ERZİNCAN İLİ ALABALIK İŞLETMELERİNİN DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ İrfan SARGIN Y.Lisans Tezi Su Ürünleri Anabilim Dalı

ERZİNCAN İLİ ALABALIK İŞLETMELERİNİN DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ İrfan SARGIN Y.Lisans Tezi Su Ürünleri Anabilim Dalı Danışman : Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ Doç. Dr. Murat SAYILI 2009 Her hakkı saklıdır

T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ERZİNCAN İLİNDEKİ ALABALIK İŞLETMELERİNİN DURUMU SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ İrfan SARGIN TOKAT 2009 Her Hakkı Saklıdır

Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ ve Doç. Dr. Murat SAYILI danışmanlığında İrfan SARGIN tarafından hazırlanan bu çalışma 20/07/2009 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği / oy çokluğu ile Su Ürünleri Ana Bilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan :Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ İmza :.. Üye :Doç. Dr. Şenol AKIN İmza :.. Üye :Doç Dr. Murat SAYILI İmza :.. Üye :Yrd. Doç. Dr. Ekrem BUHAN İmza :.. Üye :Yrd.Doç. Dr. Murathan KAYIM İmza :.. Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof.Dr. Metin YILDIRIM Enstitü Müdürü./../.

TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların başka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. İrfan SARGIN

ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ERZİNCAN İLİNDEKİ ALABALIK İŞLETMELERİNİN DURUMU SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ İrfan SARGIN Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı Danışman : Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ : Doç. Dr. Murat SAYILI Bu çalışma Erzincan ilindeki alabalık işletmelerinin teknik özelliklerinin incelenmesini içermektedir. İncelemede 14 alabalık işletmesi yer almaktadır. Çalışmanın amacı işletmelerin sahip olduğu imkanları ve karşılaştıkları problemleri belirlemek ve çözüm önerileri ortaya koymaktır. İlde yer alan 14 işletme ile yüzyüze görüşme usulüyle anket yapılarak veriler toplanmıştır. Araştırma sonunda; İşletme başına ortalama havuz ağ kafes sayısı 27,1 adet, alanı ise 1004 m 2 dir. İşletme başına ortalama kapasite 57,8 ton/yıldır. İşletmelerin kapasite kullanımı %85 bulunmuştur. İşletmelerin yıllık balık üretiminin satışı %14,5 i perakende, %85,5 i ise toptandır. İşletmelerin %14,2 si kurulum aşamasında %7,1 i işletme aşamasında kredi kullanmıştır. İşletmelerin bir çoğu faaliyete yeni geçtikleri için teknik kapasiteleri yetersiz kalmaktadır. İşletmelerin teknik kapasitesinin yükseltilmesi için eğitim verilmeli, işletme alet ve ekipmanların modernizasyonu yapılmalıdır. 2009, 58 sayfa Anahtar Kelimeler : Erzincan İli,Gökkuşağı Alabalık İşletmeleri, Yapısal Özellikler i

ABSTRACT Ms Thesis THE STATUS, PROBLEMS AND POSSIBLE SOLUTIONS OF TROUT FARMS IN ERZINCAN PROVINCE İrfan SARGIN Gaziosmanpaşa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Aquaculture Supervisor : Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ : Assoc. Prof. Dr. Murat SAYILI The aim of this study was to investigate the technical features of rainbow trout farms in Erzincan Province in order to determine technical capacity and problems faced by the owners and provide solutions to the problems. Data were collected from 14 trout farms using survey. Interview was performed by the owner of the farms. As a result;the average number and area covered of ponds and net cages per farm are 27,1 and 1004 m 2, respectively. Avarage capacity per farm is 57,8 ton/year. Avarage capacity ratio is 85%. The fish produced in a year is sold at retail (14,5%) and wholesale (85,5%) markets. Farms used investment credit during the establishment stage (14,2%) and operational credit (7,1%). The data suggested that most of the farms are technically incompetence because they are new in the business. In order to increase the technical capacity of the farms, the workers should be trained technically and tools and equipments to be used in fish production should be modernized. 2009, 58 pages Keywords : Erzincan Province, Rainbow Trout Farms, Structural Properties, ii

ÖNSÖZ Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliğinin ilk uygulandığı andan günümüze kadarki gelişimini izleyebilmek, analizini yapabilmek, sorunlarını ortaya koymak ve çözüm üretmek amacıyla uzun yıllardan bu yana Yapısal ve Ekonomik Analiz veya İşletmelerin Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri başlıkları altında özel sektör ve kamu kuruluşlarının yetiştiricilik ve işletme faaliyetleri incelenmiştir. Ülke genelinde, bölgesel nitelikte veya il bazında yapılan bu çalışmalar hem sektör içerisinde yer alan kişilere hem de karar alıcılara veri teşkil etmektedir. Erzincan ilinde su ürünleri yetiştiriciliği eski yıllara dayanıyor olsa da son yıllarda büyük artış göstermiştir. İlde daha önce alabalık işletmeleriyle ilgili çalışma yapılmamış olması bu tezin hazırlanmasına dayanak teşkil etmiştir. Bu tezin konu seçiminden tamamlanmasına kadar her aşamasında bilgi ve görüşleri ile teze ve yüksek lisans öğrenimime yön veren danışman hocalarım Sayın Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ ve Sayın Doç. Dr. Murat SAYILI ya teşekkür ederim. Yüksek lisans öğrenimimi yapmış olduğum Gaziosmanpaşa Üniversitesi Su Ürünleri Bölümü başkanı Sayın Doç. Dr. Şenol AKIN ve bölümün diğer hocalarına, işletmeler hakkında bilgilerini esirgemeyen Erzincan İl Tarım Müdürlüğü nün konu ile ilgili çalışanlarına, araştırma anketlerinin yapıldığı misafirperver Erzincan alabalık yetiştiriciliği işletmecilerine ayrıca teşekkürü borç bilirim. Çalışmada manevi desteklerini esirgemeyip her zaman yanımda olan değerli aileme teşekkürlerimi sunarım. İrfan SARGIN Temmuz 2009 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii ŞEKİLLER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ... 1 1.1. Konunun Önemi... 1 1.2. Çalışma Amacı ve Kapsamı... 5 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ... 7 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 10 3.1. Materyal... 10 3.2. Yöntem... 10 3.2.1. MateryalinToplanması Aşamasında Uygulanan Yöntemler... 10 3.2.1.1. Populasyona Ait Verilerin Toplanma Yöntemi... 10 3.2.1.2. Anket Aşamasında Uygulanan Yöntem... 11 3.2.2. Materyalin Analizinde Uygulanan Yöntemler... 11 4. ARAŞTIRMA BÖLGESİNE İLİŞKİN GENEL BİLGİLER... 13 4.1. Araştırma Bölgesinin Doğal Yapısı... 13 4.1.1. Araştırma Bölgesinin Topoğrafik Yapısı... 13 4.1.2. Araştırma Bölgesinin Meteorolojik Verileri... 14 4.1.3. Araştırma Bölgesinin İl Arazisinin Dağılımı... 15 4.2. Araştırma Bölgesinin Su Kaynakları... 16 4.2.1. Akarsular... 16 4.2.2. Doğal Göller... 17 4.2.3. Barajlar ve Göletler... 17 4.3. Araştırma Bölgesinin Nüfus Yapısı... 18 4.4. Araştırma Bölgesinin Ulaşım Durumu... 19 iv

5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA... 21 5.1. İşletmelerin Özellikleri... 21 5.1.1. İşletmelerin Fiziksel Özellikleri... 21 5.1.2. İşletmelerde İşgücü Durumu... 23 5.1.3. İşletme Yöneticilerinin Genel Özellikleri... 24 5.1.4. İşletme Çalışanlarının Genel Özellikleri... 25 5.1.5. İşletmelerin Fiziksel Unsurları... 25 5.2. İşletmelerin Su Kullanım Özellikleri... 26 5.3. İşletmelerdeki Havuzların Özellikleri... 28 5.4. İşletmelerdeki Yem Kullanım Özellikleri... 32 5.5. İşletmelerin Üretim Özellikleri... 35 5.6. İşletmelerin Pazarlama Özellikleri... 37 6. SONUÇ ve ÖNERİLER... 41 KAYNAKLAR... 45 EKLER... 47 EK1: ANKET FORMU... 48 EK2: ERZİNCAN İLİNDEKİ ALABALIK İŞLETMELERİ FOTOĞRAFLARI... 54 ÖZGEÇMİŞ... 58 v

SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama :derece m :metre km :kilometre t :ton m 2 :metrekare m 3 :metreküp Kısaltmalar Açıklama TKB TÜGEM DSİ AB EİB TUİK DPT :Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı :Tarımsal Üretim ve Geliştirme Müdürlüğü :Devlet Su İşleri :Avrupa Birliği :Erkek İşgücü Birimi :Türkiye İstatistik Kurumu :Devlet Planlama Teşkilatı vi

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 1.1. Türkiye 1995-2007 Yılları Su Ürünleri İhracatı, İthalatı, Üretim ve Tüketimi... 3 Çizelge 1.2. Türkiye de Alabalık Üretimi Değer ve Fiyat Bilgileri... 4 Çizelge 3.1. Erkek İşgücü Birimine Çevirmede Kullanılan Katsayılar... 12 Çizelge 4.1. Erzincan İli Sıcaklık Değerleri... 15 Çizelge 4.2. Erzincan İli Arazi Dağılımı... 16 Çizelge 4.3. Erzincan İli Arazi Kullanım Değerleri... 16 Çizelge 4.4. Erzincan İli Baraj ve Göletleri... 18 Çizelge 4.5. İlçelere Göre Şehir ve Köyde Yaşayan Nüfus... 18 Çizelge 4.6. Erzincan İli Nüfus Sayım Sonuçları... 19 Çizelge 5.1. Erzincan İli Faal Alabalık İşletmeleri... 22 Çizelge 5.2. İşletmelerde Yaş Gruplarına Göre Nüfus ve Erkek İşgücü Varlığı... 24 Çizelge 5.3. İşletmelerde Bulunan Bina ve Havuzların Durumları... 26 Çizelge 5.4. İşletmelerde Kullanılan Su Kaynakları... 27 Çizelge 5.5. Havuz Cinsi, Sayısı, Kullanılan Malzeme ve Havuzların Özellikleri... 30 Çizelge 5.6. Havuz Temizliği Yapılma Sıklıkları... 30 Çizelge 5.7. Hastalıktan Korunmada Kullanılan Önlemler... 32 Çizelge 5.8. Havuz Temizliğinde Dezenfektan Kullanımı... 32 Çizelge 5.9. İşletmelerin Yem Satın Aldıkları İller ve Oranları... 33 Çizelge 5.10. Üretim Sırasında Karşılaşılan Sorunların Çözümünde Başvurulan Yollar... 37 Çizelge 5.11. İşletmelerin Satış Yaptığı Yerler... 38 Çizelge 5.12. Pazarlama Aşamasında Karşılaşılan Sorunlar ve Oranları... 38 Çizelge 5.13. İşletmelerin Örgütlenme İhtiyacı Hissettiği Konular... 40 vii

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil 4.1. Erzincan İli Merkez İlçe ve İlçelerin Konumu... 13 Şekil 5.1. İşletme Tiplerine Göre Dağılım... 23 Şekil 5.2. İşletme Sahiplerinin Tarımsal Faaliyetleri... 25 Şekil 5.3. İşletmelerde Kullanılan Su Kaynakları... 28 Şekil 5.4. İşletmelerin Yem Temininde Karşılaştıkları Sorunlar... 34 Şekil 5.5. Pazarlama Aşamasında Karşılaşılan Sorunların Dağılımı... 39 viii

1. GİRİŞ 1.1. Konunun Önemi Dünyada hızla artan nüfus, insan beslemesinde gıda gereksiniminin ve kalitesinin önemini giderek artırmıştır. Karalardan elde edilen gıda üretimine alternatif olarak kalite ve maliyet açısından insanların dikkati su ürünlerine yönelmiştir. Su ürünleri özellikle hayvansal protein açısından önemli bir gıda kaynağıdır. İnsanoğlu ekolojik dengeyi bozmadığı sürece sürdürülebilir bir şekilde kendini yenileyebilir kaynaklardan ürün elde edilmesi mümkündür. Su ürünlerinin üretimi avlama ve yetiştirme olmak üzere iki yöntemle olmaktadır. Endüstriyel ve evsel atıkların su kaynakları, göl ve denizlerde meydana getirdiği kirlenmeyle birlikte, aşırı avcılık su ürünlerinin avcılık yoluyla üretiminde sınırlayıcı faktör olmaktadır. Bu nedenle kirlenmeyi önleme, stokların daha verimli kullanılması, potansiyel su ürünlerinin devreye sokulması ve yetiştiricilik konularında araştırmalar yoğunlaşmıştır. Dünya denizlerinde avcılık uygulanabilirliği doğal kaynaklarla sınırlıyken, üretim artışında yetiştiricilik ve yetiştiricilikte verim artışı önem kazanmaktadır. Akuakültür veya Kültür Balıkçılığı; su ürünlerinin insan eliyle çeşitli teknikler kullanılarak, kontrollü bir biçimde üretilip yetiştirilmesi olarak tanımlanır. Başka bir deyişle akuakültür veya akuatik organizmaların yetiştiriciliği, o organizmayla ilgili üreme kontrolü, büyüme kontrolü ve doğal mortalite nedenlerinin ortadan kaldırılması ile ortaya çıkan bir faaliyettir (Beveridge, 1987). Avcılık ile yetiştiricilik arasındaki en önemli fark avcılık ile elde edilen su ürünlerinin stok, fiyat ve kalitesinin değişik olmasına rağmen yetiştiricilikte standart ürünlerin elde edilebilmesidir. Aynı zamanda işletme şartları altında yetiştirilen balıkların kontrolü de kolay olmaktadır (Hoşsu ve ark., 2005). Su ürünleri yetiştiriciliğinin ilk defa M.Ö. 2000'li yıllarda Çin'de başladığı sanılmaktadır. M.Ö. 475'te sazan (Cyprinus carpio) yetiştiriciliği ile ilgili eserlere rastlanılmış, sazanın Asya kıtasından Avrupa'ya yayıldığı, 1960-1970'li yıllarda Danimarka ve diğer ülkelerde alabalık (Salmo trutta) ve somon yetiştiriciliğinin

2 gerçekleştiği bilinmektedir. Diğer yandan deniz balıkçılığının M.Ö. 1400'de Endonezya'da, süs balığı yetiştiriciliğinin uzak doğu ülkelerinde başladığından söz edilmektedir. Dünyada bu gelişmeler yaşanırken, Türkiye'de su ürünleri yetiştiriciliğinin 1970'li yıllarda ve ilk üretilen balığın Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) olduğuna işaret edilmektedir. Sektörde ilk üretim tesisi, bir özel sektör işletmesi olarak Akyazı'da kurulmuş, bundan sonra kamu işletmeleri olan devlet üretme çiftlikleri devreye girmiştir. Sanayide ilk önemli girişim, Yaşar Holding'in 1985 yılında İzmir- Çeşme'de kurduğu çipura-levrek yavru üretme tesisidir. Daha sonra Karadeniz'de kafeste alabalık ve salmon yetiştiriciliği, 1990'ların ortalarında Akdeniz'de karides yetiştiriciliği başlamıştır. Bu arada, iç sularda sazan ve alabalık yetiştiriciliği hızlı olarak artmıştır (Gülçubuk ve ark., 2002). Türkiye'de su ürünlerinin üretim alanı 26 milyon ha ın üzerinde olup, mevcut tarım alanlarına yakın, orman alanlarında daha fazla bir büyüklüğe sahiptir. Son yıllardaki üretim ve tüketim değerlerine bakıldığında bu potansiyelin yeterine değerlendirilemediği görülmektedir. Bununla birlikte, potansiyelinin değerlendirilmesi halinde Türkiye ekonomisinde ve tarımdaki payının giderek artacağı bir gerçektir. Balık, insanlar için mükemmel bir gıda ve yüksek kalitede protein kaynağıdır. Büyüme çağındaki çocukların, hamile kadınların ve hasta insanların beslenmesinde oldukça önemlidir. Balık eti, kırmızı etlere göre besin değeri açısından daha iyi, hazmı daha kolay ve yağ oranı daha düşüktür. Aynı zamanda kandaki kolesterol seviyesini azaltıcı etkiye sahiptir. Su ürünleri insan beslenmesine katkısı, istihdam oluşturması, sanayiye hammadde temini ve yüksek ihracat potansiyeli nedeniyle ülke ekonomisi için önemlidir. Artan dünya nüfusu için çok önemli bir gıda kaynağı olan su ürünleri stoklarında değişik nedenlerle görülen azalma, denizler ve iç sulardaki kaynakların değerlendirilmesini gündeme getirmiştir. Bundan dolayı da, su ürünleri yetiştiriciliği günümüzde tarımın diğer tiplerinden daha hızlı bir şekilde büyümektedir. Su ürünleri içerisinde özellikle balıklar, insan beslenmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Kültür çalışmalarıyla birim alanda elde edilen ürün miktarı avcılık yoluyla elde edilenden hayli fazla olmaktadır. Örneğin, Türkiye nin 1 325 000 ha kapasiteye sahip

