.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi Cilt 1, Sayı 2, Snbahar 1975 177 * Yazar, özünde Yıldırım Yavuz'un yönettiği "19. ve 20. Yüzyılda Türk Sanat ve Mimarlığının Evrimi" dersine bir raprdan luşan bu yazının hazırlanmasında knuya dikkatini çekip ilk belgeleri sunan Mimar Nihat V. Tek ile, fferkbund belgelerini sağlıyan Bayan flarb J. Rth'a, tıpkıbasımlar için M.A.Erkin'e, teşekkür eder. Yazıda alıntı ntu almıyan tüm bilgiler temel belge lan: DEUTSCEN WERKBUND und der DEUTSC7TURKISCEN VEREINIGUNG, aus der Freundschaft in Knstantinpel, Ein Wettbewerb Deutsche? Architekten, München: Verlag vn F. Bruckman A.G., 1918 yapıtından alınmıştır. I. Drang Nach sten ~Dğu'ya İtiîim slganı ile simgelenen yayılma eylemlerinde Türkiye'nin bütünüyle bir araç larak ele alındığını gerçek amacın ise Basra Körfezi ve indistan'a erişmek lduğu bilinir, bk. S.YERASIMS, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, cilt. II, s.1002-, İstanbul: Gözlem Yayınevi, 1975; Alınanların yatı&ımlarını,özellikle, ulaşım ağına yönelik larak yğunlaştırmalar bu amacın belki de en smut belgesidir. 2. Deutsch-Türkisenen Vereinigung.. Endüstri ve mimarideki gelişmeleri izleyen ilerici tasarımcı gurubunu örgütlemek için 1897 de erman Muthesius'un öncülüğü ile kurulan Deutsche V/erkbund'un amacı tasarımcı ile endüstri arasında bag kurmak ve uygulamalarla bu bağı pekiştirmek. Mdern Mimari'nin yapımcısı birçk mimarı bünyesinde örgütleyen t/erkbund, 1910 ve 1920'lerin en etkin mimari kaynaklarından biri lmuş, özellikle 1914 Köln, 1922 Münih sergileri ve 1927 Barselna pavynu ile çağdaş mimarlığın önemli yapıtlarına lanak sağlamıştır. 4. W. PENT, Expressinist Architecture, New Yrk: Praeger Publishers, 1974, p.71. TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 * Suha ÖZKAN ndkuzuncu yüzyıl sralarmda luşup bugüne dek "Geleneksel Türk-Alman" dstluğu larak bilinen iş ve güçbirliğinin gitgide güçsüzleşen smanlı İmparatrluğu'nun çağın kuvvetler dengesinde Almanya yanını seçmesiyle başladığını görmekteyiz. Geçen yüzyıllarda hemen hemen tüm Batı Avrupa ülkeleri hem Yeni Dünya hem de Dğu ülkeleri ile smut yarara dayanan eknmik ilişkiler kurmuşlar ve bu ilişkileri kendi kültürlerini de bu ülkelere benimsetmek çabası ile pekiştirmişlerken, Almanya'nın bütünüyle çevresindeki ülkelerle ilişkide lan, Avrupa içi bir imparatrluk larak kalması belirgin bir özellik. Türk-Alman işbirliği,gerçekte, Almanya'nın büyük kesimi Fransız ve İngiliz eknmik egemenliği altında bulunan Asya'y 1 e l e geçirme işlemleri zincirinin birinci, belki de, en önemli halkası. 1 Bu iş ve güç birliğinin bütünüyle devletler arası ilişkiler çerçevesinde kalmaması, halka da benimsetilmesi, hem çağın smanlı Dahiliye Nazırı Talât Paşa'nın hem.de Alman İmparatru Kaiser Wilhelm II (1888-1918)'in dilekleri arasında. Bu amaçla İstanbul'da Almanya'yı tanıtacak, iki ülke arasında kültürel bir bağ kuracak bir yapının yapılması, iki ulus arasındaki iletişimin bu yapıdan yayılması amaçlanmakta. Benzeri bir yapının da aynı amaçla Berlin'de yapılması, yapıya öncülük eden Türk Alman Derneği'nin 2 dilekleri arasında. Derneğin bir İstanbul'da bir de Berlin'de şubesi var. "Dstluk Yurdu" larak adlandırılan yapı fikri Berlin'den gelmekte. er ne kadar aydarpaşa ve Sirkeci Garları ile Deutsche Bank gibi Alman Mimarlarının ürünleri İstanbul'da yer almaktaysa da, yapının amaçları arasında, tüm kültürel yararları ile birlikte, Türklerin bir Alman yapıtı ile iç içe yaşamaları isteği etkin. Bütün bu amaçlarla belirlenen yapı gereksinmesini gerçekleştirmek için açılan pje yarışmasının teknik yönetiminin Deutsche Werkbund tarafından sürdürülmesi istenir. Yapının maddesel larak luşmasını sağlayacak parasal kaynakları veren ulusal ya da uluslarası bir kuruluş yk. Kaiser Wilhelm II bu çabanın desteklenmesi yanlısı ama smut bir mali katkıda bulunmuyr. Snuç larak girişim, smanlı İmparatrluğu ile dğrudan ilgili Almanya'daki endüstri kuruluşlarının yapmayı göze aldıkları özel kurumsal bir yatırım lmakta. Bu hem Almanya'daki endüstri kuruluşlarının eknmik, hem de devletin plitik yayılma eğilimlerini simgelemesi açısından ilginç.
