Tip 1 Diyabeti Olan Ergenlerin Ebeveynlerinin Yaşadıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri

MAKALELER / Articles Tip 1 Diyabeti Olan Ergenlerin Ebeveynlerinin Yaşadıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri Problems in Parents of Adolescent with Type 1 Diabetes and Solutions Handan BOZTEPE1 ÖZET SUMMARY Tip 1 diyabette hastalığın metabolik kontrolünün istendik düzeyde olması gelecekte gelişebilecek komplikasyonların önlenmesi açısından son derece önemlidir. Ergenlik dönemi metabolik kontrolün ve hastalığın yönetiminin daha önceki gelişim dönemlerine göre daha kötü olduğu bir dönemdir. Bu dönemde ebeveynlerin ergenlerle yaşadıkları bu sorunlara yönelik destek gereksinimleri artmaktadır. Bu destek gereksinimlerinin karşılanmasında ergen ve ailesi ile yakın bir ilişkide bulunan hemşirelerin son derece önemli görevleri vardır. Tip 1 diyabetli ergen ve ailesiyle yakın ilişkide bulunan hemşirelerin verecekleri psikososyal bakımın hem ergenin hastalığının yönetiminin istendik düzeyde olmasını hem de ebeveynlerde gelişebilecek ruh sağlığı sorunlarını önleyeceği düşünülmektedir. Desirable level of metabolic control in type 1 diabetes is extremely important for the prevention of complications that in the future. Adolescence is the period of metabolic control and management of the disease is worse than the previous development period. During this period, parents are increasing support needs for their problems with adolescents. Nurses, who are considered to be close relationship with adolescents and their family that have extremely important tasks for meet this needs. It is thought that psychosocial care offered by nurses who are being close relationship adolescents and their parents may help develop desirable levels disease management and prevent mental health problems. Anahtar Kelimeler: Tip 1 diyabet, ergen, ebeveyn Key Words: Type 1 diabetes, adolescent, parent GİRİŞ yıl yaklaşık 1.700 yeni tanı tip 1 diyabetli çocuk topluma katılmaktadır ve 18 yaş altı toplam diyabetli sayısının ise 15.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir (5). Ayrıca yapılan bir başka çalışmada ise hastalığın ülkemizde prevelansının 0.16/1000'den 0.57/1000'e çıktığı belirlenmiştir (6). Tip 1 diyabetes mellitus çocukluk döneminin en sık görülen kronik hastalıklarından biridir ve son yıllarda tüm dünyada hastalığın çocuk ve ergenlerde görülme oranı artmaktadır. Uluslararası Diyabet Federasyonunun 2007 yılında yayınladığı Diyabet Atlası'na göre dünyada bu yaş grubunda 1.8 milyar çocuk bulunmaktadır ve yaklaşık olarak 440.000 çocuk tip 1 diyabetlidir. Ayrıca hastalığın prevelansı % 0.02'dir ve her yıl yaklaşık 70.000 çocuk tip 1 diyabet tanısı almaktadır (1). Dünyanın farklı ülkelerinde yapılan çalışmalarla da bu bulgular desteklenmektedir (2-4). Türkiye'de Diyabet Profili Çalıştay Raporu'na göre; ülkemizde her yıl her Tip 1 diyabet diyet, egzersiz ve insülin enjeksiyonu gibi karmaşık bir tedavisi olan, yaşam boyu çocuk ve ailesini etkileyen (7,8), günlük tedavisinin sürdürülmesi ve gelişimsel gereksinimlerinin eş zamanlı olarak karşılanmaya çalışılmasını gerektiren kronik bir hastalıktır (9,10). Hastalığın yönetimine ilişkin uygulamalar; insülin enjeksiyonu veya pompa uygulamaları, gün içinde belirli zamanlarda kanglikoz düzeyinin izlemi, diyetin düzenlenmesi, düzenli fiziksel aktivitenin yapılması ve kan 1.Öğr. Grv. Dr. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği AD 12

