TDRKIYE'DE AZ TANINAN DC DOGA HARiKASI: "Tomara-Strakayalar ve Muradiye (:aglayanlarz" Tree not well-known natural wonders in Turkey: "Tamara Strakayalar andmuradiye cascades" Prof. Dr. Hayati DOGANAY' Ozet: Makalemizde, Turkiye'nin fazla bilinmeyen iiy caglayani tanrtilmrstir, Her biri birer ilginc doga harikalan olan bu turistik kaynaklar, sunlardir: Gumtlshane'nin Siran ilcesinde, Seydibaba koyu yakmlanndaki ''Tomara caglayam"; Bayburt ili merkez ilce koyii olan Sirakayalar k6yii yakinlanndaki "Sirakayalar caglayam"; Van'm Muradiye ilcesinde, Bendimahi cayi uzerinde yer alan "Muradiye caglayam", Bunlan konu alan ve "cografi bir tamtim yazisi" olan bu cahsmamizda, bizzat yerinde yapilan gozlemler sonucu, soz konusu doga harikalan ile ilgili onemli bazi sorunlar belirlenmistir. Bunlann, mulki yonetimler tarafmdan giderilmesi halinde, bu cevrelere cok daha fazla sayida ziyaretci ve turist ugrayacagnu dusunuyorum. Bu da, kazanc getirmeleri demektir, Yetkililer ve yannmcilann dikkatlerini bu kaynaklara cekmek, esas amacirruzdir. Umanz ki, bunu basanr ve soz konusu doga harikalanm, TUrk turizminin hizmetine sunmaya katki yaprms oluruz. Abstract: In our paper, three waterfalls which are not known very well in Turkey have been introduced. These touristic sources which are natural wonders are: Tomara Waterfall near Seydibaba village in Siran town of Gumtishane, Sirakayalar Waterfall near Sirakayalar village in Bayburt and Muradiye Waterfall on Bendimahi streem in Muradiye town. As a result of observations done in their places, some important problems on above wonders were determined in our study. We think that more visitors and tourists will visit these places ifthese problems solved by local administrators. This means that they will provide more in come. Our major aim is to draw the attetion of both authorities and enterprisers to these sources. We hope that we can manage to do so and contribute to present these sources to the services oftourism. AtatUrk Universitesi, Kazim Karabekir Egitim Fakultesi, Cografya Egitimi Anabilim Dali, Erzurum.
2 ProfDr.HayatiDOGANAY Giris Caglayan veya selaleler (Ing. waterfall), bashca turistik potansiyel dogal kaynaklar arasmda yer ahrlar, Ciinkii, bu jeolojik-jeomorfolojik dogal olusumlar't.ilginc birer doga harikasi olarak dikkati cekerler. Amaca uygun alt-yapi yatmmlan yapihp, tamtilmalan kaydiyla bunlar, birer "turistik cekim merkezi" olabilmektedirler. Bu grup caglayanlara diinyadan birkac omek vermek gerekirse; A.B.D. Yosemite (740 m.) ve Niagara (50 m. A.B.D.-Kanada smmnda) ile Victoria (110 m. Zambia-Zimbabve smmnda), ilk akla gelenlerdir. Bunlar ve benzer caglayanlar, her yil binlerce turist tarafmdan ziyaret edilirler. Yosemite ulusal parkmm ziyaretcileri de dahil, Yosemite caglayanma ugrayan yilhk ziyaretci sayisi, 2.5 milyona yaklasir. Bunun, Niagara'da 2. milyonu ve Victoria caglayanmdaise, 1.5 milyonu a~ugl samlmaktadir. Tarafimdan yapilmis olan bazi arastirmalar, az once sozii edilenler gibi onemli olmasalar da, Tiirkiye'de mevcut olan bu doga harikalanndan bazilannm, turistik potansiyelinin yuksek oldugunu ortaya koymustur. Hatta bunlardan bazilan, i~ turizme hizmet eden cekim merkezleri durumuna gelmis bulunmaktadirlar', 2. Ornegin, Dudenbast (Antalya), "Manavgat (Antalya) ve Tarsus t;aglayaniardi~el)gibe. Ancak, sunu aynca hatirlamak gerekir ki, yurdumuzun bu grup ilginc doga harikalan, henuz yeterince tanmip, tanrtilrms degillerdir. Oysa, caglayanlarm cevreleri, kamping yerleri olarak biiyiik onem tasirlar. Bunlar, sportifjaaziyetzer (yiiriiyii~ ve tirmanma sporlan gibi), bilimsel arastirmalar (jeolojik, fitolojik ve cografi amach arastirmalar gibi) ve tatil yapma amaclanna yonelik olabilirler. Biran once etut edilmeleri ve tanrtnnlannm yapilmasi, ulke turistik aktivitesini cesitlendirecektir. Tomara, Sirakayalar ve Muradiye caglayalanm konu alan bu incelememiz, bir tamtim yazisi olup, amac, soz konusu doga harikalanmn, turistik potansiyeline dikkatleri cekmektir. Ulasilan kanaat, buyuk olctide yerinde yapilan gozlem sonuclanna dayanmaktadir. Bunlardan Tomara Caglayani; ilki 1994 haziram (Ars.Gor.Mustafa ERTURK ve Ars.Gor.Serkan DOGANAY ile birlikte), ikincisi 1995 eylulu (Ars.Gor.Mustafa ERTURK ile birlikte) ve il~ilnciisil de 1998 nisanmda 1 Doganay, H., 1990, Turtstik Potansiyeli Yonunden Gurlevik 9aglayanz. Atatiirk Univ. Fen-Edebiyat Fak. Arasurma Dergisi, Sayi: 18,Erzurum, s. 147-161. 2 Doganay, H., 1994, Tortum (Uzundere) 9aglayanz ve Turistik Potansiyeli (Cografl bir tamtimy. Kalkmma Bankasi Turizm Yilhgi, 1994, Ankara, s. 76-92. 3 Doganay, H., 1991, Turkiye Turizm Cografyasi. Ataturk Univ. Kaznn Karabekir Egitim Fak. Yaynu, Erzurum, s. 145-156.