3 olan iç sularının sadece 1000 ha ı akuakültür çalışmaları için kullanılmış olsa, yılda 500000 ton su ürünleri üretimi gerçekleştirilmiş olur ki bu rakam mevcut Türkiye üretiminin 10 katıdır (Aras ve ark., 1995). Günümüzde ucuz protein ve enerji kaynağı gereksinimi her geçen gün artarken balık etinin önemi de buna paralel bir şekilde artmaktadır. Balık eti dünya gıda üretiminde %1 lik bir katkı sağlarken, toplam protein üretiminin %5 ini, toplam hayvansal protein kaynağının da %14 ünü oluşturmaktadır (Hoşsu ve ark., 2005). Türkiye de 1995-2007 yılları arasında su ürünleri ihracat, ithalat, üretim ve kişi başına tüketim değerleri Çizelge 1 de verilmiştir. Türkiye 1995 yılında 649 200 ton olan su ürünleri üretimini %19 artırarak 2007 yılında 772 323 tona ulaştırmıştır. İhracatını %299 artırarak 47 214 tona, ithalatını %189 artırarak 58 022 tona ulaştırmıştır. Belirtilen su ürünleri üretim ihracat ve ithalat miktarları avcılık, yetiştiricilik yoluyla elde edilen balık, kabuklular, yumuşakçalar vb. ürünleri kapsamaktadır. Çizelge 1.1. Türkiye 1995-2007 Yılları Su Ürünleri İhracatı, İthalatı, Üretim ve Tüketimi (Anonim, 2009f) Yıllar Üretim (ton) İhracat (ton) İthalat (ton) İç Tüketim (ton) İşlenen (Balık Unu ve Yağ Fabr.) (ton) Kişi Başına Tüketim (kg) 1995 649 200 14 000 30 639 609 710 51 200 9,9 1996 549 646 12 785 29 648 540 564 17 842 8,7 1997 500 260 18 402 39 829 490 339 21 000 7,7 1998 543 900 11 558 31 417 528 935 30 000 8,1 1999 636 824 15 955 39 552 503 249 150 000 7,6 2000 582 376 14 533 44 230 538 764 71 000 8,0 2001 594 977 18 978 12 971 517 832 62 755 7,5 2002 627 847 26 860 22 532 466 289 156 000 6,7 2003 587 715 29 937 45 606 470 131 120 000 6,6 2004 644 492 32 804 57 694 555 859 105 000 7,8 2005 544 773 37 655 47 676 520 985 30 000 7,2 2006 661 991 41 973 53 563 597 738 60 000 8,2 2007 772 323 47 214 58 022 604 695 170 000 8,6

4 Türkiye de 1996-2007 yılları arası alabalık üretimi, değer ve fiyat bilgileri Çizelge 1.2 de verilmiştir. 1996 yılında 17 180 ton olan alabalık üretimi %340 artarak 58 433 tona, aynı dönem içerisinde alabalık kg fiyatı 15 kat artarak 0,3 liradan 4,5 liraya ulaşmıştır. Çizelge 1.2. Türkiye de Alabalık Üretimi Değer ve Fiyat Bilgileri (Anonim, 2009f) Yıllar Üretim (ton) Değer (TL) Fiyat (TL) 1996 17 180 5 154 000 0,3 1997 26 500 13 250 000 0,5 1998 32 340 29 106 000 0,9 1999 36 870 40 557 000 1,1 2000 42 572 53 215 000 1,3 2001 36 827 66 288 600 1,8 2002 33 707 84 267 500 2,5 2003 39 674 142 826 400 3,6 2004 43 432 169 384 800 3,9 2005 48 033 196 935 300 4,1 2006 56 026 238 110 500 4,3 2007 58 433 262 948 500 4,5 Son yıllarda Türkiye de özellikle Karadeniz Bölgesinde su ürünleri yetiştiriciliği konusunda oldukça önemli gelişmeler meydana gelmiş, bu sektörde bir çok yeni işletme faaliyete geçmiştir. 2000 li yıllardan bu yana uygulanan su ürünleri yetiştiriciliği destekleme politikalarında hangi somut gelişmeler olduğu, eski işletmelerin işletme, pazarlama ve yeni kurulan işletmelerin kurulum, işletme ve pazar bulma aşamalarında ne tür zorluklarla karşılaştıklarını ve bunların nasıl çözdüklerine ilişkin tespitler yapılmasını gerektirmektedir. Ayrıca yine son dönemde işlerlik kazanan yarı entansif üretim olarak ifade edilen açık deniz ağ kafes balıkçılığı ve bunun iç sularda uygulaması olan göl, baraj gölü ve göletlerindeki uygulama sahalarının tespiti ve analizi de su ürünleri sektörüne yön verecek bilgileri elde etmede faydalı olacaktır. İşletmelerin daha verimli hale getirilebilmesi ve destekleyici politikalara yön verebilmek için mevcut durumun ortaya konması gerekmektedir. Bu amaçla birçok araştırma yapılmıştır ve yapılmaya devam edilmesi gerekmektedir. Üretimi ve üretici sayısını artırma, sürdürülebilir su ürünleri yetiştiriciliği ilkelerini ortaya koyma ve

5 hedefte Türkiye nin su ürünleri üretimini miktar, kalite ve katma değer açısından artırmayı sağlayacaktır. Sektörün büyümesi doğrudan gelir seviyesi artmasına, işsizliğin azalmasına, ülkenin kullanılamayan doğal kaynaklarının değerlendirilmesine, daha ucuz ve kaliteli gıda ile daha sağlıklı toplum hedefine ulaşmayı sağlayacaktır. 1.2. Çalışma Amacı ve Kapsamı Bu çalışmanın amacı; Erzincan ilindeki alabalık üretim tesislerinin genel yapılanma şekli, bina varlıkları, su kaynaklarının kullanımı, yetiştiricilik düzeyi, üretim performansı ve pazarlaması konularının analizidir. Bu amaçla işletmelerin sosyo-ekonomik özellikleri olan, işletme işgücü durumu, işletme yöneticilerinin profilini ortaya koymak, işletmenin kurulduğu arazi ve işletme fiziksel unsurlarının tespitini yapmak, balık yetiştiricilik kaynaklarının kullanımının tespitini yapmak, üretim ve pazarlama performanslarını oluşturmak ve işletmecilerin karşılaştıkları sorunları belirlemek, bu sorunların kaynaklarına ve çözümlerine ilişkin fikir yürütmektir. Çalışmayı oluşturan başlıklar şunlardır; Giriş başlığında araştırmaya konu olan alabalık yetiştiriciliğinin önemi ile araştırmanın amacı ve kapsamı yer almıştır. Literatür Özetleri başlığında araştırma konusu ile ilgili daha önceki dönemlerde gerek Erzincan ve gerekse diğer yörelerde alabalık işletmeciliği yapısal ve ekonomik analizlerinin yapıldığı çalışmalar yer almıştır. Materyal ve Yöntem başlığında, araştırmanın yapılırken kullanılan materyal ve yöntemlerin ayrıntılı olarak açıklaması yer almıştır. Araştırma Bölgesine İlişkin Genel Bilgiler başlığı altında, araştırmanın yapıldığı bölgenin doğal yapısına, mevcut su kaynaklarına, nüfus yapısına ve ulaşım durumuna ait bilgiler yer almıştır.

6 Araştırma Bulguları ve Tartışma başlığı altında araştırma bölgesindeki alabalık işletmelerinin fiziksel yapı mevcutları, işletme karakteristikleri, üretim ve satış bilgileri ve tespit edilen sorunları yer almıştır. Sonuç ve Öneriler başlığı altında araştırmanın genel değerlendirmesi yapılmış elde edilen veriler ışığında önerilerde bulunulmaya çalışılmıştır.

