-kitap teknolojierini açıklamaya çalışacağız. Tarihsel açıdan bakıldığında e-kitapların ortaya çıkışı hiçbir şekilde tesadüfen ortaya çıkan bir durum olarak görülemez; aksine, ağ (network) toplumunun ilerleyişi ile birlikte bilgi ve para akışı ve her türden dijital medya içeriğinin satılıp yayılmaya başlaması, kitap ve yayıncılık sektörünün de bu yeni ekonomi ağında (gelir yaratma çabasının bir gereği olarak) e-kitap kavram ve teknolojilerini geliştirmesi sonucunu doğurmuştur. Ağ oluşturma mantığı, enformasyon toplumlarının en önemli ve belirgin unsurlarından birisidir. Toplumda bireyler bu ağlar üzerinden iletişim kurmaktadır. İletişimin tarzı, niteliği ve kalitesi insanların sosyal, ekonomik ve kültürel yapılarını ne denli etkilediği bir gerçektir. 7 Enformasyon toplumlarında bireylerin topluma katılım güçleri ağtoplumunda ya da ağ bağlantılarında ne kadar güçlü konumda olduklarına bağlıdır. Bu açıdan bakıldığında dijital medya ve ağlar bir çok ürün ve pazarlar yaratmıştır; e-kitaplar ağ toplumunun kitaplarıdır. Bu çalışmada yeni üretim zincirlerine ve kitap üretim süreçlerine odaklanarak ağ ekonomisindeki değişimlerin yayıncılık sektörüne getirdiği yeni durumları incelerken kitap satıcılarını, araştırmacıları, basımcıları bekleyen yeni durumlara da ışık tutmaya çalışılacaktır. Elektronik kitap, monografik eser niteliğindeki basılı bir kitap metninin ya da içeriğin dijital biçime dönüştürülmüş hali veya içeriğin, bir ya da birden çok standart özgün belirteç ve metadata içeren dijital nesne formunda elektronik ortamda erişilebilir ve yayınlanabilir olarak hazır bulundurulmasıdır. 8 6 Terje Hillesund, Will e-books change the world? Çevrim içi: http://ebipol.p.lodz.pl/content/1081/issues/issue6_10/hillesund/index.html Erişim tarihi: 5 Mayıs 2011 7 Murat Ertan Doğan, Enformasyonel iş gücü için yeni bir öğrenme yaklaşımı: Bğlantıcılık Çevrimiçi: http://ab.org.tr/ab11/bildiri/159.doc. Erişim tarihi 7 Ocak 2012 8 A. Abdulghafoor Qari (2005) E-books and Their Future in Academic Libraries in the Gulf Region Information Science of King Abdulaziz University, Jeddah, Saudi Arabia Çevrimiçi: http://conf11th.uaeu.ac.ae/pdf/2nd%20session/qari.pdf Erişim tarihi 28/05/2011 7
Çeşitli kaynaklardan alınan farklı yorumlar değerlendirildiğinde elektronik kitabın ne olduğu; diğer elektronik metinlerden farkı; donanım mı, yazılım mı yoksa sadece içerik mi ya da bunlardan birkaçının bileşimi mi olduğu konularında uzman çevrelerin ortak bir görüşe sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla literatürde bir kavram karmaşası yaşanmaktadır. Bu nedenle kavram karmaşasına dikkat çekmek, mevcut tanımların farklı ve ortak yönlerini daha anlaşılır kılmak amacıyla söz konusu tanımlar gruplandırılarak ele alınmıştır. 9 Bu doğrultuda elektronik kitabın tanımıyla ilgili dört farklı görüş saptanmıştır. - E-kitap, ekranı bulunan herhangi bir aygıtta ya da özel bir donanımda görüntülenebilen elektronik içeriktir. - Metnin e-kitap olabilmesi için metni zenginleştirici özellikler sağlayan bir yazılım gerekir. - E-kitap bir yazılım ve donanım bileşimidir. Bu özelliğiyle dijital kitaptan farklıdır. - E-kitap, elektronik metnin okunmasını sağlayan bir donanımdır. E-kitaplar dar kapsamlı bir tanıma göre; ses üreten bir araçtan dinlenebilen ya da taşınabilir bir okuma aracından okunması için tasarlanan sayısal içerikli nesnelerdir. Bu tanımlarda e-kitabın aslında içerik olduğu, ciltli ya da ciltsiz bir kitabı elektronik ortamda sergileyen bir nesne olduğu yaygın bir görüştür. Ancak, bir e-kitabı yalnızca dijital (sayısal) bir nesne olarak görmek yanıltıcıdır. E-kitaplar, bir araçla görüntülenmek veya diyalog üreten bir uygulama ile okunabilmek amacıyla formatlanmış çeşitli sayısal nesneler veya dokümanlar bütünüdür. Elektronik kitaplar; içerdiği dosyaları, metadataları, sayısal hakları (copyright) ve diğer bileşenleri içeren sayısal bir yayındır. İçerik yazılı dokümanlar, resimler ve çizimlerden oluşur. Metadata kitap hakkında özet bilgi sağlarken (yazar, yayıncı. ISBN, fiyat, vb.) sayısal hak yönetimi (digital rights management-drm) dosyaları 9 Işık Önder, "Elektronik Kitap Olgusu ve Türkiye'de Durum", Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara : 2010, s.22. 8