Tiirkiye'deAz TaninanU9Doga Harikasi: Tomara-Sirakayalar vemuradiye Caglayanlan olmak uzere tarafimdan uc ayn tarihte gozleme ahnnnsnr. Bizim gozlemlerimize ek olarak, Ondokuz MaYIS Universitesi ogretim uyesi Doc. Dr. Ali UZUN tarafmdan da, 1996 temmuzunda cevrede gozlemler yaprlrmstir. Strakayalar Caglayani, yine nisan 1998 (Do<;.Dr.ihsan BULUT ile birlikte) ve Muradiye 9agZayanz'da 1999 eylulunde (19 Eylul Pazar) tarafimdan gozleme almdilar (Yrd.Doc.Dr.Fevzi SARiN ve Ars.Gor.Mustafa ERTORK ile birlikte). Vanlan sonuclar, asagida ozetlenmistir: 1.Tomara Caglayam Lf.Lokasyonu : Gumushane ilinin Siran ilcesi yonetim smirlan icinde yer ahr, 11ge merkezi guneybansmda ve Seydibaba Koya yakmmda bulunmaktadrr. Gttmushane-Kose (46 kid), Kose-Kelkit (25 kid) ve Kelkit Siran (30 kid) yo1unun iz1enmesi halinde Giimii~hane-Siran arasi, yaklasik 101 km'yi bu1ur. Siran'dan (1997'de 13 bin dolaymda nnfus) Tomara 9ag1ayanmm bulundugu yere ulasmak icin, yaklasik 21 km'lik yol kat etmek gerekir. Bu yolun, Siran ilce merkezi-seydibaba Koyii arasr, yaklasik 16 km olup, buradan Kelkit vadisine inen yo1, vadiyi guneydoguya dogru astiktan sonra Degirmenler bogazr diye bi1inen yere kadar devam eder. Siran-Seydibaba Degirmenler bogazi arasi, yaklasik 20 km'lik stabilize bir yo1 olup, motorlu araclar ulasnnma az-90k uygundur. Bu bogazdan sonra, caglayana ulasabilmek icin, yaklasik 0.6 ya da 0.7 km kadar yayan gitme zorunlulugu vardir (Fotograf 1 ve 2). Cok belirgin sekilde egimli olan bir yuzey boyunca fundahklar arasmdan gecilerek caglayana vanlan patika yol (Doganay'm 1998'de yaptig; olcmeye gore, 1100 adrmdir), yurunmesi zor ve yorucu bir guzergahnr (Harita 1'i inceleyiniz). 1.2.Jeomorfolojik dzellikler Yaklasik 7QO-800 m.lik bir patika yo1un nihayetinde bulunan caglayan, Agagiineyi tepesi (2007 m.) kuzeybati yamaci veya Tomara deresi" vadisinin, guneydogu yamacinda yer ahr, 4 Tomara: Dog-ada kendiliginden yetisen tek yillik bir bitkinin adidir, Tamara caglayam sulanndan olusan Tamara deresi (Kelkit cayma kansir) cevresinde ve bu arada caglayanayakin yamaclarda, ilkbahardakendiligindenyetisenve saplan pisirilerek (yagda kavrularak) yenilen tamara bitkisi bol bulunur. Caglayamn adi halkm adlandirmasi olup, bu bitkiden gelir.
4 N ~ o 5 10 15! I K m. Ranta 1. Tomara Caglayamnm Lokasyonu: Gumushane 'nin Siran ilcesine bagl: Seydibaba Koyii. yakmtnda (5 km.) olup, Gumushane-Kose-Kelkit-Stran yolunun izlenmesi halinde, Gumushane ye, 122 km. uzakliktadir. Mu mesafe, Bayburt-Koke Kelkit ve Siron yolu izlenecek olursa, 132 km. yibulur. Tomara caglayam, olusumu bakimindan, diger caglayanlardan farkhdir. Ornegin, Dudenbasi caglayaru gibi bir traverten sekisi, ya da Tortum (Uzundere) 9ag1ayam benzeri bir heyelan seti uzerinde sulan dokulmez", 6. Su dususu yuzeyi, bazi 9ag1ayanlarda oldugu uzere, bir egim kesikligi yuzeyine de denk gelmez. Aslmda bu caglayan, az once de ifade edildigi uzere, Agaguneyi tepesinin kuzeybatiya donuk dik yamaclanndan birinin yuzeyinde olusmustur, Yamactan gur bir kaynak seklinde cikan sular, tipik bir karstik kaynak, buyuk bir ihtimalle de, eksurjans kaynagi teskil eder (Fotograf 1 ve Z'yi inceleyiniz). Caglayanm olusma sahasi ve yakm cevresi, litolojik yapi bakimmdan, katmanlasnns tortul sistler ile kalker.kumtast ve mam malzemeden olusmustur. 5 Doganay, 1991, a.g.e., s. 149. 6 Doganay, H., 1994, a.g.m., s. 84-87.