178 SÜA ÖZKAN Ayrıca yapının salt kültürel bir öge imiş gibi gösterilmesinin de ne tür bir perde eylem lduğunu belgelemesi açısından da önemli. Dğu üzerine biakım yayılgan amaçları lan Alman endüstrisinin lumlu katkısına karşılık Almanya'da biakım çevreler bu yapının yapılmasına lumsuz tepkide bulunmuşlar. Bu tepkiler, böyle bir yapının tplumsal ve kültürel varlığına karşı değil, ama, iktisadi açıdan yapının çk pahalıya mal lacağı gerekçesiyle yapılmış. S. Selim Ill'ün batılılara lan yakınlığı nedeniyle İstanbul'a gelip yapıtlar vermeye başlayan yabancı mimarlar arasında Kelling, Kauffer, Castellan, Prerault ve M. Le Ri'yi görmekteyiz. Türk lmayan azınlık mimarların en önemlileri, kuşkusuz, Serkis Balyan ile ğulları Nikags ve Karabet Balyan'dır. Bunları izleyen devirde yapı eylemlerini sürdüren G. Frsatti, W. Smith, Mntani Ef., Barburini, J. Barbieri, P. Vitalis, ve Campanaki bu eylemlerin bütünüyle yabancıların ve azınlık guruplarının tekelinde lduğunu beliiyr. Çağ dönümünde Vallaury, R.d'Anc ve Yank'yu yine aynı dönemde. Cun, 0. Ritter ve Jachmund ile de Almanların sürece girdiklerini görmekteyiz. 6. Bu girişimler Mimar Vedat Bey'in İstanbul'daki büsunda büyük bir heyecan ile giriştiği ve yerli kaynakları kullanmayı amaçlayan yapı girişimleri alsa gerek. Yarışmayı yönetenlerin yapının simge niteliği knusunda yğun kaygıları var. Bir Alman mimarın ve mimari yapıtın alic'e gönderilmesini lumlu bîr lay larak niteliyen bu çevreler» güne değin, bölgesel bir Alman mimarisinin luşmamış lmasını lumsuz bir lgu larak nitelendiriyrlar. Bu durum özellikle yapının dışavurumu yönünden ne tür bir seçmeciliğin aranacağına kesin bir yanıt getirmiyr. ysa,yapıyı basit dışavurumlara indirgeme eğilimi lan yöneticiler açısından bu en önemli knu. Belirgin bir Alman chauvinisme'ini savunan bu yöneticilerin en büyük umudu, böyle, bölgesel bir Alman mimarisinin gelişmekte luşu. Kaygıları bu umutla, biraz lsun gideriliyr. Pjelendirme aşamasına, yarışma yluyla geçmeden önce, seçilecek önerinin, uygulanacağı ama nasıl ve ne denli uyacağı bir srun larak belirmiş. Böylece, yöneticilerde bölgesel Alman mimarisinin İstanbul'a getirilmesi yanında bir dğu bilinci de Önem kazanmağa başlamış. Dğal larak Alman mimari kaynaklarının yanında, bu dğu bilinci ile, Türk kaynaklarının da devreye girmesi söz knusu, ama, burada da smut beklentiler belirlenemiyr. Bu knuda, smanlılara yöneltilen ana eleştiri, 19 yüzyıla değin Türk ve İslam kaynaklarından luşan ve cami, medrese, hisar, v.b. yapılarla varlığını belirleyen smanlı mimarisinin 19.Yüzyılda Fransız, İtalyan, İngiliz gibi yabancılar ile Türk lmayan azınlığın yapı üretimini ele geçirmeleri ve yzlaştırmaları. 5 Bu yzlaşmanın dğal snulgusu larak gelenek ve gelişim çizgisindeki kpukluk, smut bir mimari kalıp saptanması knusunda Alman yöneticilerini zr durumda bırakıyr. 19. Yüzyıl snundaki kıpırdanmalar, Türklerin yapı eylemlerine girişmeleri ve geliştirilen yeni yrumlar, yapının simge niteliği knusunda derin saplantıları lan Alman yöneticiler için bir umut kaynağı larak beliriyr. 