kitap sahibinin haklarını belirler. Tüm bu farklı dokümanlar Microsoft Reader tarafından kullanılan.lit ya da Gemstar tarafından kullanılan.rb formatı gibi uygun bir formatta tek bir yayında toplanmışlardır. Conaway a göre 10 elektronik kitap hem geleneksel kitap özelliklerine benzetilerek hem de internet teknolojisinden yararlanılarak hazırlanan, çeşitli tür monitörler, aygıtlar ve kişisel bilgisayarlarca görüntülenebilen, kitap içindeki ya da kitap koleksiyonu içindeki özel bilginin aranmasına izin veren elektronik biçimdeki kitaptır. Bir e-kitap, çoklu ortam verilerini (video, animasyon, ses, vb.) barındırma, diğer elektronik kaynaklara bağlanma ve referans bilgisiyle birçok kaynağa karşılıklı geçiş yapma yeteneğinin yanı sıra internetin avantajlarından da yararlanmalıdır. İnternet avantajlarından etkin biçimde yararlanabilmek, geleneksel kitaba benzer özellikler taşıyan bir elektronik kitap için yazılımların kullanılmasını gerektirir. Ayrıca Conaway, aynı makalede e-kitap kullanımında gelişen ve egemen olan modelin, e-kitabın içeriği temel alınarak değerlendirilmesi gerektiği inancındadır. Ona göre e-kitap ne bir aygıt ne bir yaratma mekanizması ne de içeriğe adanmış bir kaynak olarak nitelendirilemez. Elektronik kitap, içeriğin kendisidir. Dolayısıyla e- kitap, yazarın entelektüel sermayesidir ve yazarı telif hakkı sahibidir. Connaway a göre ideal e-kitap modeli, geleneksel kitap endüstrisinin bütünlük ve niteliğine ilişkin özelliklerinin yanı sıra, kolay ulaşılabilir içeriğin teknik çevre-gereçler tarafından kısıtlanmadan kullanımını sağlarken, içeriği ulaşılabilir kılma, düzenleme ve bir araya getirme konularında daha verimli ve etkili yollar sunmak için internet ve elektronik çevreyi bir araç olarak kullanır. 1990 lardan önce yani Gutenberg Projesi nin uygulanmasından önce toplanan dosyalar veya CD ortamında biçimlenen e-kitaplar konusunda konuşmak alışılmamış şeyler değildi. Yine o dönemlerde bilgisayarlar için başarısız kalan e-kitap okuma yazılımı yapma girişimlerine de rastlamaktayız. Bu programlar daha sonra elektronik 10 Lynn Silipigni Connaway (2003), Electronic Books (ebooks): Current Trends and Future Directions DESIDOC Bulletin of Information Technology 23(1), p.13-18. (OCLC) Çevrimiçi: (http://www.oclc.org/research/publications/archive/2003/connaway-desidoc.pdf) Erişim tarihi: 07/10/2011 9
kitapları anlatmak için kullanılan okuma yazılımları anlamında kullanılmaktaydı. Bugün elektronik kitap terimi kişisel ya da elle taşınabilen bir bilgisayar üzerinde okunmak için özel olarak yapılmış sayısal nesneleri ifade etmektedir. Literatürde elektronik kitap okumak için özel olarak tasarlanmış taşınabilir aygıtlar için genellikle elektronik kitap okuyucu terimi kullanılmaktadır. Bu nedenle araştırmada herhangi bir kavram karmaşasına yol açmamak için yazılımlar e-kitap okuyucu yazılımlar ve donanımlar ise e-kitap okuyucu donanımlar olarak tanımlanmıştır. Basit bir anlatımla içeriğe erişim için özel bir yazılım gerektirmeyen elektronik metinler için dijital kitap ; içerik ve yazılımdan oluşan elektronik obje için elektronik kitap terimleri kullanılabilir. Kavram karmaşası yaratmayacak ve e-kitabı tüm özellikleriyle kapsayacak biçimde kendi tanımımızı oluşturursak; E-kitap bir ya da birkaç basılı kitabın sayısallaştırılmasıyla elde edilen ya da bütünüyle elektronik ortamda üretilen bir içeriğin, bir masaüstü bilgisayar, ekranı bulunan herhangi bir elde taşınabilir aygıt veya özel tasarlanmış bir elektronik kitap okuyucu donanımda görüntülenebilir, erişilebilir, yayınlanabilir şekilde bulunan ve kullanılan yazılımla sağlanan zengin metin özellikleri ile (kitap ayracı ekleme, metin isaretleme, not alma gibi) geleneksel okuma sırasında yapılan işlevlerin de gerçekleştirilebildiği elektronik biçim dir. 11 Bu tanım bağlamında elektronik kitabın niteliklerini şu şekilde özetleyebiliriz: - Ekranı bulunan herhangi bir aygıtta ya da özel tasarlanmış e-kitap okuyucu donanımlarda görüntülenebilir. - Elektronik ortamda internet yoluyla her zaman, her yerden, aynı anda birden fazla kişi tarafından çevrimiçi erişilebilir veya indirilerek çevrimdışı kullanılabilir. 11 Önder, A.g.e. s. 33. 10