7 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ Çetin ve Bilgüven (1991), Güney Marmara Bölgesi'ndeki araştırmasında Bursa, Kocaeli, Sakarya ve Balıkesir illerine ait veriler değerlendirilmiştir. İncelenen işletmelerde en büyük sermaye grubunu balık sermayesinin (%27,6) meydana getirdiği, birim su alanına (100m 2 ) en fazla gayri safi hasılanın ve birim alandan en fazla karın Sakarya'da elde edildiği tespit edilmiştir. İşletmelerde işgücü verimliliği iller ortalamasında 8,25 kg/saat olarak bulunmuş, en yüksek verimlilik değeri ise 10,13 kg/saatlik miktarıyla Sakarya ilinde gerçekleştiği belirlenmiştir. Sayılı ve ark. (1999) Tokat İlinde yapmış olduğu araştırmada, 11 adet işletme ile tam sayım yöntemini kullanarak anket yapılmış ve değerler toplanmıştır. İncelenen işletmelerde aktif sermaye içerisindeki en büyük payı balık sermayesinin (%31,7) oluşturduğu tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerde işletme masrafları içersinde en büyük payı %32,7 ile yem giderlerinin aldığı ve rantabilitenin %37,89 olduğu tespit edilmiştir. Çöpten (2000), İzmir İlinde yapmış olduğu araştırmada su ürünleri işletmelerini incelemiştir. Büyük ölçüde çipura ve levrek yetiştiriciliği yapan işletmelerin teknik ve yapısal analizlerine olanak verecek veriler, bir survey çalışması ile elde edilmiş ve analizi yapılmış ve yorumlanmıştır. Ayrıca işletmelerin verimliliğine etki eden koşullar belirlenmiş, sorunları tespit etmeye çalışılmış ve çözüm önerileri getirilmiştir. Çalışmada, İzmir ilindeki tüm su ürünleri işletmeci ve yöneticileri ile ilgili anket çalışması yapılmıştır. Anket çalışması yapılan 46 işletmenin 3'ü iç su ürünleri üreten işletme, 4'ü ağ kafes ve kuluçkahane, 5'i kuluçkahane, 34 ü ağ kafes işletmesi olduğu belirlenmiştir. Üretim ile ilgili sorunların başında, yem ve yavru balık giderlerinin maliyetinin yüksekliği ile fiyat dalgalanmalarından küçük üreticilerin doğrudan etkilenmesinin geldiği belirtilmiştir. Etkin bir örgütlenme ve su ürünleri politikasının oluşturulmasının sorunların genelde çözümüne yardımcı olacağı kanısına varılmıştır. Rad ve Köksal (2000) Türkiye genelindeki araştırmasında, işletme başına ortalama havuz hacmini 1 754 m 3, ortalama kapasite kullanım oranını %94, işletme başına düşen ortalama damızlık sayısını 573 adet, damızlıkların yumurta verimini ise 2160 adet / damızlık olarak tespit etmiştir.

8 Üstündağ ve ark. (2000) çalışmalarında, Karadeniz Bölgesinde bulunan Artvin-Düzce arasında yer alan 17 ilde ve kısmen bu bölgede yer alan altı ilin (Çorum, Çankırı, Erzincan, Erzurum, Sivas ve Sakarya illeri) Karadeniz Bölgesinde kalan ilçelerinde 1998-1999 yılları arasında faaliyet gösteren işletmeleri balık türü ayrımı yapılmaksızın incelemişlerdir. Araştırma sonunda bölgede özellikle 1990 yılından sonra işletmelerin sayı ve kapasitelerinde önemli artışlar olduğu görülmüş, işletmelerin %88 inin çalışır durumda olduğu, %95 inin tatlı su kaynakları üzerinde kurulu olduğu, %94 ünün sadece Gökkuşağı Alabalığı ürettiği, %92 sinin yılda 30 ton/yıl ve altında kapasiteye sahip olduğu, %79 unun da şahıs işletmesi olduğunu tespit etmiştir. Özgür (2001), Elazığ ili ve Erzincan Kemaliye İlçesindeki alabalık işletmelerine ilişkin çalışmasında 5 adet üretim tesisini incelemiştir. Araştırma sonucunda; işletmelerin genelinde teknik eleman bulunmadığı, buna bağlı olarak havuzların ve sabit yatırımların teknik açıdan yetiştiriciliğe uygun olmadığı ve ayrıca stoklama, yemleme vs. gibi teknik uygulamalara riayet edilmemesi nedeniyle birim alandan alınması gereken verimin alınamadığını tespit etmiştir. İşletmelerin yavru balık üretimi yapmadığı, yavru balık ihtiyaçlarını dışarıdan karşıladığı ve bunun da işletmeye mali yük getirdiğini görmüştür. İşletmelerin en büyük sorunlarından bir tanesinin de balık yeminin kendilerine pahalıya mal olması olarak tespit etmiştir. İşletmelerin balık pazarlama işlerini, çok sınırlı pazarlama usulleriyle yapmalarına rağmen balıklarını pazarlamada sıkıntı çekmediklerini görmüştür. Kocaman ve ark. (2002) Erzurum ilini kapsayan araştırmasında, işletmelerin kullandıkları su kaynağını %42,9 u akarsu, %33,3 ü yer altı suyu, %23,8 i hem akarsu hem yer altı suyu olduğunu, işletme havuzlarının %79 beton, %21 i toprak, taşbetondan olduğunu, işletmelerin %42,9 u damızlık balık beslemekte, %57,1 oranında işletmenin yavru balık satın aldığını tespit etmiştir. Şıktar (2002) yapmış olduğu çalışmada, Türkiye su ürünleri üretimi ile AB ülkeleri arasında 5., Akdeniz ülkeleri arasında 3., Ortadoğu ülkeleri arasında ise başlarda yer aldığı, AB ülkelerinin Türkiye'den su ürünleri ithalatının her yıl artış gösterdiği, üretimde ise yavaşlamalar ve taleplerinde de artışların olduğu saptanmıştır. Su ürünleri üretiminin, işleme ve pazarlamanın entegrasyondan yoksunluğu, avcılık ve kültür üretimi yapanların yeterli bilgi düzeyine sahip olamaması, su ürünleri stoklarına ilişkin

9 bilimsel çalışmaların son derece yetersiz olması, aşırı avcılık, uluslar arası standardizasyonun ve kalitenin sağlanamaması, soğutma, dondurma, konserve gibi tesislerde gerekli hijyenik ve teknik şartlara uyulmaması Türkiye su ürünleri üretiminde karşılaşılan en önemli sorunlar olarak belirlenmiştir. Yıldız ve Şener (2003) Karadeniz Bölgesi genelinde yapmış olduğu çalışmada, işletmelerinin %69,8 inin kombine ve %29,8 i ise büyütme işletmesi olduğunu, işletmelerin ortalama proje kapasitesinin 29,2 ton/yıl, fiili kapasitenin 32 ton/yıl ve kapasite kullanım oranını %114,5 olarak bulmuştur. İşletmelerin ortalama damızlık balık sayısını 404 adet ve yumurta verimini ise 2 194,7 olarak tespit etmiştir. Adıgüzel ve Akay (2005) Tokat ilinde yapmış olduğu çalışmada, incelediği işletmelerin %68,4 ü şahıs, %21,6 sı adi ortaklık, %5,3 ü limited şirket, %5,3 ü kamu kuruluşu olduğunu, işletme başına ortalama 3,04 EİB düştüğünü, işletme yöneticilerinin %36,8 i ilkokul, %31,8 i ortaokul, %5,3 ü lise ve %26,3 ü yüksekokul düzeyinde tahsilli olduğunu tespit etmişlerdir Emre ve ark. (2007) Akdeniz Bölgesini kapsayan çalışmalarında, işletme başına ortalama kapasiteyi 15,7 ton/yıl tespit etmiştir. İşletmelerin %89,7 sinin projeli olduğunu, %88,4 ünün işletme binasına %37,4 ünün restorana, %92,9 unun yem deposuna, %10,4 ünün taşıma aracına sahip olduğunu ortaya koymuştur. Karataş ve ark. (2008) Sivas ilinde yapmış olduğu çalışmada, işletme başına aktif sermaye içinde en büyük paya bina ve havuz sermayesinin %35,6 oranında yer aldığını, işletme masrafları içerisinde en büyük payın %51,2 oranında yem masrafları olduğunu tespit etmişlerdir.