Tip 1 Diyabeti Olan Ergenlerin Ebeveynlerinin Yaşadıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri glikoz düzeyinde istenmeyen değişiklikler olduğunda sorunun uygun şekilde çözülmesini içermektedir (11,12). dönemde çocuğun hastalığının sorumluluğunu almaya başlaması ve ebeveynin endişeleri ebeveynler ve ergenler arasında çatışma ve iletişim sorunları yaşanmasına neden olabilir (21). Çocuklarına Tip 1 diyabet tanısı konan ebeveynlerin kronik hastalıklı çocuklara sahip diğer ebeveynler gibi şok, inkâr, anksiyete, öfke, suçluluk yaşadıkları bilinmektedir. Ayrıca ebeveynler özgürlüğün, normalliğin ve sağlıklı çocuğun kaybını içeren yoğun bir kayıp duygusu da yaşayabilirler. Zaman içinde ebeveynlerin tanı anında yaşadıkları bu duygularda azalma olsa bile bazı olaylar veya dönemler onların tanı anında yaşadıkları bu duyguları tekrar yaşamalarına neden olmaktadır. Bu dönemlerden biri de ergenlik dönemidir (13, 14). Ebeveynlerin hastalığın yönetiminin ergenler tarafından iyi yapılamayacağına ilişkin yaşadıkları endişeler, ergene karşı aşırı suçlayıcı, aşırı kollayıcı ve aşırı müdahaleci tavırlar şeklinde kendini gösterebilir (21). Weinger ve ark. (2001) tip 1 diyabetli ergenlerin ebeveynleri ile yaşadıkları iletişim sorunlarını incelemek amacıyla yaptıkları çalışmada; birçok ergen diyabetin uzun dönem komplikasyonları ve ergenlik dönemine ilişkin aktivitelerin (örn: araç kullanma) annelerinde endişeye neden olduğunu ve bu endişelerin annelerinde çok fazla soru sorma, emirler verme, azarlama, bağırma şeklinde kendini gösterdiğini ifade etmişlerdir. Ayrıca aynı çalışmada ergenler annelerinin hastalığın yönetiminde meydana gelen aksaklıklar nedeniyle kendilerini bazen haksız yere suçladıklarını ifade etmişlerdir (22). Carroll ve Marrero'nun (2006) tip 1 diyabetli ergenlerle yaptıkları nitel bir çalışmada ergenler; annelerinin onların diyabeti yönetmedeki yeterliliklerine ilişkin endişelerinin aşırı koruyucu ve suçlayıcı davranışlar veya stresli bir tavır şeklinde kendisini gösterdiğini ifade etmişlerdir. Benzer şekilde ergenler gece dışarı çıkmak veya okul gezilerine gitmek gibi aktivitelere hastalığın yönetimine ilişkin gerekçeler nedeniyle anneleri tarafından izin verilmediğini belirtmişlerdir (16). Ayrıca Davidson ve ark. (2004) yaptıkları bir çalışmada ise ergenler ebeveynlerin aşırı koruyucu kollayıcı, endişeli ve suçlayıcı tavırlarının kendileri için stresör olduğunu belirtmişlerdir (23). Ergenlik dönemi; kimlik geliştirme, fiziksel değişikliklere uyum, geleceğe ilişkin planlar yapma ve bağımsızlığın kazanılması ile karakterizedir. Gelişimsel bir kriz dönemi olan ergenlik döneminde kronik hastalığa sahip olmak ergen için kimliğini ve bağımsızlığını kaybetme, geleceğe ilişkin planların değişmesi anlamına gelmektedir (15). Bu nedenle ergenlik döneminde tedaviye uyum ve hastalığın yönetimi daha da güçleşmektedir. Yapılan çalışmalar ergenlik döneminde çocuğu olan ebeveynlerin de hastalığın yönetimine ve ergenlik dönemine ilişkin birçok sorun yaşadıklarını ve endişelerinin olduğunu göstermektedir (11,16-18). Bu dönemde Tip 1 diyabetli ergenler ebeveynleri ile sorun yaşamaları ile birlikte aynı zamanda sosyal yaşantılarının önemli bir bölümünü oluşturan akran ilişkilerinde de sorun yaşamaktadırlar. Ayrıca bu dönemde ergenlerin daha fazla akran baskısına maruz kaldıkları ve daha az akran desteği aldıkları belirlenmiştir (19, 20). Tip 1 diyabetli ergenlerin ebeveynlerinin yaşadıkları diğer endişeler arasında; çocukların tedaviye uyumsuzlukları nedeniyle komplikasyon gelişme riski (18, 24, 25), ergenlerin hastalığın yönetimine ilişkin sorumlulukları istendik düzeyde yapmamaları (25, 26), hastalığın çocuklarının arkadaş ilişkilerini (18), ve ergenin bağımsız yaşantısını (evlilik, okul) (17) etkilemesi yer almaktadır. Bu derlemenin amacı; hastalığın yönetiminin güç olduğu ergenlik döneminde; Tip 1 diyabetli ergenlerin ebeveynlerinin yaşadıkları sorunlar ve bu sorunlara yönelik çözüm önerileri hakkında bilgi vermektir. Tip 1 Diyabetli Ergenin Ebeveyni Olmak Tip 1 diyabetli çocuklar ve ebeveynleri için ergenlik dönemi ebeveyn çocuk ilişkisinin ve hastalığın yönetimine ilişkin sorumlulukların yeniden yapılandırıldığı bir dönemdir. Bu Ebeveynlerin yaşadıkları endişeler zaman içinde 13