- Elektronik ortamda yayınlanır ya da CD-ROM veya DVD üzerine kaydedilebilir. - Metni zenginleştirici animasyon, ses, resim, müzik, video, grafik vb. dijital öğeler, linkler aracılığıyla diğer web kaynaklarına göndermeler ve metadatalar içerebilir. - Kullanılan yazılıma bağlı olarak kitap ayracı, not alma, işaretleme, metin içinde arama gibi özellikler eklenebilir. Metin, yazılımın özelliğine göre, basılı bir kitap gibi sayfa temelli olarak yani kitap görünümünde görüntülenebilir. Yazılımın özelliklerine göre, metnin yazı karakteri ve yazı karakterinin boyutu vb. özellikleri değiştirilebilir. Bu niteliklerinin yanı sıra e-kitap; paylaşımında, çevrimiçi erişiminde, çevrimdışı kullanımında, kopyalanmasında ve yazdırılmasında, telif hakkı ve adil kullanım yasalarıyla uyumlu ve içerik sahibinin haklarına saygılı olması için gereken önlemler alınarak hazırlanmalıdır. Ayrıca elektronik kitapla ilgili olarak kontrol düzeyi ve sınırlamalar, okunabilirlik tirajları, bibliyografik kontrol ve yönetimsel sorunlar konuları dikkate alınmalıdır. (Parante ve Vesper) Elektronik kitap kullanımı özendirilmeden önce özellikle elektronik kitabın yayın dünyasına çıkmasıyla ortaya çıkan ve üzerinde tartışılıp çözümlenmesi gereken bu sorunlar çözüme kavuşturulmalıdır. Çünkü çözümler, elektronik kitabın özelliklerini belirleyici standartların oluşturulmasında etkin rol oynamaktadır. Kimilerine göre bir devrim olarak nitelendirilen elektronik kitaplar, bir kitabın yazılmasından okuyuculara ulaşmasına kadar geçen süreçte yer alan yazar, yayıncı, kitabevi, okuyucu gibi unsurların önünde yeni ufuklar açmaktadır. Yazılım, donanım, standart ve protokol bileşenlerinden oluşan elektronik kitaplar, günümüzde yayıncılık, eğitim ve bilgi hizmetleri alanlarında gelişme göstermekte ve her geçen gün artan sayılarıyla daha da geniş kullanıcı kitlesine hitap etmektedir. Basılı kitaplara alternatif olabileceği tartışılmakta olan bu teknolojinin zamanla bilgi edinme ve bilgiyi yayma yöntemlerini değiştirmesi kaçınılmaz olmaktadır. 11
Elektronik kitapların yaygınlaşması, bilgi merkezlerinde kullanıcı hizmetleri ve teknik hizmetlerdeki işlemlere yeni bir boyut kazandıracaktır. 12 1.2 Elektronik kitapların gelişimi Geçmişte bilim-kurgu kitaplarına konu olan elektronik kitaplar, günümüzde giderek yaygın biçimde kullanılmakta ve teknolojinin bize sunduğu fırsatlardan biri olarak görülmektedir. 1930 larda Vannevar Bush tarafından geliştirilen Bush s Memex adı verilen mikrofilm tabanlı sanal aygıt elektronik kitabın doğuşuna zemin hazırlamıştır. Bu aygıta, tüm kişisel kitap ya da kayıtlar hızlı bir biçimde depolanabilecek; çok yüksek bir hız ve esneklikte kayıtlara bakılabilecekti. Amerika daki Brown Üniversitesi nde teknoloji profesörü olan Andries Van Dam 1967-1968 yılları boyunca IBM 360 ana bilgisayarında ilk hypertext sistem üzerine çalışırken Elektronik Kitap terimini ilk olarak kullanmıştır. 13 1968 yılında Alan Kay ın Dynabook adını verdiği çocuklara bilgisayar kullanımını öğretmek fikriyle geliştirdiği Xerox PARC tarafından üretilmişti ve günümüz dizüstü bilgisayarlarına benzemekteydi. Dynabook, elektronik kitap okuyucu donanımların taşınabilirlik özelliği düşünüldüğünde gelişim sürecinde önemli bir yere sahiptir 14. Dynabook günümüzün modern notebook bilgisayarlarının ilk şeklidir. Bir dynabook 8 işlemcili, bir milyon piksel ekrana sahipti ve bunlara kablolu ya da kablosuz şekilde bağlanılabilmekteydi. Kay, Dynabook u kültürün bilgi kaynak ve kurumlarına sürekli ve kolayca erişimi sağlamayı amaçlayan bir simülatör olarak görmüştür 15. 12 Hakan Anameriç ve Fatih Rukancı, (2003) E-kitap Teknolojisi ve Kullanımı, Türk Kütüphaneciliği 17, (2), s. 147-166. 13 KT Usha Anuradha, HS (2006) E-books Access Models: An Analytical Comparative Study, Electronic Library VL.24, NO.5, p.662-679 (ISI) 14 Çevrimiçi: (http://www.gutenberg.org/wiki/main_page) Erişim tarihi 17.10.2011 15 Ya-Ming Chen, Application and development of electronic books in an e-gutenberg age Online Information Review 27. Â1 (2003): 8-16. 12