5 Fotograf 1. Kelkit ilcesi yonetim sintrlari icindeki en onemli dogal turistik kaynaklarindan biri, Tomara caglayamdir. il<;e merkezine 21 km. kadar uzaklikta olan btl doga harikasina, motorlu araclarla ulasilamaz. Otomobille, Degirmenler mevkiine kadar gidilebiltr. Buradan yaklastk 0.6-0.7 km. kadar yayan gidilerek <;aglayana ulastlir. Fotografbu son konumugosteriyor. 1.3.Tomara <;aglayammn Potansiyeli Belirleyebildigimiz kadanyla, Tamara C;:aglayam gectigi ilk yazih Yurt Ansiklopedtsi n olup, bu kaynakta soz konusu doga harikasi icin; "Siran ilcesinin 60 km. uzagtndaki Tomara Caglayani, ilin oteki dogal giaelliklerindendtr 7 seklinde yanm cumlelik bir ifade yer ahr. Daha once deginildigi uzere soz konusu uzakhk, 20 ila 21 km. kadardir. tarafmdan hazirlanan bit incelemede ise; Siran ilce merkezinden 60 km. uzakltktaki Tomara Caglayam, ibn gorulmeye deger bir tabiat harikastdtr seklinde cumlelik bir ifadeye rastlanrr". Belli ki, bu son ifadenin kaynagi da, az once deginilen Yurt Ansiklopedisi oldugundan, mesafe hatasi, yine aynen tekrarlanrrusnr., Yurt Ansiklopedisi, CUt: 5, (1982), s. 3207. 8 Gnclu, K., 1991, Gumushane Ilinin Rekreasyon Potansiyeli. Gecmiste ve Gnnumuzde GDMO:;;HANE Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Gumushane Valiligi Yayuu, s. 38.
Fotograf 2. Tamara Cagloyanimn bir yak caglayamn aksine, bir egim kerikligi yuzeyi veya birikme ya da asinma seddi ustunden sulan dil iip yapmaz. Agaguneyi tepesinin kuzeybatt yamaclari yuzeyinden, gur bir karstik kaynak (eksurjans kaynagt) seklinde akar. Fotografonu gosteriyor. Tomara caglayam uzerinde yapilan ilk ciddi etut ve bunun bir rapor durumuna getirilmesi, Ataturk Universitesi bgretim Uyesi Prof Dr. Hayati DOGANAY ve Ondokuz Mayis Universitesi bgretim Uyesi Doc, Dr. Ali UZUN tarafindan gerceklestirildi. Rapor, 29 Temmuz 1996 olup, Tomara caglayamnm turistik potansiyelini degerlendirme onerilerini konu bir sayfahk metinden olusur", Sozii edilen kaynaklardan da kolayca anlasilacagi uzere Tamara caglayam, eldeki bu cahsma yayimlanana kadar, onemli sayilabilecek bir arastmnaya konu olmamistrr. Iste bu nedenledir ki, sozft edilen doga harikasmm gecmisteki bazi ozelliklerini, tam olarak belirleyemedik. Cunku, az soma da yine deginilecegi uzere Tomara caglayammn dogal yapist, sulama suyu saglamak amaciyla, kismen degistirilmis bulunmaktadrr. Ornegin, yerinde yaptlan olcme sonuclart, dogal yapisi bozulmadan once caglayamn sulan, yaklasik 35 m, genislik gosteren bir yamac yuzeyine yayilarak Tomara deresine kansiyordu. Daha dogru bir ifadeyle sulanmn, 9 Gumnshane Valilik Makamma sunulan; Prof. Dr. HayatiDOGANAY ve Doc. Dr. Ali UZUN imzah; 29 Temmuz 1996 tarihli Tomara Caglayam Raporu.
7 dereyi olusturdugu anlasrlmaktadir, Cunku, bugun yuzeyin su akisi dismda kalan bu bolumleri, kahn bir su yosunu katmant ile ortiiliidiir (Fotograf 3'u inceleyiniz). Fotograf 3. Tamara C;aglayam, eski gorkemini yitirmistir. Yaklastk 18 ila 25 m. yukseklik gosteren su dii u yuzeyi, arttk bugun, yer yer su yosunlariyla kaplidtr. Caglayanda sebebiyet verilen dogal denge bozulmasr, "su dii~u~ yuksekligi" degerlerinin de, farkhhk gostermesine yo1 acnusnr. Nitekim yapngmuz yukseklik su du~i..i~ yuzeyi, caglayanm orta kesiminde yukseltinin 14 m. dogu kesiminde 18 m. ve ban kesimindeyse, 22 oldugunu gostermistir(fotograf 3'u inceleyiniz), Aslmda bu gorkemli doga harikasmda, oyle anlasihyor ki, 16.10.1990 tarihi itibariyle dogal denge bozulmast sorunu meydana gelmistir (Fotograf 4'i..i. inceleyiniz). Cunku, caglayamn kaynak kismi cevresi dinamitlenerek, doguya dogru devam eden bir su arkt (su kanah) acilnusnr. Sulannm cogu, bu kanal yoluyla Seydibaba Koyu tanm arazilerine aktanlmaktadir (Fotograf 5 ve 6'Yl Soz konusu beserl mudahale, caglayanm dogal dengesini bozmus ve bu doga harikasi.gecmisteki gorkemini buyuk olcude yitirmistir. Bu caglayamn dev kazani ve golu yoktur.