farklılık gösterebilir. Hastalığın ilk yıllarında hastalığın yönetimi ile ilgili konular annelerin endişelerinin başında yer alırken zaman içinde hastalığın uzun dönemdeki komplikasyonları ve çocuklarının gelecekleri (iş hayatı, evlilik) ile ilgili konularda endişeleri artmaktadır. Parker ve ark. (1994) (27) ve Moyer'in (1989) (28) yaptıkları çalışmalarda; annelerin hastalığın günlük bakımını yerine getirmede sorunlarının olmadığını, ancak gelecekle ilgili konuların (üreme, gebelik, evlilik vb.) ve çocuklarının stresle baş edebilme becerileri ile ilgili endişelerinin olduğunu belirlemişlerdir. olmak zorunda olduklarını ve desteğin olmaması nedeniyle fiziksel ve duygusal problemler ve tükenme yaşadıklarını ifade etmişlerdir (32). Yukarıda çalışmalarla belirlenen sorunlar nedeniyle ergenlik döneminde; ebeveynler yaşadıkları endişe ve stres kaynakları, destek ve bilgi gereksinimleri yönünden sağlık ekibi tarafından periyodik olarak değerlendirilmelidir. Ancak özellikle anneler bu değerlendirmede çok daha özellikli bir konumdadırlar. Çünkü çocuğun kronik hastalığa sahip olması tüm aile üyelerini etkilese bile bu durumdan en fazla etkilenen aile üyesi annelerdir (33-35). Aile içindeki sorumlulukları yerine getirmek, kardeşlerin hastalığa tepkilerini yönetmek, ailenin normal yaşantısını sürdürebilmesi ve kronik hastalığın yönetimini sağlamaya çalışmak annelerin yoğun stres yaşamalarının en önemli nedenlerindendir (36). Yapılan çalışmalarda da annelerin hem çocuğun günlük bakımını ve hem de hastalığın yönetimine ilişkin diğer sorumlulukları (hastaneden randevuların alınması ve okulla işbirliğinin sağlanması vb.) yerine getirdikleri belirlenmiştir (37-39). Cabizuca ve ark. (2009) Tip 1 diyabetli ergenlerin ebeveynleri ile yaptıkları bir çalışmada; annelerin babalardan daha fazla endişe yaşadıklarını ve ergenlerin hastalığın metabolik kontrolünün kötü olmasından daha fazla etkilendiklerini ve hastalığın yönetimine daha fazla katıldıklarını belirlemişlerdir (40). Benzer şekilde Lindström ve ark. (2011) yaptıkları çalışmada da anneler hastalığın yönetiminde babalardan daha fazla sorumluluk aldıklarını ve kendilerine daha az zaman ayırabildiklerini ifade etmişlerdir (35). Benzer şekilde Ivey ve ark. (2009) 11-15 yaşları arasındaki ergenler ve ebeveynleri ile yaptıkları bir çalışmada; ebeveynlerin ergenlerin hastalığın yönetimine ilişkin yanlış bir uygulama yapmasından korktuklarını, uzun dönem komplikasyonların ve sonuçların kendilerinde endişe, korku ve tükenmeye neden olduğunu ifade etmişlerdir. Ayrıca ergenin hastalığın yönetimine ilişkin olumsuz davranışlar konusunda ne yapmaları gerektiğini bilmedikleri için çaresizlik duygusu yaşadıklarını ve hastalığın günlük tedavisini yapma ve ergeni sürekli olarak hastalığın yönetimine ilişkin sorumlulukları için uyarmanın kendilerinde tükenmeye neden olduğunu ifade etmişlerdir (29). Beveridge ve ark. (2006) yaptıkları çalışmada ise anneler; ergenin hastalığın yönetimine aktif katılmasının, ergenle yaşadıkları iletişim problemleri ve çatışmalarının kendileri için stresör olduğunu ifade etmişlerdir (30). Konu ile ilgili Ginsburg ve ark. (2006) Tip 1 diyabetli ergenlerle yaptıkları bir çalışmada ebeveynler kendilerini yalnız bakım vericiler olarak tanımlamışlardır. Ayrıca bu çalışmada ebeveynler diyabet ve beraberinde getirdiği stresli olaylarla baş etme ve kendi gereksinimlerini karşılama arasındaki dengeyi kuramadıklarını, diyabet yönetimi iyi olmadığında ya da ergen diyabet yönetimi ile ilgili sorun yaşadığında kendilerini