E-kitapların gelişim aşamalarına bakıldığında Gutenberg Projesi (Project Gutenberg), elektronik kitapların gündeme gelmesi ve gelişmesi açısından başlangıç tarihi olarak bilinen ilk ciddi projedir. Proje 1971 yılında Michael Hart tarafından, Illinois Üniversitesi'nde 10.000 kitaptan oluşan bir elektronik halk kütüphanesi oluşturma hedefi ile başlatılmıştır. Gutenberg Projesi, kültürel eserleri elektronik ortama aktarmak, arşivlemek ve dağıtmak amacıyla yürütülen bir çalışmadır. Eserlerin büyük bir çoğunluğu kamu malı olan kitaplardan oluşmaktadır. Proje, bu kitapların olabildiğince ücretsiz ve kalıcı bir biçimde, herhangi bir bilgisayarda kullanılabilen açık formatlarda dağıtılmalarını sağlamaktadır. 16 Hart, daha sonra bağımsızlık bildirgesinin ASCII versiyonunu üretmiş ve ağ üzerindekilere göndermiştir. 17 Gutenberg Projesine dayalı olarak elektronik kitapların ortaya çıkışı ve kullanımı ile ilgili ilk gelişmeler 1987 yılında bilgisayar oyunları üreten bir firma olan Eastgate Systems'ın Michael Joyce'un "Afternoon" adlı kitabını diskette yayınlaması ile görülmektedir. 18 1988 den itibaren geliştirilen elektronik kitap cihazlarının (palm, pocket pc gibi) da elektronik kitap yayıncılığının gelişmesini sağladığı görülmektedir. 19 Gutenberg Projesi, kültürel eserleri elektronik ortama aktarmak, arşivlemek ve dağıtmak amacıyla yürütülen bir çalışmadır. Eserlerin büyük bir çoğunluğu kamu malı olan kitaplardan oluşmaktadır. Proje, bu kitapların olabildiğince ücretsiz ve kalıcı bir biçimde, herhangi bir bilgisayarda kullanılabilen açık formatlarda dağıtılmalarını sağlamaktadır. 20 1990 lı yıllara gelindiğinde elektronik kitap biçimleri artmış; geleneksel okuma alışkanlıklarının elektronik ortama aktarılması için yeni yazılımlar geliştirilmiş; CD-ROM kitaplar ve bunları görüntüleyebilen taşınabilir elektronik kitap okuyucu donanımlar piyasaya çıkmış; e-kitap sağlayıcı firmalar kurulmuştur. 16 E-book timeline, (2002), (http://books.guardian.co.uk/ebooks/story/0,11305,627231,00.htm) alıntılayan Anameriç ve Rukancı, 2003. 17 Di Miceli, P. (2000), "What is PG?", available at (www.gutenberg.netjhistory.html) 18 Anameriç, Rukancı, A.g.m. 19 H. İ. Gürcan,(2005) E-Kitap Yayımcılığı ve Uygulamaları, X. Türkiye de Internet Konferansı, İstanbul, s. 12. 20 Çevrimiçi: (http://www.gutenberg.org/wiki/main_page) Erişim tarihi: 21.10.2011 13
1990 lı yılların ortalarında baskı ve yayıncılık teknolojisinde yeni bir dönemin başlamasına neden olacak e-mürekkep ve e-kağıt teknolojisinin keşfi; elektronik kitaplarda text ten html e geçiş; e-kitap yayın şirketlerinin kuruluşu; üniversitelerce yürütülen araştırma projelerinde e-kitap konusu üzerine yapılan çalışmaların yaygınlaşması; ilk elde taşınabilir e-kitap okuyucu donanımlar Softbook ve Rocketbook un piyasaya çıkışı; kütüphanelerin e-kitap ihtiyacını karşılayan Netlibrary nin ve diğer e-kitap sağlayıcı firmaların (Questia, Knovel, Ebrary) kuruluşu yeni binyılda yeni bir teknolojinin hızla yaygınlaşmasını sağlamıştır. 21 1990 yılında da Serendipity Systems'ın "PC-Book" isimli elektronik kitap görüntüleme programını geliştirmesiyle ortaya çıktığı bilinmektedir. 1992 yılında ise, elektronik kitaplar metin tabanlı DOS ortamından, grafik tabanlı Windows ortamındaki edisyonlara dönüştürülmüş ve böylece daha kolay okunabilecek bir biçime kavuşturulmuştur. Bu tarihte Oxford English Dictionary CD-ROM da ilk kez yayınlanmıştır. 22 Elektronik kitap teknolojisindeki bu gelişmeleri 1993 yılında BiblioBytes'ın Internet üzerinden elektronik kitap satmak üzere ilk web sitesini kurması, 1994 yılında elektronik kitap formatının metinden HTML'e geçişi ve yine aynı yıl The Fiction Works adlı ilk elektronik kitap yayıncı şirketinin kurulması izlemiştir. 23 E-kitap endüstrisinin büyümesi 1998 yılında Ulusal Bilgi Standartları Örgütü (National Information Standards Organization - NISO) ve Ulusal Teknoloji ve Standartlar Kurumu (National Institute of Standards and Technology - NIST) sponsorluğunda yapılan 1. E-kitap Konferansı yla başlanmış diyebiliriz. Konferansa yaklaşık 300 yazılım ve donanım mühendisi katılmış, yeni bir endüstri kolunun ön hazırlığı yapılmış, açık e-kitap girişimi ele alınmış ve bu yeni ortaya çıkmakta olan 21 Önder, A.g.e., s. 69. 22 T. AKBAYTÜRK, ve M. Tonta, E-Kitaplar ve Kütüphaneler, Elektronik Gelişmeler Işığında Araştırma Kütüphaneleri Sempozyumu, 24-26 Ekim, Bolu, 2002. (http://www.ku.edu.tr/files/library/activities/bolu_24-25october_tuba.ppt#294,35,sonuç) Erişim tarihi: 11.09.2008 23 Ebook timeline, (2002), (http://books.guardian.co.uk/ebooks/story/0,11305,627231,00.htm) alıntılayan Anameriç ve Rukancı, 2003. 14
