ADANA İLİ KARAİSALI İLÇESİ EL SANATLARINDAN ÖRNEKLER Prof.Dr. Taciser ONUK Yrd. Doç.Dr. Feriha AKPINARLI Çeşitli medeniyet ve kültürlerin beşiği olan, bünyesinde eşsiz tarihi eserleri saklayan ülkemiz el sanatları yönünden çok zengin bir geçmişe sahiptir. El sanatları, bir milletin milli kültürünü simgeleyen ve tanıtan en önemli unsur olmaktadır. Bir ülkenin gelenek, görenek ve yaşam biçiminin kuşaktan kuşağa aktarılmasında ve geliştirilerek devam ettirilmesinde en büyük rolü el sanatları oynamaktadır. (Onuk,1981) Anadolu bir çok el sanatı ürününün yapıldığı ve dünyaya tanıtıldığı önemli bir uygarlık merkezidir. Bu nedenle Anadolu nun her yöresinde en küçük en küçük yerleşim birimlerinde bile el sanatları konusundaki çeşitlilik ve zenginliği görmek mümkündür. Anadolu da asıl işi çiftçilik ve hayvancılık olan ve hayatını çiftçilik ve hayvancılıkla kazanan köyde oturan nüfus, boş zamanlarında yöresindeki hammaddeler ve zamanlarını değerlendirmek, elde ettiği ürünlerle hem yaşam düzeyini yükseltmek hem de pazarlayarak ek gelir elde temek amacıyla el sanatlarıyla uğraşmışlardır. (Akpınarlı,1987) Hammaddesi lif olan el sanatlarımızdan dokumacılık, örücülük ve işlemecilik sanatları Türkler tarafından yapılmış olan en önemli sanatlardır. Türkler hayvancılığa önem verdikleri için hayvanlarının yün ve tiftiklerinden yararlanarak göçebe hayatlarındaki eşyalarını taşımak ve korumak için çuvallar, heybeler, çadırlar, yaygılar dokumuşlardır. Toros dağlarında yaylanan yörük aşiretleri dokumacılık, örücülük geleneklerini halen sürdürmektedirler. Yerleşik hayata geçen yörükler el sanatlarını günümüz koşullarına uyarlayarak devam ettirmeye çalışmaktadırlar. El sanatları ile zengin olan ve yörüklerin çok sayıda yaşadıkları bölgelerden biri de Adana İlidir. Adana ilinin batısında yer alan Karaisalı ilçesinin ekonomisi tarıma dayalıdır. Dağlık bölgelerinde hayvancılık yapılmaktadır. İlçe merkezi Toroslar ın eteklerinde kurulmuştur. İlçede tarım ve hayvancılığa dayalı olarak dokumacılık, örücülük ve işlemecilik sanatları yaygın olarak yapılmaktadır. Adana Karaisalı ilçesinde yapılan araştırmalar sonucunda (65 bireye uygulanan anket ve gözlem formları ile incelenen el sanatları ürünleri); yörede el sanatları ile çoğunlukla 30-45 yaşları arasındaki kadın bireylerin uğraştığı, bu bireylerin düzeylerinin düşük olduğu tespit edilmiştir. Bireyler dokuma, işleme ve örgü sanatlarını öncelikle kazanç sağlamak için yaptıkları bunu boş zamanları değerlendirme ve çeyiz geleneği- 45 nin devam ettiği görülmektedir. Karaisalı ilçesinde el sanatları aile içinde kuşaktan kuşağa geçen geleneksel yapıda öğrenilmektedir.