Fotograf 4. Tamara Caglayani. 16.10.1990 tarihinde yaptlan sulama arkina sularinin alinmasi nedeniyle, gorkemini yitirmis ve onemsiz btr <;aglayan haline gelmistir. Arkin yuzeyine insaa edilmisge<;i koprust; ustundeki tarih (16.10.1990), bu konuda bize ipucu veriyor. Fotograf5. Tamara Caglayam 'run dogal yaplslnl tahrib eden dinamitlenmisyerler ve uzayip giden su arki.
9 Fotozraf 6. Tomara Cagiayani sulannin serbest akisa gecmesini onleyen kanal, onun sulartnt, ilerideki Seydiboba Koyu tarlalartna tasir. Bu aciklamalardan da anlasilacagi uzere Tomara caglayam, turistik potansiyeli, henuz degerlendirilmemis bir doga harikasidir. Seydibaba koyunun (dokuz mezraadan olusur) tanm arazilerine su temini amaciyla caglayana mudahale edilmis ve dogal dengesi bozulmustur. Bugun serbest akisa birakilan su miktan cok az olup, suyun cogu, sulama suyu olarak kullamlmaktadir. Oysa bu cevre, gunubirlik rekreasyon fonksiyonu yuksek bir sahadir. Herhangi bir altyapi hizmeti verilmedigi halde.cevrenin guzelligi nedeniyle halk, ozellikle ham sonlannda bu cevreyi, basta Degirmenler bogazl mevkii olmak uzere, rekreasyon sahasi olarak degerlendirmektedir (Fotograf? ve 8'i inceleyiniz),. l.4.<;evrenin Dogal Bitki Qrtiisfi Daha once de deginildigi uzere, motorlu araclarla caglayana ulasilamaz, Yaklasik 0.6-0.7 km'lik bir patika yoldan, yayan ulasihr. Dik yamaclar boyunca devam eden patika yol ve bu yamaclara teget gececek sekilde insa edilmis sulama suyu ark! cevresi, dogal bitki ortusunce de ilginc bir yoredir. Gerek Tomara deresi boylan ve gerekse Kelkit yayi vadisi boylan, kayak yetistirme sahalandir. Baska bir ifadeyle, beseri yollardan yetistirilen aga<; tum bitkilerin en yaygnn dikkati <;ektigi sahalardir (Fotograf 9'u inceleyiniz),
10 Fotograf 7. Tamara Caglayam 'na yaklastk 1,5-2.0 km.uzakltktaki sahalar, gevre halki tarafindan, hafta sonlartnda piknik yeri olarak degerlendiriltr. Saha, degirmenler bogazi yakindtr. Fotograf 8. Tomara 9aglayam yakini rekreasyon alanlannda, Siran'dan piknik icin gelenlere de rastlantr. 10 Nisan 1998 Pazar gunu Prof Dr. Doganay ve Doc. Bului tarafindan caglayan etud edilirken, yakin cevrede piknik yapan, bir gruba rastlandi. Ftrsattan yararlanan Doganay, onlara r;:aglayan!n onemini anlatiyor,
11 Cevrede, kulturel bitkiler arasmda ceviz agaclart da sikca rastlanan meyva agacidir. Caglayana yakm cevrede; Tamara deresi vadisi boyunca, tek yilhk bir bitki alan, tomara bitkileri yaygmdir (Ilkbahar ve kismen de yazlan). Zaten, az once de deginildigi uzere caglayanm adi, bu bitkiden gelir, Yakm cevrede sik rastlanan diger dogal bitkiler; yabani findik, sogut, kusburnu, palamut mesesi, karaagac, ardic, mese ve sancam bitkileri olarak burada hanrlanabilirler. Fotograf 9. Tamara C;aglayanz yaktnlannda ve bu arada "Kelkit Cayi Vadisi Boylan" ile bu 9aya yandan eklenen derelerin vadileri boyunca en fazla rastlanan aga9, beseri olarak yetistirilen "kavak aga9larz "dir. Fotograf "Degirmenler Bogazi' degtrmenlertnden (bugtm faal degtl) alinmisttr. 1.5.Almma~n Gereken Onlemler Bazi onlemlerin ahnmasi kaydiyla, caglayanm turistik potansiyeli isletilmeye acilabilir. Sayle ki: 1.5.1.Ula~lm Sorunu: Siran ilce merkezinden Seydibaba Koyune (Degirmenler Bogazi) kadar.motorlu araclann gecmesine nisbeten uygun, stabilize bir yol vardir. Bu yolun standartlan yukseltilmelidir. Aynca, Degirmenler bogazi yakmmdan caglayana kadar devam eden 600-700 m.'lik (1100 adnnhk) patika motorlu araclara geci~ verecek duruma getirilmelidir. 1.5.2. (:aglayanm Bozulan Dogal Dengesi: Caglayanm sulan, buyuk olcude serbest akisa birakilmamaktadir. Kaynak kismi cevresi, 1990 yih itibariyle dinamitlenmis olup, sulan, insaa edilen bir kanal yoluyla,