6 Yeni amaçlara uygun larak eski mimari anlayışların birleştirilebileceği yargısı ve bunu Türklere kanıtlama çabası yarışmanın önemli unsurlarından biri larak aya çıkıyr. Kuşkusuz, yapının İstanbul'da, özellikle bir Türk mahallesinde, yapılacağı gerçeği Türk tplum yaşamının bu yapıda etkin bir biçimde yansımasını öncel bir yarışma kşulu larak kyuyr. Ama bu kşul smuta indirgendiğinde, kadınlar için ayrı yerler ve ayrı giriş çıkış gibi ldukça yüzeyde, pek de anlamlı lmayan, birkaç smutlamadan öteye gidemiyr. Çk amaçlı bir yapı, tüm tplumsal, kültürel ve sanat laylarının luşmasına lanak sağlayacak bir biçimde düşünülmeye çalışılıyr. Tplantı, söylev, dinleti, tiyat, festival, sergi, kitaplık, kahve gibi kullanışlarla başka tplumsal eylemlerin bu yapıda luşacağı tasarlanıyr. Ayrı işlevlerin hem birbirinden ayrılacak hem de klayca bağlanabilecek bir nitelikte planlanması yarışmanlardan istenenler arasında.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERÎ YARIŞMASI, 1916 179 Bir büyük, bir küçük çk amaçlı tplantı salnu, açık ve kapalı sergi alanları, kütüphane, kitap ve dergi-gazete kuma salnları, derslikler, seminer daları, çalışma daları, yu daları, kahve, dernek daları, yarışmanların tek bir yapı içinde çözümlemeleri gereken mekanlar larak yarışma pgramında yer alıyr. Yapıya Dstluk Yurdu adını Talat Paşa(1874-1921) kendisi takmış. Dstluk yurdu'nun, elçilik yapıları ve yabancı kuruluşların yğun lduğu yerlerden uzakta yer alması çabası, yapının tpluma dönük bir amacı lduğunun en smut beliisi larak gösteriliyr.-üstelik, güne dek ülkeler, dış ülkelerde yalnız elçilik, ateşelik, temsilcilik, v.b. gibi hep devleti simgeleyen yapılar yaptırmışlar. Eğer Fransız'ların Taksim'- deki bugünkü Fransız Knslsluğu lan hastane ile Galata Kulesi batısındaki astane ve tümmisyn kulları dışarda bırakılırsa, Dstluk Yurdu bu geleneği bzan ilk Öncü luyr. Bu tutum da tplumlarası bir kurumun, yapısal simgesi larak Önem kazanıyr. Yapıya smanlı İmparatrluğu'nun katkısı ise yalnız yer sağlamak lmuş. Dernek üyeleri, yer seçiminde Galata ve Beyğlu gibi Türk lmayan azınlığın çk lduğu bir semti değil, Çemberlitaş gibi bir Türk mahallesini seçmekle yapının amaçlanan anlamı ile, yer aldığı kent kesimi arasında bir tutarlılık sağlamaya çalışmışlar. Dstluk Yurdu için sağlanan alan beş dönüme yakın bir yeri kapsamakta, kısa kenarı Divan Yluna bakmak üzere 49 m x 96 m byutlarında dikdögene benzer bir yamuk biçiminde. Bu alanı bugün incelediğimizde, alanın iki uzun kenarını tanımlayan skakların Türk dstu larak bilinen iki Avrupalı nuruna adlandırıldığını görmekteyiz. Yarışma alanı ile 5-6. Yüzyıllarda Rmalı senatör Philxenus tarafından yaptırılan Binbirdirek Sarnıcı arasındaki skak Fransız mancısı Claude Farrere nuruna Kld Farer Caddesi, bu caddeye paralel, yine Divan Yluna açılan cadde de Pierre Lti nuruna Piyer Lti Caddesi larak adlandırılmış. Divan Ylu'na kşut larak, alanın öbür kısa kenarını tamamlayan skağa da, bu yarışmanın anısına Dstlukyurdu Skağı denilmiş. Bu skağın alt kesiminde şimdi yanındaki Keçecizade Fuat Paşa Türbesi ve Fuat Paşa vakfı nedeniyle Fuat Paşa Camii larak anılan Uzun Şeceaddin Camisi var. Yarışma alanının Divan Ylu'na göre karşı köşesinde eren 1 