üretim alanının sorunları dile getirilmiş, standartları üzerinde durulmuştur. 24 90 lı yılların sonunda e-kitap okumak için geliştirilen mevcut araçlar pahalıydı ve piyasada kullanıcı dostu olmayan yetersiz standartlar ve arayüz sistemleri vardı. 2000 yılından itibaren bu yeni endüstri kolu toplumların ilgi alanında daha geniş yer tutmaya başlamıştır. 2000 yılının mart ayında Stephen King Riding the Bullet isimli kitabını İnternet kanalıyla piyasaya sürmüş ve kitabın 400.000 kopyasını bir gün içerisinde satmıştır. Aynı ayda Microsoft, Barnes & Noble bu yeni ürünlerin daha büyük kitlelere ulaşmasını sağlamak için e-kitap mağzalarını (e-book superstore) ortaya çıkarmıştır. Yayıncılık endüstrisi, bilgisayar yazılımı ve donanımı şirketleri ve kitap sağlayıcıları ürünlerini tanıtıp ilan ederken pozitif büyüme ve olumlu pazar tahmini beklentilerini belirtmiştir. Dünyanın en geniş on-line koleksiyonuna erişim hizmeti veren ve ilk online kütüphane olan Questia, 1999 yılında kurulmuştur. Questia kitaplara, beşeri ve sosyal bilimler alanlarında dergilere, makalelere, magazinlere ve gazete makalelerine erişim hizmeti vermektedir. Questia da her bir kelime, tüm kitap ve dergi makaleleri koleksiyonu içinde aranabilmekte ve baştan sona her başlık okunabilmektedir. Koleksiyon geliştirici profesyonel kütüphaneciler tarafından seçilen bu zengin ve bilimsel içeriğe yalnız internetten erişilebilmektedir. 25 Ağustos ayında Microsoft, bilgisayarlar, e-kitap okuyucu donanımlar ve PDA lar da kullanılabilen Microsoft Reader adını verdiği ilk e-kitap okuyucu yazılımını piyasaya sürmüştür. Amazon ve Microsoft elektronik kitap satışı için bir anlaşmayla bir araya geldi ve Amazon on-line kitabevi, yetkili müşterileri için e- kitapların indirilmesi ve okunmasında Microsoft un yeni yazılımını kullandı. Adobe, PC ler için ücretsiz olarak e-kitap okuma yazılımı geliştiren Glassbook u 2000 yılında satın almış ve Glassbook Reader adını Acrobat ebook Reader olarak değiştirmiştir. 24 Nancy Herther, The e-book industry today: a bumpy road becomes an evolutionary path to market maturity The Electronic Library 23. Â1 (2005): 45-53. 25 Questia: (http://www.alexa.com/data/details/main/questia.com) Erişim tarihi: 20/11/2011 15
ABD de başlayan elektronik kitap yayıncılığının 2000 lerin başında Avrupa ülkelerinde de ilgi görmeye başladığı görülmektedir. 2001 yılında 52.si düzenlenen Frankfurt Kitap Fuarı elektronik kitapların merkezi bir konu oluşturduğu bir etkinlik olarak gerçekleşmiş, fuarda dünya çapındaki tüm büyük yayıncılar ve online firmaları kapsamlı olarak yeni elektronik kitap projelerini tanıtmışlardır. Fuarda 100 ülkeden çeşitli yayınevleri 360.000 civarında elektronik kitap tanıtmışlardır. 26 2001 yılında, sponsorluğunu NISO (National Information Standards Organization) ve NIST (National Institute of Standards and Technology) in üstlendiği 4. Yıllık Elektronik Kitap Konferansı yapıldı ve konferans bildirileri yayınlandı. Bu konferansta yazarlar açısından e-yayıncılık nasıl yapılır, hakların korunması ve pazarlama konularına; uygulamalar açısından e-öğrenme, dijital kütüphaneler, yatırımlar (girişimler)-yaygın kullanım, e-sağlık hizmetleri, e- kitapların kütüphanelerde kullanımı konularına; erişilebilirlik açısından da dağıtım, içerik geliştirme, dijital haklar yönetimi, standartlar ve birlikte kullanım konularına değinilmiştir. Ayrıca yayıncılık sürecinde e-yayıncıların yeri, elektronik dosyaların basılı metinlere aktarılmasının yolları, e-kitapların çeşitli versiyonlarının kullanılabilirliği konularına genişçe yer verilmiştir. Yine aynı yıl Adobe, Glassbook Reader ı güncelleyerek kullanıcılarına altını çizme, vurgulama ve sayfa işaretleme özellikleri sağlayan son e-kitap okuyucu yazılımı piyasaya sürdü. 27 Ticari yayınevlerinin yanı sıra Internet te elektronik kitaplara ücretsiz erişim sağlayan birçok site de bulunmaktadır. Bu sitelerin bir kısmı (örneğin, Gutenberg Projesi: http://www.gutenberg.net) telif hakkı sorunu olmayan kitapları elektronik ortama aktararak herkesin hizmetine sunmaktadır. Bir kısım site ise sadece abonelerin erişimine açıktır. 28 Books24x7 (http://www.books24x7.com/), ebooknet (http://ebooknet.com/) ve elibrarybook (http://www.elibrarybook.com/) bu sitelere örnek gösterilebilir. 26 Anameriç, Rukancı, A.g.m. s. 147-166 27 Önder, a.g.e., s. 60. 28 Yaşar Tonta, Elektronik Yayıncılıkta Son Gelişmeler, Bilgi Dünyası 1(1), s. 89-132, 2000. 16