Seydibaba koyunun bazi tanm arazilerine nakledilmektedir. Oysa, 25 m. kadar alcakta ve caglayamn sulanmn gecmiste olusturdugu Toman deresi vadisinde insa edilecek olan bir havuzdan, motopomp yoluyla sulama kanalma su nakledilebilir, Boylece hem ciftciler sulama suyu alir ve hem de caglayamn sulan tamamtyla serbest aktsa birakilmts olur. S6z konusu ettigimiz bu onlem ahnmadikca, yani I,:aglayamn bozulmus olan dogal dengesi yeniden kurulmadikca, hangi onlemler ahmrsa almsm, cevrenin turistik cekim merkezi durumuna getirilmesi imkansizdir. 1.5.3.Koprii ve Manzara Seyir Teraslari Insaasi: Caglayanm yakmmda, onu hemen kuzey cepheden seyretmek uzere, Tomara deresi uzerine bir koprfi (tercihan ahsap) yapilmahdrr, Caglayamn karsisma denk gelecek bicimde, manzara seyir teraslari insaa edilmelidir. 1.5.4.Diger Alt-yapi Tesisleri: Cevrede, oberj konaklama tesisi ya da ktr kahvesi turunde bir tesis yapilmah; telefon, elektrik ve held gibi onemli alt-yapi sorunlan cozumlenmelidir. 2.SIrakayalar Caglayam 2.1.Lokasyonu: Sirakayalar caglayam, Erzurum-Bayburt karayolunun, yaklasik 13 kid kadar guneyinde ve Sirakayalar koyu (1997 nufusu 124) kuzeyinde, Kopuz deresi diye tanman dere uzerinde yer ahr. Sayet bu uzakhk, Bayburt kenti esas almarak belirlenirse, Bayburt-Erzurum yolunun dokuzuncu km.sinden guneye sapilarak bu caglayana ulasilmasi halinde, Bayburt kenti-strakayalar caglayani arasi, yaklasik 22 km kadar tutar. Bayburt-Erzurum yolundan aynlarak, Kopuz deresi boyunca devam eden karayolunda seyahat ederken ilk karsilasilan yerlesme, Yalmdam koyudur (1997'de 182 nufus). Daha sonra, Kopuz (1997'de 137 nufus) ve Hacroglu koyu (1997' de 105 nufus) gecilir. Sirakayalar koyunu gectikten sonra caglayana ulasihr. Daha acik bir ifadeyle, yaglayanm bir km kadar guneyinde, ona adnu veren Srrakayalar koyii yer alir (Harita 2'yi inceleyiniz). 2.2.Jeomorfolojik Ozellikler Az once de ifade edildigi uzere Sirakayalar caglayam, Kopuz deresi yatagt uzerinde yer ahr. Bu dere, daha guneyde bulunan, Yaylalar koyu guneybansmdan kaynaklanm ahr. Bu cevredeki cok sayida kaynaktan cikan sular birleserek, kuzeye dogru bir yatak icinde akmaya baslarlar. Olusan bu dere, Kopuz deresi diye adlandmhr'". 10 Uzun, A., 1990, Masat Cayl Havzasmm Fiziki Cografyasi, Basilmamis Doktora Tezi, Ataturk Univ. Sosyal Bilimler Enstitusu, Erzurum, s, 132-133.
Tiirkiye'deAz Tanman 09 DagaHarikasl: Tamara-Slrakayalar vemuradiye9aglayanlat! 13 N ~ o Km. 5 ~ C;ORUH o V A S I CASKIRT. A 2100 BAYBURT Mad e n <IE- -'-'-'-'-' ERZiNCA N i i i RZUR il Merkezi Koy ilce Merkezi / Karayolu Harita 2. Sirakayalar (;aglayam'mn Lokasyomn Strakayarderesi uzerinde ve bu adz tasiyan koyun kuzeyinde yer altr. Bayburt'tan r;aglayanizkadar, 22 km.lik bir uzakltk vardtr. Bu yolun 9 km. kadari Bayburt-Erzurum yol aytnmi, 13 km.si ise, bu aytnm ile r;aglayan arastndaki uzakltktir. Soz konusudere, Strakayar koyt: kuzeyinde.sirakayalar ~agjayam diye bilinen caglayam olusturur. Daha soma kuzeye.dogru akisma devam eden akarsu (yaklasik binde 25'likbir egimle), Yalmdam koyu kuzeyinde, Coruh irmagma (Uzun'un ifadesiyle Masat Cayma) kansir. Sirakayalar caglayam, yerinde yaptigmnz olcme ve gozlem sonuclanna gore (lo Nisan 1998 tarihinde yapildi), 22 m. yiikseklik gosterir. Sulan, Dorduncu jeolojik zaman, Kuatemer devri olusumu olan, traverten katmanlarr (seti) basamagr uzerinden dokiiliir. Kismen elips bicimli, yani oval ve yaklasik 2.5-3.0 m. derinliginde, bir dev-kazant golu vardir (Fotograf 10'u inceleyiniz).