kki. 188 de ölen Mahmut II türbesi ile ğlu Abdülaziz ile trunu Abdülhamit II nin mezarları yer alıyr. Bunların karşısında alanın Divan Ylu'na açılan kenarında küçük bir park var. Binbirdirek Sarnıcı'nm üzeri de Çcuk Bahçesi larak düzenlenmiş. Bu bahçenin Güney-Batı ve Kuzey-Dğu kenarlarından Dr. Şevki Bey Skağı ve Binbirdirek Meydanı Skağı, Kld Farer Caddesi'ne bağlanmakta. Yarışmanın açıldığı yıllarda, bir önceki çağın önemli imar eylemlerinden lan Divan Ylu büyük önem taşıyr. Bir ucunda Atmeydanı, Sultanahmet ve Ayasfya'nın, öbür ucunda da Bayazıt ve Kapalıçarşının bulunduğu Önemli ulaşım bağlantılarından lan Köprü-Serasker-Aksaray tramvayı da bu yldan geçmekte. Yarışma Türk-Alman Derneğinin başvurması üzerine zamanın etkin tasarım kurumu lan Deutsche Werkbund tarafından örgütlenmiş. Werkbund yöneticileri eldeki yirmidö aday arasında niki tanesini yarışman larak seçmiş ve bu niki adayın çağrılı larak katılmasını öngörmüş. Seçilen adaylar çağın hem Almanya hem de Dünya düzeyinde sivrilmiş mimarları, bu gurubun içinde Peter Behrens, German Bestelmeyer, Paul Bnatz, ug
180 SÜA ÖZKAN Şekil 2 1916 yılında yarışma alanı ile Sultan Ahmet Meydanı, Ayasfya yci Divan Ylu'nun durumunu gösteren ftğraf. 7. Arif iket(kyunluglu)(1889-' ), Alaattin(özektaş) (1875-1947), Ali TalSt (1869-1922), Muzaffer{1881-1920), Tahsin Sermet, v.d. gibi genç mimarların da öneri sunmaları düşünülebilirdi. Eberhardt, Main Elsasser, Agust Endell, Thedr Fischer, Walter Gpius, Brun Paul, ans Pelzig, Richard Ricmerschmid ve Brun Taut'u görmekteyiz. Yalnız yıllarda savaş durumunda lan Almanya'da askerlik görevini yapmakta lan Walter Gpius bu yarışmaya katılamamış. Dlayısı ile, yarışman sayısı nbir kişiye inmiş. Katılan yarışmanlarm yaş alaması 44 dlaylarında. Yarışmanın en genç üyesi 6 yaşında Brun Taut, en yaşlısı da 54 yaşındaki Thedr Fischer. Gerek yarışmayı düzenleyen Werkbund, gerekse Türk-Alman Derneği yöneticilerinin, yarşımayı yalnız seçilmiş Alman mimarlarına açık tutmaları, sanat ve teknik knularında bilgi ve becerinin yalnız batılılara özgü bir nitelik lduğu sanısından ileri gelse gerek. 1910'larda smanlı împaratrluğu'nda, kuşkusuz, seçilmiş bu niki yarışman düzeyinde mimarlar yktu, ama, bu ölçekte bir yapının tasarımını başarıyla yürütebilecek frrael eğitim görmüş ya da görmemiş birçk mimar bulunmaktaydı. Seçici kurul çalışmalarına katılan Vedat ve Kemalettin Beyler gibi büyük yapılar uygulamış ünlüler dışında birçk başka mimarın da yarışmaya Türk kesiminin önerilerini getirmesi söz knusu labilirdi. Özellikle katılan nbir öneriden enaz yedisinin seçmeci bir tutumla ele alındığı gerçeği snucunda, smanlı mimarlarının niteliksiz çözümler getirmiş labileceklerini söylemek haksızlık lur. Werkbund ve Türk- Alman Derneğinin çabası Türkiye'ye teknik hizmet ithali girişimlerinin öncül örneklerinden biri lsa gerek. Yarışmanın en ilginç yönlerinden biri yarışmaya katılan her Werkbund üyesi aynı zamanda da seçici kurul üyesi. Böylece, önerilerin bağımsız, knuyla derinliğine ilgili lmayan bir kurul aracılığı ile değerlendirilmesi Önlenmeğe çalışıldığı gibi, knuyla uzunca bir süre uğraşmış bir