Amazon.com (http://www.amazon.com) gibi Internet aracılığıyla kitap satan şirketlerin katalogları, toplu katalog işlevi görmekte ve milyonlarca kitapla ilgili bibliyografik bilgiler, kitap tanıtım ve eleştiri yazıları içermektedir. Benzer bir hizmet Barnes & Noble (www.bn.com) ve Borders (www.borders.com) kitapevleri tarafından da sağlanmaktadır. Bu tür şirketlerin sağladığı bilgiler, yalnızca kendi stoklarında bulunan kitaplarla sınırlı değildir. Amazon.com (USA) oldukça büyük bir Internet kitabevidir. Amazon.com un arşivinde 270.000 elektronik kitap, onlarca gazete ve yüzlerce dergi bulunmaktadır. 29 İngiltere (www.amazon.co.uk), Almanya (www.amazon.com.de), Fransa (www.amazon.fr), Çin (www.amazon.cn) ve Japonya da (www.amazon.co.jp) da şubeleri bulunan amazon.com kendilerinde olmayan kitapları da sağlayabilmektedir. Halk kütüphaneleri için e-kitaplar oldukça yenidir. Kütüphanelerin yaklaşımlarında ve politikalarında farklılıklar olması da kaçınılmazdır. Örneğin, Richmond Halk Kütüphanesi ilk olarak dört adet SoftBook Reader e-kitap okuma cihazını ödünç kullanıma açmış; sergilemek ve tanıtmak üzere bunlardan birini kütüphanenin referans bölümüne koymuştur. E-kitap okuma cihazlarına 12 adet eser yüklenmiş ve bu cihazlar kütüphanenin Multimedia Learning Center'inde iki haftalığına kullanıcılara ödünç verilmiştir. 30 E-mürekkep teknolojisiyle yapılan ilk e-kitap okuyucu olan Librie 2004 yılında Sony tarafından Japonya da piyasaya çıkarıldı. 2006 yılı Nisan ayında, Çin de kendini elektronik kitap donanımları araştırma, geliştirme ve üretme işine adayan Jinke isimli firma emürekkep teknolojisini kullanarak Hanlin ereader V2 ve Hanlin ereader V8 isimli iki e-kitap okuyucu cihazı piyasaya sundu. Türkiye de akademik ve kurumsal anlamda elektronik kitap uygulamalarına da, Dokuz Eylül Üniversitesi, Bilgi Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Koç Üniversitesi, Mersin Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sabancı 29 Kindle 2 Ekranı Gazete İçin Büyüdü, Sabah Gazetesi, 10 Mayıs 2009. 30 Rukancı, Anameriç, A.g.e. 17
Üniversitesi, Devlet İstatistik Enstitüsü, Kültür ve Turizm.Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı ndaki uygulamalar örnek olarak gösterilebilmektedir. 31 Uzaktan eğitim anlamında da Anadolu Üniversitesi Açıköğretim sisteminde, 209 derse ait 2717 ünite, elektronik kitap olarak Internet te öğrencilerin kullanımına sunulmuştur. Bu hizmet, öğrencilerin giderek daha fazla ilgisini çekmektedir ve ilk 10 ayda 170.000 den fazla öğrenci, bu hizmetten 800.000 den fazla yaralanmıştır. Açıköğretim sistemindeki çoğu programda derslerin yüzde 90 ından fazlası elektronik kitap olarak yayınlanmaktadır. Öğrenciler elektronik kitap hizmetine kolayca erişebilmektedirler. 32 2008 yılında Astak firması Uluslar arası Dijital Yayıncılık Forumu nun (IDPF) New York taki ticari gösterisinde elektronik kağıt ekran teknolojisinden yararlanılarak yapılan 5 inç, 6 inç ve 9.7 inç lik ekrana sahip üç yeni e-kitap okuyucusunu tanıttı. 128 MB lık arttırılabilir bellek, tek seferde 8000 sayfalık kitabı yükleme ve MP3 dinleyebilme özellikleri ortak olan bu cihazlardan 9.7 inç ekrana sahip Astak Pro, diğerlerinden farklı olarak dokunmatik ekranlıdır, wireless ve bluetooth bağlantısıyla internetten direk, hızlı ve kolay indirme yapabilmektedir. Astak firmasının 5 ve 6 inç lik Astak Mentor e-kitap okuyucuları Haziran da, 9.7 inç lik Astak Pro ise aynı yıl içerisinde satışa çıkarılmıştır. Haziran ayında Lexcycle firması, birçok e-kitap biçimini okuyabilen ve Macintosh ta e-kitap biçimlerini (epub, LIT, Mobi, Palm, Amazon Kindle, HTML, PDF, RTF ve word) birbirine dönüştürebilen Stanza isimli yeni elektronik kitap okuyucu yazılımı piyasaya sundu. Bu yazılımla Kindle ve iphone dan dışarıya e-kitap aktarılabilir ve tüm dijital metin biçimleri iphone ile uyumlu biçime dönüştürülebilir. 33 2000 li yıllar ise, geleneksel okuma alışkanlıklarını elektronik ortama aktaran elektronik kitap yazılımlarının piyasaya çıkısı; yeni yazılımlarla gelen yeni e-kitap biçimleri; e-kitap satısı yapan e-yayınevlerinin kurulması; daha ince, daha hafif, daha 31 H. Anameriç ve F. Rukancı A.g.m. 32 E. Mutlu, M. B. Korkut ve Ü. Yılmaz, Ders Kitaplarının Dağıtımı Amacıyla İnternetin Kullanılması: Açıköğretim e-kitap Uygulaması Örneği, (http://www.bilgi.anadolu.edu.tr/yayinlar/2006/e-kitap.pdf ) Erişim tarihi: 22.11.2011 33 Işık Önder, A.g.e. s, 65. 18