10 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırmada kullanılan verilerin esasını, Erzincan ilinde alabalık yetiştiriciliği yapan işletmelerle yapılan yüzyüze anket çalışması oluşturmuş, ayrıca Erzincan İl Tarım Müdürlüğü kayıtları, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) verileri ve daha önce yapılmış olan akademik çalışmalardan elde edilen veriler ikinci materyali oluşturmuştur. 3.2. Yöntem Araştırma yürütülürken iki ayrı aşamada yöntemler uygulanmıştır. Bunlar materyalin toplanması yöntemi ve materyalin analizi sırasında uygulanan yöntemlerdir. 3.2.1. Materyalin Toplanması Aşamasında Uygulanan Yöntemler 3.2.1.1. Populasyona Ait Verilerin Toplanma Yöntemi Bir populasyon üzerinde yürütülen araştırmada populasyona ait veriler iki yöntemle toplanır. Bunlardan birincisi tamsayı, diğeri ise örneklemedir. Populasyonu oluşturan birimlerin tek tek incelenerek onlardan ölçme, tartma, gözlem veya soruşturma yoluyla bilgi alınmasına tam sayım adı verilmektedir (Güneş ve Arıkan, 1988). Tarım ekonomisi ile ilgili çalışmalarda eğer populasyon küçük, istenilen bilgilere ulaşmak kolay ve ucuz ise tam sayım yapılmalıdır. Tam sayım sonucu elde edilen bilgiler daha doğru sonuçları yansıtır. Örnekleme sonucu elde edilen veriler ise populasyon parametrelerinin sadece tahminidir. Bu nedenle populasyondaki birim sayısı az ise tam sayım tercih edilmelidir (Çiçek ve Erkan, 1996). Araştırma bölgesi olan Erzincan ilinde Tarımsal Üretimi Geliştirme Müdürlüğü ne (TÜGEM) kayıtlı 18 işletme bilgilerine ulaşılmış, bu işletmelerle tam sayım yöntemiyle anket çalışması yapmak istenmiş ancak değişik nedenlerle (faal olmama, üretim yapmama, anket yapmak istememe) sadece 14 adet faal işletme ile yüz yüze görüşme yoluyla anket uygulaması yapılmıştır. İl Tarım Müdürlüğü yetkilileri ve yapılan anket sırasındaki sektördeki işletmelerden kayıt dışı çalışan alabalık işletmesi olmadığı öğrenilmiştir.

11 3.2.1.2. Anket Aşamasında Uygulanan Yöntem Anket, gözlem, deney ve kaynak taraması veri toplama teknikleridir. Araştırmada ilgili verilere anket yöntemiyle ulaşılmıştır. Araştırma ile ilgili bilgilere önceden hazırlanmış sorularla değişik şekilde elde edilme biçimi anket yöntemi olarak tanımlanmaktadır. Belli başlı anket yöntemleri; muhasebe kayıtlarından yararlanma, direk mülakat ve posta anketi olarak tanımlanabilir (Çakır, 1971). 3.2.2. Materyalin Analizinde Uygulanan Yöntemler İşletmelerin sosyo-ekonomik özelliklerinin incelenmesine, işletme kuruluş özellikleri (kuruluş adı, yeri, şekli, mülkiyet durumu) ve işletmeci ile ilgili genel bilgiler (nüfus, eğitim durumu ve işgücü durumu vs. ), yetiştiricilikte kullanılan arazi, bina, su kaynağı, havuz varlıkları, yem, yemleme ve yem temini, üretim ve pazarlamaya ilişkin özellikler ile ilgili veriler elde edilmiştir. İşletmelerde nüfus durumu belirlenirken işletmeci ve ailesi ile birlikteki mevcut insan sayısı ele alınarak bunların dağılımı ortaya konulmuştur. İşletme başına düşen nüfus miktarı belirlenmiştir. Aile işgücünün işletmede çalışma durumları gün olarak ortaya konularak, Erkek İşgücü Birimi (EİB) cinsinden işletme başına düşen aile işgücü tespit edilmiştir. Aile işgücü potansiyelinin belirlenmesinde EİB esas alınmıştır. Erkek İşgücü Birimi ergin (15-49 yaş arası) bir erkek işçinin günde ortalama 10 saat çalışması ile ortaya koyduğu iş gücüdür (Açıl ve Demirci, 1984). İşletmelerde 7-65 yaş arası nüfusun fiilen çalışabilir nüfus olduğu ve bölgede çalışılabilir gün sayısının 300 gün olduğu kabul edilmiştir. Böylece incelenen işletmelerde aile işgücü potansiyeli belirlenirken çalışabilir nüfustan devamlı hastalık, askerlik ve eğitim nedeniyle çalışamayan nüfus çıkartılmış ve fiilen çalışan nüfus, cinsiyeti ve yaşı dikkate alan işgücü emsalleri ile değerlendirilerek EİB ne çevrilmiştir. EİB'nin hesaplanmasında kullanılan katsayılar Çizelge 3.1 de verilmiştir.

12 Çizelge 3.1. Erkek İşgücü Birimine Çevirmede Kullanılan Katsayılar (Aras, 1998) Yaş Katsayılar Grupları Erkek Kadın 0-6 7-14 0,50 0,50 15-49 1,00 0,75 50-64 0,75 0,50 65-+ İşletmecinin işletme dışında yaptığı işler sorulmuştur. Böylelikle işletme gelirlerinin ne kadarını bu faaliyetten sağlandığı sonucuna varılabilmiştir. İşletmecilerin eğitim durumları mezun oldukları okul düzeyleri ilköğretim, lise ve yüksekokul olarak incelenmiştir. İşletmede daimi ve geçici olarak çalışan işgücü durumu, cinsiyet, yaş, çalıştığı gün, işletmede yaptığı iş özellikleri incelenip ortaya konulmuştur. İşletmelerde su kullanım durumları; su kaynağı, su kaynağının uzaklığı, havuzlara taşınmasının nasıl yapıldığı, suyun havuzlarda birden fazla kullanım durumu, suların yağışlardan nasıl etkilendiği konuları incelenmiştir. İşletmelerde havuz kullanım durumları, havuzun cinsi, özelliği, sayısı, alanı vs. bakımından incelenmiştir. İşletmelerin yem kullanımı ve temini, yemin cinsi, kalitesi, nereden ve nasıl temin edildiği durumlar bakımından incelenmiştir. Ayrıca incelenen işletmelerin üretim durumu, sahip oldukları damızlık, sağım ile ürettiği yumurta, satın aldıkları yavru ya da büyük balık miktarları, üretim dönemine ilişkin üretim ve satış miktarları ile fiyatları, kredi kullanım durumları yönlerinden incelenmiştir.

13 4. ARAŞTIRMA BÖLGESİNE İLİŞKİN GENEL BİLGİLER 4.1. Araştırma Bölgesinin Doğal Yapısı 4.1.1. Araştırma Bölgesinin Topoğrafik Yapısı Erzincan ili, Doğu Anadolu Bölgesinin Kuzey Batı bölümünde Yukarı Fırat havzasında 39 02'- 40 05' kuzey enlemleri ile 38 16'- 40 45' Doğu boylamları arasında yer almaktadır. İlin doğusunda Erzurum, batısında Sivas, güneyinde Tunceli, güneydoğusunda Bingöl, güneybatısında Elazığ ve Malatya, kuzeyinde Gümüşhane, Bayburt ve kuzeybatısında Giresun illeri ile çevrilidir. Yüzölçümü 11 903 km 2 olup il merkezinin denizden yüksekliği 1185 m dir (Anonim, 2009c). Erzincan'ın ilçeleri; Çayırlı, İliç, Kemah, Kemaliye, Otlukbeli, Refahiye, Tercan ve Üzümlü'dür (Şekil 4.1) (Anonim, 2009c). Şekil 4.1. Erzincan İli Merkez İlçe ve İlçelerin Konumu