tplulukyarışmanlar- değerlendirmenin de srumluluğunu üzerine alıyrlar. Özellikle, herbiri değişik bir seçenek çözüm önermiş lan yarışman ve seçici kurul üyesi lan kişilerin öbür önerileri, önce, kaçınılmaz larakj kendi önyargıları çerçevesinde, ama taışma ilerleyip öneri sayısı azaldıkça daha nesnel kşullarla, değerlendirebilmelerine lanak sağlanıyr. Yapılan ylamalar izlenince bu nesnellik kendini beliiyr. Seçici kurulda ayrıca Kültür eyeti'nden üç kişi bulunmakta. Bu yarışmaya smanlı İmparatrluğu temsilcisi Mimar Mehmet
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERÎ YARIŞMASI, 1916 181 8. S. ÖZKAN, "Mimar Vedat Tek(l87-19'.2)' Mimarlık, Sayı: 11-12, Kasım-Aralık 197, s. U-. 9. DEUTSCEN WERKBUND und der DEUTSC- TURKISCEN VEREINIGUNG, Das aus der Frcundschafc in Knstantinpel, Sin tttittbewerb Deutsche* Architekten, Munich: Uerlag vn F. Bruckman A.G., 1918. 10.S. ÖZKAN, "Mimar Vedat Tek(l87-1942)' Mimarlık, Sayı.: 11-12, Kasım-Aralık, 197, s. 48. 11. Nihat V. TEK ile özel. yazışma, 197. Vedat(187-1942) ile Mimar Ahmet Kemalettin(1869-1927)in katıldıkları bilinmekte ise de yarışma ile ilgili temel belgede 9 bu katılım hakkında ad belien ayrıntılı bilgi yk. Değerlendirme çalışmaları süresince Vedat Bey'in eleştirileri çğunlukla önerilerdeki "lumlu plan anlayışlarına karşın, yapının İstanbul'da yapılacağının verdiği cesaret ile tasarlanan fırsatçı dışavurumculuk" gibi köktenci bir knu çevresinde luşuyr. Kemalettin Bey'in bu "uluslarası nitelikteki kişilerin eleştirisinin bize düşmeyeceği" yönündeki bağnaz tutumu nedeni ile Vedat Bey'le taıştıkları söylenir. Kemalettin Bey'in tutumu zrla benimsetilen batı üstünlüğü ve bunun yarattığı aşağılık duygusunun bir simgesi larak yrumlanabilir. Seçici kurul çalışmalarının ilk aşamasında, nbir Öneriden altısı eleniyr, G. Bestelmeyer, 16 P. Bnatz, 1 R. Riemerschmid, 11 P. Behrens, İl T. Fischer, 9 puan alarak ikinci aşamaya kalıyrlar. Bu değerlendirme yarışmanlarm 1. ye, 2.ye 2, ve.ye 1 puan vermeleri.ile alınan tplam snuçları göstermektedir. Aynı süreçle yapılan ikinci aşama elemesinde G. Bestelmeyer, 18 R. Riemerschmid, 18 P. Behrens, 17 T. Fischer, 16 P. Bnatz, 15 puan alıyrlar. Bunu izleyen üçüncü aşama ylamasını G. Bestelmeyer, 29 P. Behrens, 28 R. Riemerschmid,27 puan alarak kazanıyrlar. Sn aşamada her kurul üyesine bir y hakkı tanıyarak yapılıyr. G. Bestelmeyer, 7 P. Behrens, 5 y alıyr ve böylece German Bestelmeyer yarışmayı kazanıyr. 1916 yılıda açılan, 1917 yılında snuçlanan yarışmada seçilen Bestelmeyer önerisinin ileri aşamalardaki çizimleri de yaptırılıyr. Dstluk Yurdu girişimi yarışma dlayısı ile etkisini uzun yıllardır sürdürüp götürüyr. Yarışma, yirminci yüzyıl başında gelişen mdern mimarlığın yapıcı ve öğreticisi mimarların katılmış lması, ayrıca, yıllarda gelişmekte lan dxsavurumculuk akımının kurucularından. Pelzig, B. Taut ve P. Behrens'in yapıtları ile mdern mimarlık tarihi aracılığı ile uluslararası düzeyde etkisini sürdürürken, Türkiye Cumhuriyeti'nde Werkbund mimarlarından P. Bnatz, M. Elssser,. Pelzig ve B. Taut'un Türkiye'de çeşitli görevler almaları nedeni ile Türkiye açısından tarihi önem taşımakta.