14 Fotograf 10. Sirakayalar 9aglayam, "Sirakayalar Koyu" yakmtnda olup, 22 m. yukseklik gosterir. Oval bir dev-kazani goli; de bulunmaktadir (Foto. lbulut). 2.3.Slrakayalar «;aglayamnm Turistik Potansiyeli Sirakayalar <;aglayam ile ilgili ilk yazih bilgilere, Doy.UZUN'un doktora tezinde rastlamr. Dipnot biciminde, dart cumlelik bir aciklama seklinde, olusumu ve yuksekligi sozkonusu edilmistir. Sulannm dii~~ yuzeyiyuksekligi baric (12 m. dogru degil), digeraciklamalar dogrudur". Caglayanm degerlendirilebilecek bir turistik potansiyeli bulundugu konusundaki Doy.UZUN'un gorusune, ben de aynen kanhyorum. Gercekten de Sirakayalar yaglayam, biraz once incelenen Tomara caglayamnagore, sulan daha gur ve gariinil~ii dahagorkemli bir caglayandir (Fotograf 11'i inceleyiniz). Aynca buraya ulasmak, daha kolaydrr. Bayburt Erzurum Devlet yolundan, nihayet 13 kid kadar uzakhktadir, Bu yolun, yani Kopuz deresi boyunca devam eden kay yolunun standartlan yukseltilirse, ulasim sorunu daha kolay coznmlenir. Bu taktirde caglayan cevresinde, kamping yerleri olusturmak miimkunditr, Ote yandan caglayan cevresinde, akarsu seki duzluklerine benzer duzlukler bulunmaktadir. Gerek bu duzluklerde, gerekse caglayam cepheden gorebilecek kesimlerde, piknik yerleri duzenlenebilir; oberj turunde konaklama tesisi insaa edilebilir. Bu 11 Uzun, A., 1990, a.g.e., s. 133.
Tilrkiye 'de Az Tan/nan 09 Doga Harikasl: Tomara-Slrakayalar ve Muradiye (:aglayanlarz 15 amacla, oncelikle sahada, bir cevre duzenlemesi yapilmahdir, Zaten, dogal bitki ortusu baknnmdan saha, oldukca ilginctir. Dogal bitki ortusunun, en dikkat cekici elemanlan nemcil bitkilerdir (Fotograf 12'yi inceleyiniz). Fotograf 11. Strakayalar Caglayani, boyunagore eni stntrli bir r;:aglayandzr. Dii ii~ yiiksekligi 22 m.'yi bulurken, eni 8-10 m. dolayindadtr. Fotograf, gorkemini gosteriyor (Foto. 1. Bulut). 2A.Ahnmasl Gereken Onlemler 2A.Lma~lm Sorunu : Pek onemli bir sorun degildir. Cunku motorlu araclarla yaglayana kadar cikilabilir. Ancak yine de, bu yolun standartlan yukseltilmelidir. Bugun, du uk standarth bir yoldur. 2.4.2.(:evre Diizenlemesi : Seyir teraslan insaasi da dahil, sahada cevre duzenlemesi yapilmahdir. t, 2.4.3.Konaldama ve Dinlenme Tesisleri : Sahada kamping yerleri duzenlenebilir. Oberj turunde bir konaklama tesisi ve kir kahvesi biciminde dinlenme tesisi yapilabilir. 2.4.4.Digerleri : Elektrik, telefon ve hela gibi diger ihtiyaclar da dusunulmelidir.
16 ProfD~H~atiDOGANAY Fotograf 12. Sirakayalar 9aglayanz cevresi, dogal bitki ortus«yonunden de ilginctir. Nemcil bitki turleri gaze carpar. 3.Muradiye <;aglayam 3.1.Lokasyonu: Bendimahi Selalesi diye de bi1inen Muradiye Caglayani, Van'm Muradiye ilce merkezinin (1997'de 12500 nufus), yaklasik 8 kid. kadar kuzeybatismda ve Bendimahi Cayt.uzerinde yer ahr, Bu cay (80 km.), kaynaklanm Tendurek ve Sancicek volkanik kutlesinin kuzey yamaclan ile Esengol dagl (Turkiye-Iran smmnda) batt yamaclanndan ahr. Akarsu, bu kaynaklann Caldiran ovasi girisinde birlesmesiyle olusur. Bir sure soma bu cay, Gondurme bogazl diye bilinen, yeni 16.v kutleleri icinde actlmis, dar ve deri bir vadi icine gomulur. Yaklasik 2.5~3 km. kadar bu vadide akisma devam eden Bendimahi, Muradiyc ovasi (Bargiri ovasi diye de bilinir) tanm arazilerini sular (ortalama aknm 10 m 3, minimum 2m 3 ve maksimum 122 m 3 kadar; en yuksek akim, Nisan ve Mayis aylanna rastlar; kar erimesi ve yagmur sulan), Dalla soma, Van Golu'mm kuzeydogu ucundan, bu gole dokulur, Muradiye (Bendimahi) caglayam; Gondurme bogazunn, Bendbasi mevkii denilen yerinde olup, Muradiye kentine 8 km kadar uzakhktadir (Harita 3 ve Fotograf 13'u inceleyiniz).