suçlanmış hissettiklerini ve bu durumdan kendilerini sorumlu tuttuklarını ifade etmişlerdir (31). Sullivan-Bolyai ve ark. (2001) yaptıkları çalışmada ise anneler ebeveynlik stillerini sürekli olarak dikkatli olmak şeklinde tanımlamışlardır. Anneler sürekli olarak dikkatli Aile ve hastalığa ilişkin sorumlulukların yerine getirilmeye çalışılması annelerde tükenme ve yorgunluğa sebep olmakta ve ruh sağlığı sorunlarının gelişmesi riskini de artırmaktadır. Bu nedenle anneler psikolojik sorunlar gelişmesi yönünden babalara göre daha büyük risk altındadırlar. Landolt ve ark. (2005) çocuklarına Tip 1 diyabet tanısı konan anne ve babalardaki post-travmatik stres bozukluğu görülme sıklığını incelemişlerdir. Bu çalışmada, annelerde hastalığın prevelansı babalardan yüksek bulunmuş ve zaman içinde post-travmatik stres bozukluğu prevelansı azalmamıştır (41). Bu doğrultuda annelerin babalardan daha fazla desteğe ve bireysel başetme yöntemlerini 14

Tip 1 Diyabeti Olan Ergenlerin Ebeveynlerinin Yaşadıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri geliştirmeye gereksinimleri olduğu söylenebilir (42). hastalığın yönetimi konusunda bu dönemde diğer dönemlere göre daha bağımsız olmaktadır. Ancak yine de ergenlerin ebeveynlerin denetim ve rehberliğine gereksinimleri vardır (53, 54). Ebeveynlerin diyabetin yönetimi ile ilgili bilgi sahibi olmaları, hem bilgisizlik nedeniyle yaşayabilecekleri anksiyete düzeyini azaltmakta hem de hastalığın metabolik kontrolünün daha iyi olmasını sağlamaktadır. Yapılan çalışmalarda da ebeveynleri bakımın yönetimine katılan çocuk ve ergenlerin hastalığın metabolik kontrolünün daha iyi olduğu belirlenmiştir (44, 55). WeissbergBenchell ve ark. (1995) yaptıkları bir çalışmada, ebeveyn gözetiminde olmayan ya da sınırlı rehberliğe sahip olan ergenlerin diyabete ilişkin daha az bilgiye sahip olduklarını, hastaneye yatış sıklıklarının daha fazla ve glisemik kontrolün kötü olduğunu belirlemişlerdir (56). Bu nedenle ebeveynlerin bakıma katılması ve Tip 1 diyabet konusunda bilgi sahibi olmaları hastalığın yönetiminde son derece önemlidir. Ebeveynlerin Hastalığın Yönetimindeki Etkisi Bu dönemin ergen ve ebeveynleri için en az stresle geçmesi, hastalığın metabolik kontrolünün istendik düzeyde olabilmesi ve ergenin gelişimsel görevlerini yerine getirebilmesi için ebeveynlerin sağlayacağı destek ve ergenlerle kuracağı olumlu ve destekleyici iletişim son derece önemlidir. (12, 43-49). Ergenle kurulan olumlu iletişim, onun hastalığın yönetimine ilişkin yaşadığı sorunlarla ve stresörlerle daha iyi baş etmesini sağlar (23). Faulkner ve Chang (2007) ebeveynleri ile sıcak ve olumlu bir ilişkiye sahip ergenlerin özbakımlarını karşılamada daha başarılı olduklarını ve diyabetle ilgili endişelerinin daha az ve yaşamdan memnuniyetlerinin daha fazla olduğunu belirlemişlerdir. (50). Tüm bu araştırma bulguları ışığında, aile merkezli bakım yaklaşımı doğrultusunda; sağlık ekibi çocuğa diyabet tanısı konduğu andan itibaren sadece ergenin değil, ebeveynlerinin özellikle de annelerinin yaşayabilecekleri sorunlar yönünden düzenli aralıklı olarak değerlendirmeli ve uygun girişimleri planlamalıdır. Ebeveynlere verilecek bakım ve destek hem hastalığın yönetiminin istendik düzeyde olmasını sağlar hem de tükenmişlik ve stres gibi psikososyal sorunların ebeveynlerde görülmesi riskini azaltır. Ayrıca yapılan çalışmalarda da ebeveynlerin de hastalık sürecinde yaşanacak sorunların çözüm yolları hakkında sağlık profesyonelleri tarafından desteklenmeye ve danışmanlık almaya gereksinimleri olduğu saptanmıştır. Hanna ve Guthrie (2001) yaptıkları çalışmada diyabetli çocuğu olan annelerin ergenlik döneminde çocuklarının duyguları ve tavırları ile nasıl baş edebilecekleri ve onlara hastalığın