182 SÜA ÖZKAN Şekil Erich Mcndelshn'un yarışma dışı ürettiği Dstluk Vurdu Önerisi, 1918(?). wcndingcn, III, N. 10, 1920. öneride Mendelshn'un bilinen dışavurumcu tutumuna kşut larak, yarışnanlara sunulan pgramın birçk öğesinin yansıması salt anlamsal düzeyde de lsa klayca izlenebiliyr. 12. W. PENT, Expressinist Architecture, New Yrk: Praeger Publishers, 1974,p.18. '"'jrrfyftin Dstluk Yurdu yarışmasının 1910'ların etkin mimarlarının, aynı knu üzerinde öneriler geliştirip, birbirleri ile karşılaştırmasının yapılabileceği ve bu kişilerin Öznel tutumlarının belgelenebileceği bir am yaratmış lması yönünden yakın çağ mimarlık tarihi sürecinde önemi büyük. Ayrıca, bu yarışmaya çağrılmanın bir status larak belirmesinin yarattığı tepki de ilginç. Mdern mimarinin ve dışavurumculuğun büyük mimarı Erich Mendelshn'un yaptığı utpist taslak görünümlerinden birini "Dstluk Yurdu" yapısı larak önermesi de hem yarışmaya katılan önerilere, hem re yarışmaya çağrılmayışma bir tepki larak belirmekte. Yarışma pgramında verilen birçk irili ufaklı hacimler, yarışmanların tekdüzelik veya anıtsallık çerçevesinde belirgin bir mimarî tutuma geçmelerini önlemiş. Yalnız pgramı çağdaş mimarideki gelişim ve bireysel kalıtımların çerçevesinde yrumlamada da kişisel tutumların belirlenmesi önem kazanmış. Bu davranış özellikle. Pelzig ve B. Taut önerilerinde belirgin. GERMAN BESTELMEYER 1. B.M. LANE, Architecture and Plitics in Germany, 1918-194, Cambridge: arvard U. Press, 1968, pp. 19-140. 14. Kumpfbund Deutcher Architekten und Ingenieure. 15. B.M. LANE, Architecture and Plitics in Grnkiny, lvifl~l l >4, Cambridge: arvard U. Press, 1968, ]. 160. 16. B.M. LANE, Architecture and Plitics in Germany, 1918-194, Cambridge: arvard 0. Press, 1968, p. 160. 17. B.M. LANE, Architecture and Plitics in Germany, 1918-194, Cambridge: arvard U. Press, 1968, p. 160. 18. A. SPEER, Inside the Third fieich, Lndn: Sphere Bks, 1971(1970), p.212. 19. "Deutsche Architekten", Die Bauweit, vl. X, n. 2, pp. 5-6, 1919, zikreden: W. PENT, Expressinist Architecture, New Yrk: Praeger, 197, p.4 den alınma. Yarışmayı kazanan German Bestelmeyer(1874-1942) Önerisinde çağının yaygınlaşmakta lan büyük atılımları paralelinde bir çabası yk. Bestelmeyer Münih'teki Teknik kul(münchen Teknische hschule)'da başkanlık yapmış ve çğunlukla çağın ilerici akımlarının karşısında yer almış bir mimar. Özellikle, Ring gurubuna karşı Paul Schultze-Naumburg'un kurduğu Blck gurubunda güç kaynağı larak Paul Schmitthenner ile birlikte Bestelmeyer'den söz edilir. 1 190'larda yukarıdaki üç kişiye Knrad Nnn, Eugen nig ve Alexander vn Senger'in katılması ile De Stijl, Bauhaus ve Cnstructivism etkisinde gelişen t akıma-ki bunu mimari blşevizm larak adlandırırlar- karşı ulusal mimari yanlısı KDAI 14 *yı kurarlar. 15 Bestelmeyer'in bu süre içinde yeni mimarideki tek düzeliğin Blşevizme yl açacağı yönünde knferanslar verdiğini 16 ve Adlf itler'e "Üçüncü İmparatrluğun Mimarı" madalyasını taktığını görmekteyiz. 17 Ayrıca, kendisinin Albe Speer tarafından Yeni Belediye Sarayı ile ödüllendirildiğini 18, yarışmayı izleyen yıllarda Bestelmeyer'in plitik ve mimari eylemleri hakkında bulabildiklerimiz. ysa, 1919 da P. Behrens ile birlikte yayınladıkları, bütünüyle W. Gpius ve çağının ilerici güçleri paralelinde lan bildiride "mimarın tüm sanatçıların üstünde ve nların hepsini yönetmesi" savını öne sürmekteydi. "