fazla belleğe ve daha güçlü pil ömrüne sahip e-mürekkep ve e-kağıt teknolojisiyle üretilen e-kitap okuyucu donanımların satışa çıkması; e-kitap kullanımının artısıyla ortaya çıkan sorunlara yönelik düzenlenen konferansların ve özellikle standartlaşma, dijital haklar ve telif hakları konularında yapılan yasal çalışmaların artması gibi gelişmeler yaşanmıştır. Yaşanan gelişmelere bakılırsa 2000 li yıllar; elektronik kitap endüstrisinde çok büyük bir rekabetin yaşandığı ve sürekli yeni yazılım ve donanımların piyasa çıktığı, artan e-yayınevleri ve e-kitap sağlayıcılarla birlikte e-kitap talebinin arttığı hızlı bir dönemin başlangıcı olmuştur. 1.3 Elektronik kitap donanımları Hugo, 1852 yılında Orduların ilerleyişi engellenebilir, ancak zamanı gelen ve olgunlaşan bir düşünce engellenemez demiştir. Hugo, 160 yıl önce elbette e- kitaplardan bahsetmiyordu ancak e-kitapların günümüzde yaşadığı gelişimi ve teknolojisi o zaman da var olsaydı bir çok kişi e-kitapların zamanının geldiğini ve engellenemeyeceğini söylemiştir. 34 2000 li yılların başında e-kitapların yaygınlaşmasını engelleyen iki temel faktör üzerinde durabiliriz. Bunlar, elektronik kitap okuyucularının zayıf performansı ve buna karşın pahalı olması aynı zamanda dijital haklara ilişkin yönetim eksikliği ve uygulamalar arasındaki uyumsuzluktur. E-kitap okuyucu araçların yüksek maliyetli olması ve kalite yönünden istenilen düzeyde olmayışı kullanıcıları olumsuz yönde etkilemekte; dijital haklar yönetimine ilişkin uygun sistemlerin olmayışı ise yayıncıların e-kitap üretiminden kaynaklanan maliyeti göze almalarını engellemektedir. Günümüzün e-kitap okuma araçları istenilen düzeyde gelişme 34 Roberta Burk E-book devices and the marketplace: In search of customers Library Hi Tech; 2001; 19, 4; ProQuest p. 325 19
göstermese de ekran okunabilirliği ve fiyat uygunluğu açısından önemli ilerlemeler yaşamıştır. Elektronik kitap okuyucu donanımlar 1995 yılından günümüze gelinceye dek biçim, ağırlık gibi fiziksel özelliklerinin yanı sıra bellek kapasitesi, yazılım gibi teknolojik özellikleriyle de gelişerek değişime uğramıştır. Bu bölümde özellikle bu değişimi gözler önüne sermek için tarihsel gelişim bölümünde verilen sürece paralel bir akışla piyasaya çıkan e-kitap okuyucu donanımlar incelenecektir. Microsoft ve diğer e-kitap okuyucu donanımı üreten firmalar (Casio, Hewlett Packard, Compaq, vs.) kullanıcılarının birden fazla aracı istemediklerini bunun yerine içerisinde e-kitap okuyucu özelliğinin yanı sıra kişiye özgü sayısal yardımcı (Personal Digital Assistant-PDA), mp3 oynatıcı, kablosuz internet bağlantısı, word ve Excel programlarını içeren araçları istediklerini bilmektedir. Sony Discman: Japon elektronik firması Sony tarafından üretilen e-kitap okuyucu, 1991 yılında Amerikan pazarına tanıtılmıştır. Bu cihaz hem ses CD leri hem de veri CD leri Sony nin tescilli elektronik kitap formatında oynatabilir. Piyasaya çıkan iki modeli de 680 gram ağırlığında ve 11x5x13 cm ölçülerindedir. 3.4 köşegen LCD ekrana sahip cihazda 30 karakterden oluşan 10 satır görüntülenebilmektedir. 35 Sony/Franklin Bookman: Sony nin ikinci cihazı olan ve Franklin firmasınca pazarlanan Sony/Franklin Bookman, ilk cihazın yetersizliklerini belli bir ölçüde karşılamıştı. 4.5 köşegen ekrana ve 900 gram ağırlığa sahip bu cihaza hafıza kartlarıyla metin yüklenebilmekteydi. Bookman, metinler yüklü küçük hafıza kartlarıyla ve küçük programlarla kullanılıyordu. Kullanıcılar, bir aksesuar olan Bookman Yazıcı yla birlikte tescilli kartlardan birini satın alarak bilgisayardan bilgi yükleyebiliyordu. 36 35 Todd Doman (2001) E-Books: The First Two Generations, East Tennessee State University, (Thesis), pp. 6-7. [PROQUEST, PDF] Erişim tarihi: 27/10/2011 36 Doman, pp. 25-30. 20