14 Erzincan ili genellikle dağlar ve platolarla kaplıdır. Dağlar çeşitli yönlerde, belli bir sıra içerisinde uzanır. Güneybatıdan Munzur, Kuzeybatıdan Refahiye Dağları il sınırlarına girer. Doğudan Erzurum'dan gelerek, batıya doğru uzanan Karasu ırmağı ve Kop dağları, il alanını derinlemesine, aralarında geniş düzlükler bırakacak şekilde böler. Dağlar il topraklarının yaklaşık %60'ını kaplar. Esence (Keşiş) dağları, ilin en yüksek noktasını (3549 m) oluşturmaktadır. Köhnem dağı 3045 m, Sipikör dağı 3010 m, Mayram dağı 2669 m, Kop dağı 2963 m, Mülpet dağı 3065 m, Munzur dağları 3449 m, Kazankaya dağı 2531 m, Ergan dağı 3256 m, Dumanlı dağları 2618 m ve Coşan dağı 2976 m dir. Erzincan ilinde ovalar, doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda uzanan dağ sıraları arasındaki çöküntü alanlarında yer alır. Ovalar birbirine boğazlarla bağlanmıştır. Erzincan ovası, doğu-batı yönünde uzanır. Denizden yüksekliği 1218 m olan ovanın uzunluğu 40 km, toplam alanı ise 500 km 2 dir. Kuzeyinde, doğu-batı yönünde uzanan bir fay hattı vardır. Kalın bir alüvyon tabakasıyla kaplı olan ovada, sulu tarım yapılmaktadır. Orta verimlilikte olup, buğday, şekerpancarı ve fasülye yetiştirilmektedir. Fırat vadisinin iki yanında Sansa boğazına kadar olan alandaki çok sayıda düzlükler, Tercan ovalarını oluşturur. En genişi 180 km 2 lik, Çadırkaya (Pekeriç) ovasıdır. Denizden yüksekliği 1450-1500 m olan bu ova kalın bir alüvyon tabakası ile örtülmüştür. İI toplam alanının %5 ini yaylalar kaplamaktadır. Güneyde Munzur dağlarının uzantıları üzerinde, özellikle Koşan dağı yöresindeki yaylalar, seyrek ve kısa otlarla kaplıdır. Yer yer meşeliklere rastlanmaktadır. Daha doğuda, Erzurum- Erzincan-Bingöl sınırında bulunan Cemal dağlarının, Erzincan'da kalan uzantıları üzerinde, verimli yaylalar bulunmaktadır. Önemlileri arasında Çimen, Melan, ve Sarıçiçek yaylaları zengin bitki örtüsüne sahiptir (Anonim, 2009c). 4.1.2. Araştırma Bölgesinin Meteorolojik Verileri Erzincan karasal iklim özelliklerine sahiptir. Aylık sıcaklık ortalamalarına ait veriler Çizelge 4.1 de verilmiştir. Yıllık sıcaklık ortalaması 10,8 C dir. En yüksek sıcaklık

15 ortalaması 24 C temmuz ve ağustos aylarında gerçekleşmektedir. En soğuk sıcaklık ise ortalama -2,7 C ile ocak ayında yaşanmaktadır. Çizelge 4.1. Erzincan İli Sıcaklık Değerleri (Anonim, 2009a) Aylar O Ş M N M H T A El E K A Ort. Sıcaklık ( C) -2,7-1,2 4,1 10,9 15,4 19,8 24,0 23,7 18,8 11,9 5,1-0,1 Ort. En Yüksek Sıcaklık ( C) Ort. En Düşük Sıcaklık ( C) 1,9 3,8 9,7 16,8 21,9 26,7 31,5 31,6 27,4 19,7 11,3 4,3-6,5-5,3-0,7 5,2 8,8 12,3 15,7 15,2 10,6 5,8 0,5-3,6 4.1.3. Araştırma Bölgesinin İl Arazisinin Dağılımı Erzincan ili Doğu Anadolu Bölgesi içersinde genelde karasal iklim özelliği göstermekle beraber, arazinin %59,6 sı dağ, %26,4 ü plato, %5,4 ü yayla, %8,6 sı ovalarıyla birbirinden farklı iklim karakterlerine sahiptir. Erzincan ovası, jeomorfolojik yapısıyla, Doğu Anadolu Bölgesi içerisinde polikültürün yapıldığı bir karakter göstermektedir. Genellikle ilin bahçe bitkileri tarımının yapıldığı yer merkez ovadır. Ovanın taban yüksekliği ortalama 1200 m civarındadır. Kuzeyinde Ahi, Spikor, Keşiş; güneyinde Munzur ve Mercan dağlarıyla çevrilmiştir. Ancak Fırat vadisiyle Tercan ovasına, kuzeybatısındaki Çardaklı Boğazı ile Refahiye ilçesine açık bulunmaktadır. Ovada meyvecilik yapılan arazi genellikle yamaç ve teras arazileri olup, ovanın kuzey ve güneyinde uzanan dağ eteklerinde olmaktadır (Anonim, 2009d). Erzincan ili toplam arazisinin (1 190 300 ha) %17,3 ünü tarım alanları, %38,2 sini çayır ve mera alanı, %36 sını tarım dışı arazi, %8,5 ini ormanlık ve fidanlık arazisi oluşturmaktadır (Çizelge 4.2). İl toplam tarım arazisi 2002 yılı verilerine göre 202 704 ha dır. Ekilen tarla arazisi 122 978 ha, nadasa bırakılan alan 44 376,5 ha ve tarıma elverişli olup kullanılmayan alan ise 28 688,5 ha dır. Bağcılıkta 854 ha, Meyve üretiminde 2650,7 ha, ve sebze üretiminde ise 3155,5 ha lık alan kullanılmaktadır (Anonim, 2009d).

16 Çizelge 4.2. Erzincan İli Arazi Dağılımı (Anonim, 2009d) Arazi Kullanım Şekli Miktar (ha) Oran (%) Tarım Alanı 202 704 17,0 Çayır ve Mera Alanı 452 562 38,0 Ormanlık ve Fidanlık 106 534 9,0 Tarım Dışı Arazi 428 500 36,0 Toplam 1 190 300 100 İl ve ilçelere ait arazi kullanımına ilişkin değerler Çizelge 4.3 de verilmiştir. İliç, Kemaliye ve Otlukbeli ilçelerinde tarım alanları engebeli arazi ve yüksek rakımlı dağların bulunması nedeniyle tarıma elverişli arazi azdır. Çizelge 4.3. Erzincan İli Arazi Kullanım Değerleri (Anonim, 2009d) İlçeler Toplam Tarım Alanı(ha) Ekilen Alan (ha) Nadasa Bırakılan Alan (ha) Bağlık Alan (ha) Senzelik Alan (ha) Meyvelik Alan (ha) Merkez 46 776 38 740,0 2 500,0 210 2 258,0 1 449,5 Çayırlı 21 111 15 402,5 4 300,0 0 58,6 72,4 İliç 5 920 3 289,0 2 376,5 2 31,0 21,0 Kemah 24 524 4 678,0 5 000,0 37 131,0 377,0 Kemaliye 4 372 1 077,8 1 200,0 75 103,0 57,5 Otlukbeli 7 076 1 782,5 3 000,0 0 5,0 4,5 Refahiye 36 211 24 045,0 10 000,0 0 49,1 188,0 Tercan 40 508 25 565,0 12 000,0 0 37,8 0,8 Üzümlü 16 206 8 400,0 4 000,0 530 482,0 480,0 İl Toplamı 202 704 122 978,8 44 376,5 854 3 155,5 2 650,7 4.2. Araştırma Bölgesinin Su Kaynakları 4.2.1. Akarsular İlin en büyük ve en önemli akarsuyu Fırat ırmağıdır. Fırat 43,80 m 3 /sn ile 1320 m 3 /sn arasında değişen debisi ile sulama, enerji ve su sporları amaçlarıyla kullanılmaktadır. Tercan ovalarında Fırat a, kuzeybatıda Keşiş dağlarından çıkan, Çayırlık dere ile güneydoğuda Tuzla suyu katılır. Tercan ovasında suların birleştiği yerden itibaren Fırat ın en büyük kolu Karasu adını almaktadır. Erzincan ovasında Fırat ırmağı, iki yandan Mercan, Kom, Cimin, Pahnik ve Sürperen suları ile Çardaklı deresini alır.