Tiirkiye 'deaz Tanman 09 DogaHarikasl: Tomara-Slrakayalar vemuradiye r;aglayanlarz 17 il~ e tvlerku: i 8el de / Karayo lu Harita 3. Muradiye (Bendimahi) Caglayani 'nm Lokqsyonu: Muradiye ilce merkezinin yaklastk: 8 km. kuzeybattsmda Gondurme bogazmm Bendbast mevkiinde ve Bendimahi t;ayz yatagz uzerinde yer ahr. Fotograf 13. Gondurme bogazindan btr goriinu : Bendimahi t;ayz, Muradiye ye 8 km. uzakhkta, unlu Gondarme Dogazma girer. Bogaz, yeni lav kutleleri icinde at;llrnlj olup)jiraz kuzeydogusunda Muradiye t;aglayam vardtr (Foto. Ars.Gor. Mustafa ERTURKj.
_ 18 1..-1 Sozii edilen bu biiyiik yaglayamn yaklasik 4 km. kadar kuzeyinde ve yine Bendimahi cayt uzerinde olusmus kii~iik ~aglayanlar dikkati ceker, Aynca, Muradiye 9aglayamna (biiyiik caglayan) dogru gidilirken, ana yolun bir km. kadar ban tarafinda ve yine Bendimahi uzerinde, tarim Seytan Kopriisii (tek kemer gozltl taskopru) yer ahr. Ayaklan bazalt kayalar icine yerlestirilmis bu kopru, gorulmeye deger bir mimari eserdir. 3.2.Jeomorfolojikozellikler : Az once de ifade edildigi uzere Muradiye caglayam, Bendimahi caymm yatagl uzerinde, Gondiirme Bogazmm Bendbasi diye bilinen yerinde bulunmaktadir, Bu konuda, yani Bendbasi seti uzerinde, az cok gorkemli bir dii~ii~ yapan Bendimahi cayi sulan, dii~ii~ yiizeyi boyunca, farkh yukseklikler gosterir, Ornegin, 19 Eyliil 1999 Pazar giinii, Dr. Fevzi SARiN ve Ars. GO!. Mustafa ERTORK ile birlikte yerinde yapngmuz, yiikseklik Ol~meleri sonueu, yedi dii~ii~ dogrultusu belirledik (sulanmn azahp cogalmasi nedeniyle, mevsimler ve hatta aylara gore bu sayi artip azalabilir), Bunlann en yiiksegi, dii~ii~ yuzeyinin merkezi kismmda olandir. Bunun yiiksekligi ise, 18 m kadardir (Fotograf 14 ve 15'i inceleyiniz), Fotograf 14. Muradiye r;aglayamnm sulart, en fazla 18 m yukseklikten dfl tl/j yapar. Toplam yedi dusur dogrultusu vardir. Bunlar, 19 Eylul 1999 Pazar giinii belirlenmistir (Foto. Mustafa ERTURK).
Turkiye 'deaz Tanman 09 DogaHarikasl: Tomara-Slrakayalar vemuradiye (:aglayanlan 19 Fotograf 15. Muradiye r;ag!ayanmm en yuksek da~il~ yuzeyi 18 m kadar olup, gorkemli birgoranum sergiler. Du~u~ yiizeyi yuksekligi dogu ve bati kesimlerinde 15 ila 16 m arasmda degi~ir. Bu caglayanm ilginc ozelliklerinden biri de, du~u~ yuzeyi ust ve alt genisliklerinin, cok belirgin olusudur. Bunlardan, dii.~u;; yuzeyi seddinin yuzey genisligi 36 m. ve alt yuzey genisligi ise, 77 m. olarak 61yillmu~tii.r. Caglayanm belirgin bir dev kazam g6lu yoktur. Du~u~ yapan caglayan sulan, tekrar dogrudan dogruya Bendimahi caynn olusturur, Caglayam olusturan Bendbasi Seddi, gem; bir bazalt kutlesi olup, kiitlenin alt katmanlari volkanik tilf ve sed yuzeyi ise, traverten kayaclan
20 IL- ProfDrHayati DOGANAY _ olusumlan olarak dikkati ceker. Caglayamn sulan, bu kutle uzerinden dokulur, Caglayan cevresi ve hemen guneybatismda yer alan Gondurme vadisi yamaclari, simsiyah bazalt kiitleleri He kapltdir. Bunlar, gene Hiv akmnlarr olarak da tammlanabilirler(fotograf l6'yt inceleyiniz). Fotograf 16. Muradiye Caglayani cevrest, siyah bazalt kayaclanndan olusur. Fotograf, onugosteriyor. 3.3.Muradiye Caglayanmm Turistik Potansiyeli : Muradiye Caglayan, ile ilgili ilk yazih kaynak, belirleyebildigimiz kadanyla, merhum H.SARACOGLU'na aittir. Bendimahi cayi hakkmda yapilanaciklamalarda, bu akarsuyun; Gondurme bogas: bendbasi mevkiinde, 12 m yukseklikte bir seldle yaptig: btcimindedtr". Bu aciklamalardan, Gondtirme ve Bendbasi terimleri, gfulfunuz icin de gecerli ve dogru kullanilnus terimlerdir. Ancak, caglayamn yuksekligi icin verilen deger, kuskusuz dogru degildir, Dolayisiyla caglayan hakkmda verilen bilgi, tek 12 Saracoglu, H., 1990, Bitki Ortiisii, Akarsular ve Goller. M.E.B., Ogretmen Kitaplan Dizisi: 77, istanbul, s. 290.