sorumluluğunu nasıl devredebilecekleri konusunda bilgilendirilmek istediklerini belirlemişlerdir (57). Buckloh ve ark. (2008) yaptıkları bir çalışmada ise, ebeveynlerin diyabet ve hastalığın komplikasyonlarını önleme ile ilgili olarak sağlık personelinden daha ayrıntılı bilgi istedikleri ve çocuklarının geleceği ile ilgili daha fazla umut gereksinimlerinin olduğunu belirlenmiştir (58). Benzer şekilde Pelletier ve Ergenin hastalığının yönetiminin iyi olması ve bu dönemin istendik metabolik kontrolle geçmesini etkileyen diğer bir önemli faktör ise bakım veren kişinin stres düzeyi ve stresle başetme durumudur. Bakım veren kişinin stresle baş edebilmesi çocuk ve ergenlerin hastalık belirtilerini ve glisemik kontrolünü yönetmede etkili olabilmektedir (41, 51). Ebeveynin anksiyetesinin düşük düzeyde olması, iletişim çatışmalarını uygun şekilde çözebilmesini dolayısıyla hastalığın metabolik kontrolünün iyi olmasını sağlamaktadır (23). Seppanen ve ark. (1999) yaptıkları bir çalışmada, diyabetli ergenlerin ebeveynleri hastalıkla başedebildiğinde, ergenlerin de başetmelerinin daha iyi olduğu belirlenmiştir (3). Benzer şekilde Hentinen ve Kyngas'ın (1998) 2-16 yaşları arasında kronik hastalıklı 189 ebeveynle yaptıkları çalışmanın sonucuna göre ise; ebeveynler çocuğun hastalığına iyi uyum yaptığında ve hastalıkla baş edebildiğinde, hastalığın yönetiminde sorun yaşanmadığı belirlenmiştir (52). Ergenin hastalığının metabolik kontrolünde ebeveynin stres durumu kadar hastalığın yönetimindeki bilgi ve uygulamalarının da etkisi vardır. Ebeveynlerin diyabetin yönetimine katılmaları erken ergenlik döneminden geç ergenlik dönemine doğru azalmakta ve çocuk 15

ark. (1994) 6-18 yaşları arasında kronik hastalıklı (astım, diyabet) çocuğa sahip 213 anne ile bir çalışma yapmışlardır. Bu çalışmada anneler daha fazla sosyal destek gereksinimlerinin olduğunu ifade etmişlerdir. Ayrıca anneler, sağlık personeli ile çocuğun hastalığına ilişkin endişe ve duygularını paylaşmaya ve onlar tarafından bilgilendirilmeye gereksinimlerinin olduğunu ifade etmişlerdir (59). Ebeveynlerin destek alabilecekleri Tip 1 diyabet ile ilgili dernekler hakkında bilgi verilmeli ve bu derneklerden destek almaları sağlanmalıdır. Ebeveynler arasında destek gruplarının oluşturulması sağlanmalıdır. Ebeveynlere ergenlik döneminin özellikleri, ergenle iletişim, Tip 1 diyabetin ergen üzerindeki etkileri konusunda bilgi verilmelidir. Tip 1 Diyabetli Ergenlerin Ebeveynlerine Verilen Bakım Ebeveynin ergenle kurduğu iletişim örüntüleri gözlenmeli, iletişimde olumlu yönlerini onaylanmalı/vurgulanmalıdır. Ülkemizde tip 1 diyabetli ergenlerin ebeveynlerine verilen bakım incelendiğinde; polikliniklerdeki hasta yoğunluğu nedeniyle çocuğun klinik izlemleri, anne ve çocuğa verilen diyabet eğitimi dışında ebeveynlere yaşadıkları stres ve baş etme yöntemleri ve ergenle ilişkileri konusunda sağlık ekibi tarafından sürekli bir değerlendirme, eğitim ve danışmanlık yapılamadığı bu nedenle de uygun psikososyal bakımı alamadıkları gözlenmektedir. Ayrıca bu konuda ülkemizde evde bakıma yönelik izlemlerin olmaması nedeniyle de Tip 1 diyabetli ergenler ve aileleri rutin poliklinik izlemleri dışında sağlık ekibi tarafından değerlendirilmemektedir. Oysa ki hastalığın yönetiminde çocuk ve ailenin gereksinimlerini karşılayabilmek ve etkili destek sağlayabilmek için izlemlerin, eğitim ve danışmanlık hizmetlerinin sürekli olması önemlidir. Bu nedenle bu doğrultuda aşağıda ebeveynlere verilecek hemşirelik girişimleri önerilmiştir. Ebeveynlerin ergenle olan ilişkisi aşırı koruyucu kollayıcı tutumlar açısından değerlendirilmelidir. Ebeveyn ile birlikte ergenin öz-bakım becerileri değerlendirilmeli ve ergenin sorumluluk alması desteklenmelidir. Ebeveynlere olumlu ebeveynlik teknikleri ve iletişim konusunda eğitim verilmelidir. Hastalık ve hastalığın yönetimi ile ilgili bilgi eksikliği ebeveynlerde stres neden olabileceği için bilgi durumları değerlendirilmeli ve eksiklikleri giderilmelidir. KAYNAKLAR 1.Daneman D. State of the world's children with diabetes. Pediatric Diabetes 2009;10:120-6. 