Dokumacılık sanatı olarak cicim, kilim tekniklerini çoğunlukla uyguladıkları, araç olarak ıstar tezgah kirkit kullandıkları, gereç olarak ise çuval ve heybelerde çözgü ve atkıda pamuk ipliği, desende yün ipliği kullandıkları yaygılarda ise çoğunlukla çözgü ve atkı yün ipliği tespit edilmiştir. Çuval, heybe ve yaygılarda geometrik ( Şekil-1) bitkisel ve soyut bezemelerin kullanıldığı görülmektedir. Yörede; Bıtrak, Karnıyarık, Karanfil, İtizi, Yıldız, Sinek gözü, Papatya, Biberli, Yoğurt Çiçeği en çok yapılan motiflerdir. Renkler doğal pamuk rengi üzerinde çoğunlukla kırmızı, sarı, siyah,yeşil vb. canlı renklerdir. (Bilgi formu 1-2-3 ) Mekikli dokuma olarak çulfalıkta yapılan savan, kumaş dokumalarında ise eskiden atkı ve çözgüde pamuk ipliği kullanılırken günümüzde sentetik iplikler çoğunlukla kullanılmaktadır. (Bilgi Formu 4 ) Örücülük tekniği olarak oyalar, danteller ve saçak bağlama teknikleri çoğunluktadır. Özellikle saçak bağlama tekniğinin çok fazla kullanıldığı dikkat çekicidir. Çeşitli örtü, çarşaf,yaygı, namazla kenarlarında geometrik şekillerle yapılmıştır. Saçak bağlamada; örümcek, trabzanlı, baklalı, püsküllü, ergen bıyığı, akıtmalı, küpeli, çatma, mihraplı, cam göbeği, süpürgeli, kalpli, üçgenli isimleri verilen motifler kullanılmaktadır. (Bilgi Formu 6 ) Oyalar ise çoğunlukla boncukludur. Yöredeki çeyiz geleneğinden dolayı da her genç kızın çeyizinde çok miktarda oyalı yemeni, tülbent veya zincir üzerine yapılmış oya bulunmaktadır. Yöredeki kadın ve kızlarımızın duygu, düşünce ve yaratıcılık simgesi olan oyalar çok çeşitlidir.(bilgi formu 5 ) Arıca kanaviçe, hesap işi teknikleri ile yapılmış işleme örnekleri de tespit edilmiştir. Hesap işi teknikleri eski örneklerde mevcuttur. (Bilgi formu 6 ) Yeni örneklerde kanaviçe çoğunluktadır. Karaisalı ilçesinde yaşamış ve yaşayan kadınlarımızın yeteneklerini duygu düşüncelerini ve bölgenin kültürel özelliğini yansıtan el sanatlarımızın sadece çeyiz ve ihtiyaç karşılamak için değil ülke kültürünü yansıtacak üretken bir yapıya kavuşturulması gerekmektedir. Bu nedenle günümüz koşullarında incelenerek, yozlaşmaları yok ederek ve kullanım alanlarını güzelleştirerek yaşatılması için çeşitli çalışmalar yapmak gerekmektedir. Öncelikle geçmişteki ve günümüzdeki örneklerinin belgelenmesi, tanıtılması ve yöre ekonomisini kalkındıracak boyutlarda çağdaş tasarımlarla yeni ürünlerin yapılması sağlanmalıdır. Bu çalışmalar kültürümüzün ve el sanatlarımızın yeni boyutlar kazanmasına katkıda bulunacaktır. BİLGİ FORMU 1 Fotoğraf No : 1 Türü: Çuval Kullanılan Araç: Istar, makas, kirkit
Kullanılan Gereç: Çözgüde:Pamuk ipliği Atkıda: Pamuk ipliği Desende: Yün ipliği Boyutları En: 70 cm. 46 Boy : 90 cm Çözgü sıklığı (1 cm'de) 6 Atkı sıklığı (l cm'de) 5 Kullanılan Teknik: Cicim tekniği Kullanılan Renkler: Beyaz, sarı, mavi, bordo, siyah., kırmızı Yörede Verilen İsim: Biberli Seçilen Konu Geometrik Bezeme: Baklava, zıkzık çizgi, verev çizgi Sembolik (soyut) Bezeme: Sığır sidiği, biberli Kompozisyon : Yörede un çuvalı olarak kullanılan ürünün başlangıç ve bitiminde sarı renk ile sığır sidiği motifi yer almaktadır. Çuvalın bütün yüzeyi siyah renk ile baklavalara ayrılmıştır. Baklavaların içinde tekrar bölünmüş baklava motifleri yer almaktadır. Yörede biber ismi verilen bu motifler renk düzeniyle de baklavalar oluşturmuştur. BİLGİ FORMU 2 Fotoğraf 2 Türü: Çuval Kullanılan Araç:Istar, kirkik, makas Kullanılan Gereç:
Çözgüde: Pamuk ipliği Desende: Yün ipliği Boyutlar: En: 74 cm. Boy: 90 cm. Çözgü sıklığı : (1 cm.de )6 Atkı sıklığı : (1 cm de )5 Kullanılan Teknik: Cicim Kullanılan Renkler: Beyaz, sarı, siyah, yeşil, kırmızı, turuncu 47 Yörede Verilen isim : Karnıyarık Seçilen Konu : Geometrik Bezeme: Zikzak çizgi, düz çizgi Sembolik (Soyut) Bezeme: Karnıyarık, Bıçkı Kompozisyon: Çuvalın başlangıç ve bitiş kısımlarında siyah renk ile bıçkı motifi yer almıştır. Zeminde boyuna zikzak çizgilerden oluşan karnıyarık motifi yerleştirilmiştir. BİLGİ FORMU 3 Fotoğraf No: 3 Türü: Heybe Kullanılan Araç: Istar, kirkit, makas Kullanılan Gereç: Çözgüde: Pamuk ipliği Atkıda: Pamuk ipliği Kullanılan Araç: Çulfalık
Kullanılan Gereç: Atkıda : Sentetik iplik, pamuk ipliği Desende : Yün ipliği Boyutlar : En : 47 cm. Boy : 132 cm. Kullanılan Teknik : Cicim Kullanılan Renkler : Beyaz, sarı, siyah, pembe, yeşil,mavi,bordo,turuncu Yörede Verilen İsim : Bıtrak Seçilen Konu : Geometrik Bezeme : Baklava, düz çizgi, zikzak çizgi Sembolik (soyut) Bezeme : Bıtrak,sığır sidiği Kompozisyon : Heybenin alt ve üst kısmında sığır sidiği motifi yer almıştır. Heybenin zemini bıtrak deseni ile içiçe baklavalar oluşturmuştur. Heybeler arasındaki kısımkda boyuna küçük bıtraklar a yer verilmiştir. BİLGİ FORMU 4 Fotoğraf No: 4 Türü: Savan Kullanılan Araç : Çulfalık Kullanılan Gereç : Atkıda : Sentetik iplik,pamuk ipliği Çözgüde : Pamuk ipliği,sentetik ipliği 48 Boyutlar
En: 62 cm. (2 parça) Boy: 300 cm. Çözgü Sıklığı : 8 Atkı sıklığı: 9 Kullanılan Teknik: Bezayağı örgüsü Kullanılan Renkler: Siyah, beyaz, sarı Yörede Verilen isim: - Seçilen Konu Geometrik Bezeme: Kare, düz çizgi Kompozisyon: Atkı ve çözgüde eşit sayılarda kullanılan iplik renkleri ile ekose görünümde dokunmuştur. BİLGİ FORMU 5 Fotoğraf No: 5 İnceleme Tarihi : 1996 Bulunduğu yer : Karaisalı Türü : Boncuk Oyası Kullanılan Araç : Tığ Kullanılan Gereç : Naylon İplik,boncuk Boyutları : En : 2,5 cm. Boy : İstenilen uzunlukta Kullanılan Teknik : Tığ örücülüğü tekniklerinden zincir, çift krose, örümcek Kullanılan Renkler: Sarı, beyaz Yörede Verilen İsim: Papatya Seçilen Konu Geometrik Bezeme: Daire
Kompozisyon: Tülbent oyası olarak kullanılan papatya oyası beyaz sarı yuvarlak mat boncuk ve beyaz naylon iplikle örülmüş ve tülbent kenarına dikilmiştir. BİLGİ FORMU 6 Fotoğraf : 6 Türü: Peşkir Kullanılan Araç: İğne, n Araç: İğne, kasnak Kullanılan Gereç Zeminde: Pamuklu dokuma İşlemede: Pamuk ipliği, sim Örgüde: Pamuk ipliği Boyutları En: 37 cm. Boy: 90 cm. Kullanılan Teknik Dokumada: Bezayağı İşlemede: Hesapişi Örgüde: Saçak Bağlama 49 Yörede Verilen isim Örgüye: Vagenli püsküllü Kullanılan Renkler : Beyaz, pembe, siyah, mavi, yeşil, sarı Seçilen Konu Geometrik Bezeme: Daire, baklava, düz çizgi, üçgen Bitkisel Bezeme : Stilize çiçek ve ağaçlar
Kompozisyon : Peşkirin kenarına stilize çiçek ve selvi ağaçları ile işleme yapılmıştır. Kenarda ise saçak bağlama tekniği ile üçgenli püsküllü motifi bağlama uygulanmıştır. Kaynaklar AKPINARLI FERİHA "Eşme Kilimleri ile Van Kilimlerinin Genel özellikleri" II. Uluslararası Eşme Kilim Festivali Turizm Geliştirme Vakfı Yayını Ankara 1997. ONUK TACİSER İğne Oyaları Ankara 1981.