17 Irmak, Erzincan ovasından sonra, Bağıştaş'a kadar derin bir yatak içerisinde akar. Fırat, Kemaliye ilçesinde Kadıgölü suyu ile Miran suyunu aldıktan sonra, ilçenin güneydoğusunda Başpınar yakınlarında Keban barajı ile Elazığ il sınırına girer. Refahiye ilçesinden çıkan suların dışındaki tüm suları bünyesinde toplar. Refahiye ilçesinin suları Çukurdere aracılığı ile Kelkit çayına dökülür. Bölgedeki bütün akarsular kısa boylu sel karakteri taşıyan dere ve çaylardır. İlde 38 adet dere ve çay karakterinde su kaynağı mevcuttur. Bu kaynakların debileri 10-14100 lt/sn arası değerlere sahiptir. (Anonim, 2009c). İlkbahar mevsiminde eriyen kar suları ve yağan yağmurlarla kabarır, zaman zaman taşkınlara neden olmaktadır. Devlet Su İşleri (DSİ) bölgede taşkın, sel ve rusubat amaçlı 97 adet tesis yapmıştır. Bu tesislerin 33 tanesi merkez ilçede, 16 tanesi Refahiye ilçesinde, 14 tanesi Çayırlı ilçesinde, 11 tanesi Tercan ilçesinde, 8 tane Kemah ilçesinde ve 5 er tane İliç, Otlukbeli ve Üzümlü ilçelerinde yer almaktadır (Anonim, 2009b). 4.2.2. Doğal Göller İI sınırları içerisinde coğrafi önemi olan göl yoktur. Çayırlı ilçesinde Yedi göller ve Aygır gölü, Otlukbeli'de Otlukbeli gölü, Kemaliye'de Kadıgölü gibi küçük göller bulunmaktadır (Anonim, 2009c). 4.2.3. Barajlar ve Göletler İl sınırları içerisinde bulunan çay ve dereler üzerinde yer alan baraj ve göletlere ilişkin bilgiler Çizelge 4.4 de verilmiştir. Merkez ilçede bulunan Göyne Barajı ve Tercan ilçesinde bulunan Tercan Baraj Gölü toplamda 9,38 km 2 lik yüzey alanına sahiptir.

18 Çizelge 4.4. Erzincan İli Baraj ve Göletleri (Anonim, 2009b) Barajın Barajın Yeri Akarsuyu Amacı Yükseklik Göl Alanı Adı Tercan Erzincan- Tuzla Çayı Sulama+ 57 m 8,9 km 2 Tercan Enerji Göyne Erzincan Çardaklı Sulama 76,20 m 0,48 km 2 Deresi Girlevik I Erzincan Kalecik Enerji --- --- Deresi Girlevik II Erzincan Mercan Enerji --- --- Deresi Çağlayan Erzincan- Çağlayan Mercan Enerji --- --- 4.3. Araştırma Bölgesinin Nüfus Yapısı Erzincan ili nüfusu Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) tarafından yayınlanan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre 210645 kişidir. İlçelere göre şehir ve köyde yaşayan nüfus Çizelge 4.5 de gösterilmiştir. İl nüfusunun 113 231 adedi il ve ilçe merkezlerinde, 97 414 adedi ise köylerde yaşamaktadır. Buna göre il nüfusunun %53,8 i il ve ilçe merkezlerinde, % 46,2 si köylerde yaşamaktadır. Nüfusu onbinin üzerinde olan tek yerleşim yeri il merkezidir (Anonim, 2009g). Çizelge 4.5. İlçelere Göre Şehir ve Köyde Yaşayan Nüfus (Anonim, 2009g) İlçeler Merkez Nüfusu (kişi) Köyler Nüfusu (kişi) Toplam (kişi) Çayırlı 3 290 7 150 10 440 Merkez 86 051 49 460 135 511 İliç 2 550 3 797 6 347 Kemah 2 218 4 733 6 951 Kemaliye 2 036 3 451 5 487 Refahiye 3 649 7 402 11 051 Tercan 5 289 13 357 18 646 Üzümlü 6 465 7 002 13 467 Otlukbeli 1 683 1 062 2 745 Toplam 113 231 97 414 210 645

19 İI nüfusunun yıllar itibariyle gelişimi Çizelge 4.6 da gösterilmiştir. İlde zaman zaman meydana gelen deprem felaketi ve özellikle kırsal alanda geçim imkanlarının sınırlı oluşu başta 3 büyük kent olmak üzere Mersin, Antalya, Aydın illerine göçü hızlandırmaktadır. Nitekim TUİK verilerine göre 1980-1985 yılları arasında ise 31 211 kişi, 1985-1990 yılları arasında 49 820 kişi diğer illere göç etmiş bulunmaktadır (Anonim, 2009g). Çizelge 4.6. Erzincan İli Nüfus Sayım Sonuçları (Anonim, 2009g) Sayım Yılı Toplam Nüfus (kişi) Şehir Nüfusu (kişi) Köyler Nüfusu (kişi) 1970 276 122 78 295 197 927 1975 283 683 85 184 198 499 1980 282 022 95 208 186 794 1985 299 985 112 307 187 678 1990 299 251 144 144 155 107 2000 316 841 172 206 144 635 2008 210 645 113 231 97 414 4.4. Araştırma Bölgesinin Ulaşım Durumu Erzincan Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeybatı bölümünde Yukarı Fırat havzasında, doğuda Erzurum, batıda Sivas, güneyde Tunceli, güneydoğuda Bingöl, güneybatıda Elazığ, Malatya, kuzeyde Gümüşhane, Bayburt ve kuzeybatıda Giresun illeri ile çevrilidir. İlde 274 km devlet yolu, 537 km il yolu olmak üzere toplam 811 km yol ağı bulunmaktadır. Devlet ve il yollarının 195,2 km si bölünmüş yol, yine bu yolların 16 km si bitümlü sıcak karışım kaplamalı, 681 km si sathi kaplamalı, 96 km si stabilize, 18 km si diğer yollardır. Köyde yaşayan nüfusun büyük bölümüne (%63,9) ulaşım hizmeti asfalt kaplamalı yol olarak götürülmüştür. Asfalt kaplamalı yol oranının %13,5 olması ve bu köylerin genellikle ovada veya az engebeli bölgelerde yer alması, nüfusun bu yerleşim yerlerinde yoğunlaşması daha düşük yol şebekesinden faydalanılmaktadır.

20 İlin kırsalındaki ulaşımın uzun mesafeli ve yüksek maliyetli oluşu, kırsaldaki köylünün gelir düzeyinin düşük olması, ulaşım hizmetlerinde ekonomik erişebilirliği ve hareketlilik talepleri düşük seviyede kalmaktadır. Asfalt kaplamalı 1. derece öncelikli köy yollarının %41 i Merkez ilçede yer almaktadır. Diğer 8 ilçedeki köylerin asfalt kaplamalı yol oranları çok düşük seviyede kalmaktadır. Demiryollarında yolcu ulaşımı Kars-Haydarpaşa bağlantılı Doğu Ekspresi ile sağlanmaktadır. Erzincan ili yük taşımaları mevcut yük durumuna göre 6 adet yük treni ile yapılmaktadır. İl hudutlarında Erzincan-Erzurum arasında, Tanyeri, Demirkapı, Mercan, Çadırkaya ve Erbaş; Erzincan,-Divriği arasında ise Alp, Kemah, Eriç, İliç, Bağıştaş ve Çaltı istasyonları yanısıra merkezi Kemah ve Mercan da bulunan yol kısım şefliklerince hizmet verilmektedir. Erzurum Ekspresi; Kars-Ankara bağlantılı gidiş ve Ankara-Kars bağlantılı dönüş olarak hizmet vermektedir. Erzincan havaalanı sivil ve askeri hava trafiğine hizmet vermek üzere 1988 yılında açılmıştır. Beton kaplamalı olan pist boyutu 3000x45 m. Apron boyutu 120x75 m.dir. Havaalanı ile şehir merkezi arasında 9 km lik ulaşım taksi ve dolmuş taksilerle sağlanmaktadır (Anonim, 2009c).