2.Karvonen M, Kajander M, Moltchanova E, Libman I, Laporte R. Incidence of childhood Type 1 diabetes Worldwide. Diabetes Care 2000;23 (10):1516-26. 3.Seppanen S, Kyngas H, Nikkonen M. Coping and social support of parents with a diabetic child. Nursing and Health Science 1999;1:63-70. 4.Lawson T G. family coping and disease control when a child has type 1 diabetes mellitus: A review of the literature. Journal for Specialists in Pediatric Nursing 2007;12(1):4952. 5.Türkiyede Diyabet Profili, Diyabet Bakım, İzlem ve Tedavisinde Mevcut Durum Değerlendirmesi Çalıştay Raporu. 6.Akesen E, Turan S, Güran T, Atay Z, Save D, Bereket A. Prevalence of type 1 diabetes mellitus in 6 18-yr-old school children living in Istanbul, Turkey. Pediatric Diabetes 2011;12(6):567-71. 7.Azar R, Solomon R. Coping strategies of parents facing child diabetes. Journal of Pediatric Nursing 2001;6(6):41828. 8.Dunning T. Care Of People With Diabetes A Manual Of Tip 1 Diyabetli Ergenlerin Ebeveynleri İçin Önerilen Hemşirelik Girişimleri Ebeveynlerin özellikle de annelerin stres ve anksiyete düzeyleri ve stresle baş etme yöntemleri değerlendirilmeli ve stresle etkin baş etme yöntemleri öğretilmelidir. Anneye stresle duygusal ve probleme yönelik baş etme biçimleri ve bunların bireyler üzerindeki etkileri anlatılmalıdır. Ebeveynin kullandığı baş etme yöntemlerini etkinlik açısından tartışılmalıdır. Ruh sağlığı yönünden riskli durumda olduğu belirlenen ebeveynler için diğer ekip üyeleri ile işbirliği yapılmalıdır. 16

Tip 1 Diyabeti Olan Ergenlerin Ebeveynlerinin Yaşadıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri Nursing Practice. 2nd ed. Blackwell Publishing; 2003. 9.Kovacs M, Iyengar S, Goldston D, Obrosky S, Stewart J, Marsh J. Psychological functioning among mothers of children with insulin-dependent diabetes mellitus: A longitudinal study. Journal of Consulting and Clinical Psychology 1990;58:189-95. 10.Krulik T, Turner-Henson A, Kanematsu Y, Al-Ma'aitah R, Swan J, Holaday B. Parenting stress and mothers of young children with chronic illness: A cross-cultural study. International Pediatric Nursing 1999;14:130-40. 11.Viikinsalo M K, Crawford D M, Kimbrel H, Long E, Dashiff C. Conflicts Between Young Adolescents With Type I Diabetes and Their Parents. JSPN. 2005;10(2):69-78. 12.Duke D C, Geffken G R, Lewin A B, Williams L B, Storch E A, Silverstein J H. Glycemic control in youth with type 1 diabetes: family predictors and mediators. Journal of Pediatric Psychology 2008;33 (7):719-27. 13.Coffey J S. Parenting a child with chronic illness: a metasynthesis. Pediatric Nursing 2006;32(1): 51-9. 14.Lowes L, Gregory J W, Lyne P. Newly diagnosed childhood diabetes: a psychosocial transition for parents? Journal of Advanced Nursing 2005;50:253-61. 15.Çavuşoğlu H. Çocuk Sağlığı Hemşireliği I. 9 ed. Ankara: Sistem Ofset; 2008. 16.Carroll A E, Marrero D G. The role of significant others in adolescent diabetes: a qualitative study. Diabetes Education 2006;32(2):243-52. 17.Mellin A E, Neumark-Stainzer D, Patterson J M. Parenting adolescent girls with type 1 diabetes: Parents' perspectives. Journal of Pediatric Psychology 2004;29:221-30. 18.Carroll A, Marrero D, Swenson M. Why do adolescent with type 1 diabetes and their parents participate in focus groups? Research and Theory for Nursing Practice: An İnternational Journal 2007;21(2):135-9. 