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 18 Bestelmeyer'in Dstluk Yurdu Önerisi çağının mimarlık gelişmeleri açısından bir Özellik taşımamaktadır. Divan Ylu'na açılan alçak ve geride yükselen tek bir kitleden luşan yapının alçak kitlesi bir avlu çevresinde düzenlenmiş sergi işlevlerini barındırmakta, Avlu Divan Ylu'na bir danışma salnu ve kahvenin bulunduğu mekanlar iki yanda lmak üzere kemerli-sütunlu bir giriş mekanı ile açılmaktadır. Sergi alanları avlunun iki yanında yer almakta ve giriş dğrultusundaki kısa kenarı büyük salnun girişi ile bütünleşmektedir. Avluyu tanımlayan kitle üst katta da sergi alanları ile çepeçevre bir galeri luşturmakta ve giriş hlünün üzerine gelen kesimde küçük saln yeralmakta, kitlenin yüksek bölümünün asında büyük saln dö kat yüksekliğinde bir hacımı kapsamakta ve tüm küçük mekanlardan luşan kullanışlar da bu hacımın çevresini tanımlamaktadır. Bestelmeyer üslubu, pencere ranları, kemerli klnadlar, destekli geniş saçaklarla dğu havalı bir mimari biçimciliğin esintilerini taşır. Bu,19. Yüzyıl istanbul'daki yabancıların mimari eylemleri kşutunda bir yaklaşım. Yarışmayı kazandıktan snra temel fikir aynı kalmakla birlikte, öneride, birçk değişiklikler yapılmış. Yine bir avlu çevresinde ve alçak bir kitle larak düzenlenmesine karşın, günlük insan akımlarının çk lduğu kitaplık, dernekler, kahve ve lkanta Divan Ylu'na yakın larak yerleştirilmiş. Büyük saln yan skağa Binbirdirek Meydanına açılmış, ayrıca, bu salnda bir de kadınlar galerisi düzenlenmiş. Sergi işlevi ise bütünüyle Güney-batı arka skağa alınmış ve yalnız büyük salnun girişi ile ilişkili larak düşünülmüş. Salnun turma dğrultusu da bir önceki öneriye göre dksan derece döndürülüp uzun kenara dik duruma getirilmiş. Bestelmeyer Önerisinin üçüncü gelişim aşamasında mekanlar, işlevleri ile uygun tanımlar ve büyüklükler kazanmışlar. Büyük salnun sarnıç ve üstündeki meydana açılan sütunlu girişi iyice abaılarak ve Divan Ylu girişine ikincil bir nitelik kazandırılmış.bütünde yapı dökdögenin uzun kenarını luşturan yönden Binbirdirek Meydanına açılmış. Şekil 4 G. Bestelmeyer'in yarışmayı kazanan Önerisinin Divan Ylu'ndan görünüşü.
184 SÜA ÖZKAN Şekil 5 G. Bestelmeyer önerisinin avludan görünüşü. Biçimlendirmede kullanılan saçaklar, ravak, ranlar smanlı mimarisi esintileri taşımakta. Şekil 6 G. Bestelmeyer'in önerisi. Yer Katı Planı. Şekil 7 G. Bestelmeyer önerisi. Birinci Kat Planı.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 185 Şekil 8 G. Bestelmeyer'in yarışma snrası geliştirilmiş ikinci önerisi. Girişteki sütunlar daha anıtsallaftırılmış, ana. giriş kapısı beligin'eştirilmiş ve yer katında smanlı usulü bir örü önerilmiş. Şekil 9 G. Bestelmeyer, ikinci öneride genel yerleşimin kuşbakışı görünüşü. Sağda Divan Ylu ve Mahmut II türbesi, slda Binbirdirek Sarnıcı üstü, geride Köprülü Külliyesi izlenmekte. Şekil 10 G. Bestelmeyer, İkinci öneriden çapraz kesit.