21 5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 5.1. İşletmelerin Özellikleri 5.1.1. İşletmelerin Fiziksel Özellikleri İşletmelerin bulunduğu yer, yetiştiricilik şekli, üretim kapasitesi ve yetiştiricilik yaptığı türe ait bilgiler Çizelge 5.1 de verilmiştir. İşletmelerden 4 adedi baraj ve set göllerinde (Keban Baraj Gölü, Tercan Baraj Gölü, Çayırlı Set Gölü) ağ kafes yetiştiriciliği, 10 adedi ise değişik su kaynaklarında karada alabalık yetiştiriciliği yapmaktadır. Anket yapılan alabalık işletmelerine ait görüntüler Ek 2 de verilmiştir. İşletmelerin yerleşimi alabalık yetiştiriciliğinde en önemli olan kaliteli su faktörüne bağlıdır. İşletmeler yer seçiminde su kaynağına yakınlık, yerleşim birimlerine yakınlık gibi faktörler ve arazinin uygunluğu şartlarına bakmaktadırlar. İşletmelerin %64,3 ü entansif üretim yaparken, %35,7 si baraj göllerinde yarı entansif üretim yapmaktadır. İşletmelerin %23 ü beldelerde, %23 ü köylerde ve %54 ü il- ilçe merkezlerinde yer almaktadır. Bu oranlar Tokat ilinde %31,8 i köylerde %31,58 i beldelerde, %36,8 i ilçe merkezlerinde (Adıgüzel ve Akay, 2005), Sivas ilinde %57,14 köylerde, %7,14 beldelerde, % 35,7 si ilçe merkezlerinde tespit edilmiştir (Karataş ve ark., 2008). İşletmelerin %69,2 si Adi Ortaklık işletmesi, %7,7 si Anonim Şirket, %23,1 i ise Limited Şirket şeklindedir (Şekil 5.1). Karadeniz genelinde bu oranlar %84,7 oranında adi ortaklık işletmesi, %11,3 limited şirket ve anonim şirket toplamı (Üstündağ ve ark., 2000), Sivas ilinde %92,8 şahıs-adi ortaklık, %7,2 kamu kuruluşu (Karataş ve ark., 2008), Tokat ilinde %89,5 i şahıs -adi ortaklık, %5,5 limited şirket, %5,3 ü kamu kuruluşudur (Adıgüzel ve Akay, 2005). İşletmeler proje kapasitelerine (0-10 ton/yıl), (10-30 ton/yıl) ve (30 ton/yıl üzeri) olmak üzere üretim kapasitelerine göre ortalama kapasiteleri sırasıyla 6,4 ton/yıl, 25,2 ton/yıl ve 158,5 ton/yıl değerlerine sahiptir. İşletme başına ortalama kapasite 57,8 ton/yıldır. İşletmelerin %57,1 i açık arazide, %42,9 u vadiler arasında yer almaktadır. İşletmelerin ulaşımı %64,3 ü asfalt, %35,7 si ise stabilize yol şeklindedir. İşletmelere ulaşımda stabilize yol mevsim şartlarında sorunlara yol açmaktadır. Kar ve yağmur yağışlarının olduğu sürelerde ulaşımın kapanmasına ve işletmede aksaklıklara neden olmaktadır.

22 İşletmelerin %50 si kendi arazileri üzerinde alabalık yetiştiriciliği yaparken yarısı da mevcut araziyi il özel idaresi veya belediyelerden kiralamak suretiyle üretim yapmaktadır. İşletmeler kullandıkları suları İl Özel İdaresi veya belediye sınırları içerisinde Belediye lerden kiralamışlardır. Kiralama oranı Karadeniz genelinde %31 (Üstündağ ve ark., 2000), Sivas ilinde %21,4 (Karataş ve ark., 2008), Tokat ilinde %52,6 (Adıgüzel ve Akay, 2005) ve %63,6 (Sayılı ve ark., 1999) tespit edilmiştir. Çizelge 5.1. Erzincan İli Faal Alabalık İşletmeleri (Anonim, 2009e) İşletme No Bulunduğu İlçe Bulunduğu Yer Yetiştiricilik Şekli İşletme Kapasitesi (ton) Yetiştiricilik Yapılan Tür 1 Çayırlı İlçe Merkezi Ağ kafes 29,0 Alabalık 2 Çayırlı İlçe Merkezi Ağ kafes 29,0 Alabalık 3 İliç Köy Havuz 7,0 Alabalık 4 Kemah Belde Havuz 25,0 Alabalık 5 Kemah İlçe Merkezi Havuz 10,0 Alabalık 6 Kemaliye Köy Ağ Kafes 200,0 Alabalık 7 Kemaliye Köy Havuz 8,5 Alabalık 8 Merkez Belde Havuz 1,0 Alabalık 9 Merkez Belde Havuz 34,0 Alabalık 10 Merkez İlçe Merkezi Havuz 100,0 Alabalık 11 Merkez Belde Havuz 29,0 Alabalık 12 Merkez İlçe Merkezi Havuz 9,0 Alabalık 13 Merkez İlçe Merkezi Havuz 29,0 Alabalık 14 Tercan İlçe Merkezi Ağ Kafes 300,0 Alabalık Toplam 810,5

23 7,70% 23,10% 69,20% Anonim Şirket Adi Ortaklık Limited Şirket Şekil 5.1. İşletme Tiplerine Göre Dağılım İşletmelerin yarısı anaç balık sahibi olup sağım yaparak yumurta ve yavru balık üretimi yapmaktadır. Diğer yarısı ise yarı entansif yetiştiricilik yapan baraj gölü işletmeleri ile restoran veya mesire alanında canlı balık satışı veya pişirerek servis yapan işletmelerdir. İşletmelerin %64,3 ü yavru balık satın aldığını ifade etmiştir. İşletmelerin %14,3 ü damızlık balık beslediği ve sağım yaptığı halde elde ettiği yavru sayısı üretimini karşılamamasından dolayı ayrıca yavru balık satın alma yoluna gitmişlerdir. 5.1.2. İşletmelerde İşgücü Durumu İşletmelerde çalışan işçiler ve işverenlerin kendileri tam işgünü ve bütün yıl çalışmaktadırlar. Üretime ara verme veya işçi çıkartma yaşanmamaktadır. İşçilere verilen ücretler asgari ücretin üzeri olarak nitelendirilmiştir. İşletmelere yaş gruplarına ait çalışan sayıları ve işgücü varlığı (EİB) bilgiler, Çizelge 5.2 de gösterilmiştir. İşletmelere ait ortalama nüfus 2,85 kişi olarak tespit edilmiştir. İşletme başına yıllık ortalama işgücü varlığı 798,21 EİB olarak saptanmıştır. İşletmelere ait ortalama günlük EİB 2,66 iken en küçük değer 0,75 EİB ve en büyük değer ise 7 EİB dir. Erkek işgücü birimi cinsinden işletmelerin %97,99 unu erkek işgücü, %2,01 ini kadın işgücü oluşturmaktadır. Erzurum da yapılan çalışmada işletme başına 1,93 EİB (Kocaman ve ark., 2002), Tokat ta yapılan çalışmada 3,04 EİB (Adıgüzel ve Akay, 2005), Sivas ta yapılan çalışmada 2,97 EİB saptanmıştır (Karataş ve ark., 2008).

24 Çizelge 5.2. İşletmelerde Yaş Gruplarına Göre Nüfus ve Erkek İşgücü Varlığı Nüfus Varlığı İşgücü Varlığı (EİB) Yaş Grupları Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 0-6 7-14 15-49 29 1 29,0 0,75 29,75 50-64 10 7,5 7,5 65-+ Toplam 39 1 40 36, 5 0,75 37,25 % 97,5 2,5 100 97,99 2,01 100 İşletme Başına Ortalama Günlük EİB 2,61 0,05 2,66 İşletme Başına Ortalama Yıllık EİB 782,14 16,07 798,21 5.1.3. İşletme Yöneticilerinin Genel Özellikleri İşletme yöneticileri yaş ortalaması 46,8 yıl olup en genci 31, en yaşlı olanı ise 55 yaşındadır. Yöneticilerin tecrübe ortalaması 10,50 yıl olup en yeni işe başlayan 2 yıl ve en tecrübeli olanı ise 19 yıldır alabalık yetiştiriciliği yapmaktadır. İşletme yöneticileri yılın bütün aylarında işletmelerinde faaliyet olduğunu ve gerek kendilerinin gerek elemanlarının iş çıkışı yapmadıklarını ifade etmişlerdir. Yönetici yaş ortalaması Sivas ta 40,7 (Karataş ve ark., 2008), Tokat ta 45,3 (Adıgüzel ve Akay, 2005) tespit edilmiştir. İşletme yöneticilerinin %37,5 i ilköğretim mezunu, %25 i lise mezunu ve %37,5 i üniversite mezunudur. Bir işletme yöneticisi Su Ürünleri Mühendisi unvanına sahiptir ve Su Ürünleri Teknikeri unvanına sahip iki ortaklı bir işletme vardır. Diğer illere oranla yöneticilerinin eğitim seviyesi yüksektir. İşletme yöneticilerinin eğitim durumu Tokat ta %54,5 ilkokul, %9,1 ortaokul, %9,1 lise, %27,3 yükseokul (Sayılı ve ark., 1999), Sivas ta %42,9 ilkokul, %50,0 ortaokul, %7,1 i lise mezunu düzeyindedir (Karataş ve ark., 2008). Alabalık üretimi yapan işletme sahiplerinin yarısı bu iş dışında herhangi bir faaliyet yapmadığını, %42,9 u serbest meslekle uğraştığını, %7,1 i ise kamuda çalıştığını ifade etmiştir. Serbest meslek sahibi olan yetiştiriciler alabalık üretimiyle ilgili alanlarda yem bayiliği, yavru balık satıcılığı, restoran işletmeciliği yapmaktadır.