19.Helgeson V, Reynolds K, Escobar O, Sminerio L. The role of friendship in the lives of male and female adolescents: Does diabetes make a difference? Journal of Adolescent Health 2007;40:36-43. 20.Storch E, Lewin A, Silverstein J H. Peer victimization and psychosocial adjustment in children with type 1 diabetes. Clinical Pediatrics 2004;43(5):467-71. 21.Marshall M, Carter B, Rose K, Brotherton A. Living with type 1 diabetes: perceptions of children and their parents. Journal of Clinical Nursing 2009;18(12):1703-10. 22.Weınger K, O'donnell A K, Rıtholz M D. Adolescent views of diabetes related parent conflict and support: a focus group analysis. Journal Adolescent Health 2001;29(5):3306. 23.Davidson M, Penney E D, Muller B, Grey M. Stressors and self-care challenges faced by adolescents living with Type 1 diabetes. Applied Nursing Research 2004;17:72-80. 24.Carroll A, Marrero D. How do parents perceive their adolescent's diabetes: a qualitative study. Diabetic Medicine 2006;23:1222-4. 25.Miller V A, Drotar D. Discrepancies between mother and adolescent perceptions of diabetes-related decision-making autonomy and their relationship to diabetes-related conflict and adherence to treatment. Journal of Pediatric Psychology 2003;28:265-74. 26.Geffken G R, Heather L, Walker K N, Storch E A, Heidgerken A D, Lewin A, et al. Family functioning processes and diabetic ketoacidosis in youths with type I diabetes. Rehabilitation Psychology 2008;53(2):231-7. 27.Parker H, Swift P G F, Botha J L, Raymond N T. Early onset diabetes: parents' views. Diabetic Medicine 1994;11:593-6. 28.Moyer A. Caring for a child with diabetes: the effect of specialist nurse care on parents' needs and concerns. Journal of Advanced Nursing 1989;32(1):41-8. 29.Ivey J B, Wright A, Carol J D. Finding the balance: Adolescents with type 1 diabetes and their parents. Journal of Pediatric Health Care 2009;23(1):10-8. 30.Beveridge R M, Berg C A, Wiebe D J, Palmer D L. Mother and adolescent representations of illness ownership and stressful events surrounding diabetes. Journal of Pediatric Psychology 2006;31(8):818-27. 31.Ginsburg K R, Howe C J, Jawad A F, Buzby M, Ayala J M, Tuttle A, et al. Parents' perceptions of factors that affect successful diabetes management for their children. Pediatrics 2005;116(5):1095-104. 32.Sullivan-Bolyai S, Deatrick J, Gruppuso P, Tamborlane W, Grey M. Mothers' experiences raising young children with type 1 diabetes. Journal of Specialist Pediatric Nurse 2001;7:93-103. 33.Knafl K, Zoeller L. Childhood chronic illness: a comparison of mothers' and fathers' experiences.. Journal of Family Nursing 2000;6:287-302. 34. Haugstvedt A, Wentzel-Larsen T, Rokne B, Graue M. Perceived family burden and emotional distress: similarities and differences between mothers and fathers of children with type 1 diabetes in a population-based study. Pediatric Diabetes 2010;12(2):107-14. 35. Lindström C, Åman J, Norberg A L. Parental burnout in relation to sociodemographic, psychosocial and personality factors as well as disease duration and glycaemic control in children with Type 1 diabetes mellitus. Acta Pædiatrica. 2011;100:1011-1017. 36. Betz C L, Hunsberger M M, Wright S. Family-Centered Nursing Care of Children: W.B Saunders Company 1993. 37.Faulkner M S. Family responses to children with diabetes and their influence on self-care. Journal of Pediatric Nursing 1996;21:82-93. 38.Turner-Henson A, Holaday B, Swan J H. When parenting becomes caregiving: Caring for the chronically ill child. Family Community Health Psychology 1992;15(2):19-30. 39.Ireys H T, Silver E J. Perception of the impact of a child's chronic illness: does it predict maternal mental health?developmental and Behavioral Pediatrics 1996;17:77-83. 