Rocketbook (Nuvomedia): Nuvomedia tarafından üretilen e-kitap okuyucu normal basılı kitaptan biraz daha büyük görünümde olup yatay veya dikey okuma sağlayabilen, 420 x 320 yüksek çözünürlüğe sahip siyah/beyaz genis bir ekranı vardır. 18x12x2 cm boyutlarında ve yaklaşık 600 gr. ağırlığındadır. Sağ veya sol ele uygun tasarımıyla kullanımda ve yuvarlatılmış tutma yeriyle de taşımada kolaylık sağlamaktadır. Ekran arkadan ışıklandırılarak da kullanılabilmektedir. Bu özelliği kullanıldığında 20 saat, kullanılmadığında ise yaklaşık 45 saat sarjlı kullanım süresi vardır. Okuyucuya e-kitap yükleyebilmek için cihazla birlikte gelen Rocket Librarian yazılımı ve bilgisayar kullanımı gerekir. Yazılım bilgisayara yüklenerek Rocketbook uyumlu e-kitaplar internet üzerinden PC ye indirilerek cihaza aktarılır. Bu cihazın dahili modem özelliği yoktur. Yazılım kenarlara not alma, özel paragrafları vurgulama (altını çizme) ve kitap ayracı özelliği sağlamaktadır. 37 Softbook Reader (Softbook): Birinci dönem e-kitap okuyucularından olan ve Softbook Press tarafından yalnızca e-kitap kullanımı için geliştirilen Softbook Reader, deri kapaklı tasarımıyla 1999 yılında Mimari ve Tasarım alanında Chicago Edebiyat Müzesi nin seçtiği en iyi tasarlanmış 100 ürün arasında yer almıştır. 640x480 yüksek çözünürlüğe sahip, 20x15 cm siyah/beyaz, arkadan ışıklandırma özelliği bulunan dokunmatik bir ekranı vardır. Deri kapağı açıldığında otomatik açılır, kullanılmadığında ise güç kesintisiyle ekranı koruyarak kapanır. Rocketbook a göre daha geniş bir ekranı olmasına karsın donanım olarak Rocketbook tan daha yavaştır. Bir saat gibi kısa bir sürede şarj edilebilir ve şarjlı kullanım süresi 2 ila 5 saat arasında değişir. Sayfa çevirme ve menü hareketleri için Rocketbook taki gibi bir tuş grubu bulunur. Ortalama 1.300 gr. ağırlığındadır. En önemli özelliği dahili modemiyle PC ye gerek duymadan sadece analog bir telefon hattı veya intranet hattıyla Softbook Store a bağlanarak HTML tabanlı tescilli formatında e-kitap, e- dergi ve e-gazete yükleyebilmesidir. 8 MB lik geliştirilebilir hafızasıyla toplam 5000-50.000 sayfalık yaklaşık 250 kitap indirilebilir. Sesli okuma, sözlük kullanma, 37 Doman, pp. 25-30. 21
çizim, metin oluşturmanın yanı sıra başlık seçme, kitap ayracı ekleme ve notlandırma özellikleri de sağlar. 38 Gembook: Birinci kuşak elektronik kitaplardan biri kabul edilen Gembook, basılı kitap boyutlarında ve düz ekranlıydı. Metin sayfasının tümünü tek seferde gösterme, siyah beyaz görüntüleme, sayfaları kaydırma yerine bir ileri bir geri sayfa çevirme, otomatik ayarlı ışıklandırma, iki kademeli yazı boyutu, 30 saatlik şarjlı kullanım özellikleriyle tasarlanmıştı. Diğer birinci kuşak e-kitap okuyucuları gibi telefon hattı veya ağ üzerinden başka bir elektronik cihazla bağlantı sağlanamazdı. Şifrelenmiş ve telif hakkı saklı tutulan GemBook Card adlı hafıza kartlarıyla Gembook a süresiz kullanımlı metin transferi yapılıyordu. 39 Franklin ebookman (900/901/911): Franklin Electronic Publisher ilk elektronik sözlükleri geliştiren ve The Bookman e-kitap okuyucuyu Sony den satın alan şirkettir. Franklin ebookman ise ikinci dönem elektronik kitap okuyucuların ilkidir. 1999-2002 yılları arasında üç farklı modelde üretilen ebookman lerin ebatları, ağırlıkları aynıdır, en önemli ortak özellikleri MP3 çalabilmeleridir bu özelliği sayesinde sesli kitaplar da dinlenebilir. EBM 900 ve EBM 901 in dahili hafızası 8 MB iken EBM 911 in 16 MB dir ve 64 MB ye kadar arttırılabilir. Herhangi bir modeme gerek duymadan PC bağlantısıyla e-kitap indirilmektedir. Program tabloları, adres defterleri, hatırlatma notları vb. PDA işlevleriyle geliştirilen EBM cihazları, yalnızca elektronik kitap okuma amacıyla üretilmediklerinden ekran çözünürlükleri değişkendir. 40 RCA REB 1100 (Rocketbook) (Gemstar): 2000 yılında Gemstar tarafından satın alınan eski Rocketbook RCA REB 1100 adıyla yeniden geliştirilmiştir. 20 kadar kitabı saklayabilen 8 MB lik hafızası 72 MB a kadar yükseltilebilir. Okumayı elverişli kılan arkadan ışıklandırma sistemi kullanıldığında 15 saatlik, kullanılmadığında ise 35 saatlik batarya süresi vardır. Dokunmatik özelliği bulunan 38 Doman, pp. 25-30. 39 Doman pp. 15-17. 40 Doman, pp. 32-34. 22