Ti1rkiye 'deaz Tan/nan ()9 DogaHarikasl: Tomara-$lrakayalar vemuradiye9aglayanlarl 21 cumleden ibarettir. Dr. AYGEN tarafmdan da selaleler konulu bir makale yayrmlannnsnr. Bendimahi (Muradiye) $euuesi bashg; altmda, caglayanla ilgili olarak, sekiz cumlelik bir aciklama yapilmisur". Verilen bilgiler arasmda caglayamn Van golune gore 90 km. kuzeydoguda bulundugu gorii~ii dogru degildir. Diger aciklamalar, bu doga harikasmm tanrtimma az da olsa katki yapar. Ama esas katkiyt, zannederim eldeki bu arastirma yapacaknr, Caglayan, butunuyle kendi dogal haline terk edilmis degildir, Bu nedenle de, biraz once tamtngmnz Tomara ve Sirakayalar 9aglayanlanndan oldukca farkhdir. Cunku, turistik potansiyeli yoneticiler tarafindan az 90k kesfedilmis ve burada 1985 yih itibariyle, amaca donuk bazr yatmmlar yapilnusnr, Bu hizmet1erden biri, ulasnn hizmetidir. Zaten caglayan, Van Muradiye-Caldiran karayoluna yakmdir. Burdan, yaklasik bir km,'lik bir mesafede olup, hem duzgun bir motorlu arac yolu vehem de ihtiyaca cevap veren bir otoparkyaprlrmstir (Fotograf l7'yi inceleyiniz). Fotograf17.Muradiye 9aglayam 'ntn hemen yakintnda, ihtiyacayeterli bir otopark vardtr. Fotografonu gosteriyor. 13 Aygen, T., 1987, "Selaleler". Ilgi (Dergisi), Yil: 21, No: 50, s. 1-9, istanbul.
22 Prof.Dr.Hayati DOGANAY Aynca caglayanlan seyir icin insa edilmesi gereken seyir teraslarr da cevrede basit birer yapi olarak goze carpar. Nitekim, caglayanm ve dolayisiyla da Bendimahi caymm karsisma gecmek uzere, bir yaya tahta (ahsap) kopru insa edilmistir. Hem kopruden ve hem de karst kiyidan, caglayan hayli gorkemli goziikiir (Fotograf 18'i inceleyiniz), Cevrede isiklandirmada yapilnustir, Kir Kahvesi benzeri bir tesis bulunmaktadir (Fotograf 19'u inceleyiniz). Fotograf 18. Muradiye Caglayam yakintna, bir yaya ahsap koprusa insaa edilmistir (1985). Hem Bendimahi ('ayl karstya gecilir, hem de 9ag1ayan seyredilir (Foto. Yrd. D09. Dr. Fevzi SARiN).
Tflrkiye 'deaz Tanman 0"Doga Harikasl: Tomara-Slrakayalar vemuradiye C;:aglayanlarz 23 Fotograf 19, Muradiye (jaglayanz'nin hemen karsistnda, Bendimahi cay: vadisi karst kiyi dilzlugiinde, bir kir kahvesi tnsaa edilmisttr. Bu actklamalar da gosteriyor ki, Muradiye Caglayam ile ilgili turistik potansiyelini degerlendirmeye yonelik bazi yannmlar yaprlnnsnr. Bununla birlikte, mevcut potansiyelin yeterince degerlendirilmesi bakimmdan, bazr onlemler ahnmasi gerekir : I, Cevrenin bitki ortusii; akasya, sogiit, kayak ve sancam olarak dikkaticeker, Cevrede Bendimahi cayi sulanndan yararlanarak sulamaya dayah yogun bir aga~landlrma faaliyeti gerceklestirilmelidir. Akasya, kavak, sogiit ve saricam, oncelik verilecek cinsler olabilirler. 2, Agae;landlrma ile birlikte cevrede, teknigine uygun bir cevre duzenlemesi yapilmahdrr. Bu yapihrken, ic gezinti yollan ilave edilmeli ve mevcut seyir teraslarr, hem sayica cogalnlmah ve hem de mevcut olanlar, estetik ozellikte ve modemtesisler seklinde yeniden yapilmahdir. 3. Caglayan cevresi, hie; olmazsa dikenli teller veya daha baska bir teknikle cevrilerek, muhafaza alnna almmali; sahaya giris-cikislar denetimli olmah ve ziyaretcilerden "sembolik de olsa bir giri~ iicreti talep edilmelidir. 4, Cevrede ve tercihan da bugunku kir kahvesi yapisnnn yerinde, oberj turunde bir konaklama tesisi insaa edilmeli; konaklama ve sosyal
24 ProfDr.Hayatt DOGANAY tesisleriyle birlikte dii~iinuliip, planlanmahdir. Aynca cevrede, kamping yerleri de duzenlenebilir. 5.Caglayan seddinin uzeri, soyle 700-800 m.lik bir kisnnda, kaynak istikametine dogrutemizlenmeli; uzerindekarsihkh gecis ve gezintileri kolaylastiracak, demirveya ahsap kopruler yapilmahdir.