40.Cabizuca M, Marques-Portella C, Mendlowicz M V, Coutinho E, Figueira I. posttraumatic stress disorder in parents of children with chronic illnesses: A Meta-Analysis. Health Psychology 2009;28(3):379-88. 41.Landolt M, Vollrath M, Laimbacher J, Gnehm H, Sennhauser F. Prospective study of posttraumatic stress disorder in parents of children with newly diagnosed type 1 diabetes. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 2005;44(7):682-9. 42.Wong D L, Perry S, Hockenberry M, Lowdermilk D L, Wilson D. Maternal Child Nursing Care. 3nd ed. St. LouisMissouri, Mosby Inc,2006. 43.Whittemore R, Urban A D, Tamborlane W V, Grey M. Quality of life in school-aged children with type 1 diabetes on intensive treatment and their parents. Diabetes Educator 2003;29:847-54. 44.Anderson B J. Family conflict and diabetes management 17

in youth: clinical lessons from child development and diabetes research. Diabetes Spectrum 2004;17:22-6. 45.Leonard B, Garwick A, Adwan J. Adolescents' perceptions of parental roles and involvement in diabetes management. Journal of Pediatric Nursing 2005;20(6):405-14. 46.Helgeson V S, Siminerio L, Escobar O, Becker D. Predictors of metabolic control among adolescents with diabetes: A 4-Year Longitudinal Study. Journal of Pediatric Psychology 2009;34(3):254-70. 47. Eckshtain D, Ellis D A, Kolmodin K, Naar-King S. The effects of parental depression and parenting practices on depressive symptoms and metabolic control in urban youth with insulin dependent diabetes. Journal of Pediatric Psychology.2010;35(4):426-35. 48. Berg C A, King P S, Butler J M, Pham P, Palmer D, Wiebe DJ. Parental involvement and adolescents' diabetes management:the mediating role of self-efficacy and externalizing and internalizing behaviors. Journal of Pediatric Psychology 2011;36(3):329-39. 49.Drew LM, Berg C, Wiebe DJ. The mediating role of extreme peer orientation in the relationships between adolescent parent relationship and diabetes management. Journal of Family Psychology 2010;24(3):299-306. 50.Faulkner M S, Chang L. Family Influence on Self-Care, Quality of Life, and Metabolic Control in School-Age Children and Adolescents with Type 1 Diabetes. Journal of Pediatric Nursing 2007;22:59-68. 51.Stallwood L. Influence of caregiver stress and coping on glycemic control of young children with diabetes. Journal of Pediatric Health Care 2005;19(5):293-300. 52.Hentinen M, Kyngas H. Factors associated with adaptation of parents with chronically ill child. Journal Of Clinical Nursing 1998;7:316-24. 53.Hanna K M, Guthrie D. Parental involvement in adolescents' diabetes management. Diabetes Spectrum 2003;16:184-7. 54.Berg C A, Butler J M, Osborn P, Butner J, Murray M, Lındsay R, et al. Role of parental monitoring in understanding the benefits of parental acceptance on adolescent adherence and metabolic control of type 1 diabetes. Diabetes Care 2008;31:678-83. 55.Anderson B J, Vangsness L, Connell A, Butler D, GoebelFabbri A, Laffel L M. Family conflict, adherence, and glycemic control in youth with short duration type 1 diabetes. Diabetes Medicine 2002;19:635-42. 56.Weissberg-Benchell J, Glasgow A M, Tynan W D, Wirtz P, Turek J, Ward J. Adolescent diabetes management and mismanagement. Diabetes Care. 1995;18:77-82. 57.Hanna K M, Guthrie D. Parents' and adolescents' perceptions of helpful and nonhelpful support for adolescents' assumption of diabetes management responsibility. Issues Comprehensive Pediatric Nursing 2001;24:209 23 58.Buckloh L M, Lochrıe A S, Antal H, Mılkes A, Canas J A, Hutchınson S, et al. Diabetes complications in youth. Diabetes Care 2008;31:1516-20. 59.Pelletier L, Godin G, Lepage L, Dussault G. Social support received by mothers of chronically ill children child: Care, Health Development 1994;20:115-31. 18