186 SÜA ÖZKAN j j j Şekil 11 G. Bestelmeyer, Üçüncü öneri, Yer Katı Planı. Şekil 12 G. Bestelmeyer, üçüncü öneri, Birinci Kat. Planı. PETER BERENS 20. N. PEVSNER, Pineers f Mdern Design, New Yrk: Museum f Mdern Arc, 1949, p. 18. 21. N. PEVSNER, Pineers uf Mdern Design, New Yrk: Museum f Mdern A, 1949, p. 124. 22. N. PEVSNER, Pineers f Mdern Design, New Yrk: Museum f Mdern A, 1949, p. 18. 2. U.' CNRADS, Pgrammes and Manifestes n 20th Century Architecture, Lndn: Lund umphries, 1970, p. 59. 24.. PEVSNER, Pineers f Mdern Design, New Yrk: Museum f Mdern A, 1949, p. 11. ikinci gelen önerinin sahibi Peter Behrens(1868-1940) hem yapıtları hem de kişiliği ile çağının en saygın mimarlarından. amburg dğumlu Behrens, 1897 de Münih'de Güzel Sanatlar kulunda öğrenimini yapıp 1900 de essen Dükü'nün kurduğu Darmstadt aist tpluluğuna katılmış, tik önemli yapıtı lan kendi evini(1901)de yapmış. 1907 de Emil Rathenau tarafından AEG'nin aistik danışmanlığına getirilen Behrens'in AEG(1909-12), Mannesmann(191), ecst(1924) fabrikaları önemli yapıtları arasında yeralır. ermann Muthesîus'un Prusya'da kulları mdernize etme çabasında Düsseldrf Sanat Akademisi' başkanlığı 20 ve 1922-27 yılları arasında da Viyana Güzel Sanatlar Akademesinde pfesörlük yapmış. Ressam larak eğitim görüp uygulamalı sanatçı larak çabasını sürdüren Behrens önceleri A Nuveau uygulayıcısı larak görünmesine karşın çağ dönümünün büyük hamlesini yapan William Mrris izleyicileri arasında C.F.A. Vysey,. van de Velde, C.R. Mackintsh, F.L.Wright, A. Ls ve W. Gpius ile birlikte anılır. 22 Bir kul gibi işlev gören Behrens'in büsunda Le Crbusier 1910 2 ve W. Gpius 2 " 1907-10 da çalışmışlardır. Behrens'in Dstluk Yurdu önerisi, çağın mimarlık uygulamaları gerçeklerini ve yalınlığı biçimde özümleyen bir katılım. Çağının önemli yapıcılarından da belirgin bir etkinin varlığı
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 187 sezinlenmekte, özellikle, kitle düzeninde ve dışa açılımlarda, belirgin bir F.L.Wright etkisi var. Ayrıca, smanlı seçmeciliğinin de birçk öğesini bulmak lanak içi. Plan düzeni Bestelmeyer'inkini andırmakta, yine sergi v.b. halka açık işlevler bir avlu çevresinde düzenlenmiş, yalnız, bu avlu Divan Ylu'na değil şimdiki Dstluk Yurdu Skağına açılmakta. kuma salnu, kahve v.b. gündelik yaya dlaşımı ile ilintili işlevler büyük saln giriş hlünün iki yanma yerleştirilmiş ve dğrudan Divan Ylu'na bağlı düşünülmüş. Büyük salnun ana mekanı birinci kata alınmış ve tplam üç kat yüksekliğinde bir hacim larak tasarlanmış. Çalışma, seminer, yu, v.b. gibi küçük hacım gerektiren kullanışlar salnun arkasında avlunun iki kenarını tanımlayan bir L blk larak düşünülmüş. Behrens çağının gelişmeleri ile İstanbul gerçeklerini sylu bir biçimde birleştiren saygın bir öneri sunmuş. Şekil 1 P. Behrens Önerisi, Yapının Kuzey'den Görünüşü. Şekil 14 P. Behrens önerisi. Yapının Dğu'dan Görünüşü.
188 SÜA ÖZKAN Şekil 15 P. Behrens, Avludan Görünüş Şekil 16 P. Behrens, Yer Katı Planı. Şekil 1? P. Behrens, Saln Katı Planı, Şekil 18 P. Behrens, Kuzey-Batı Görünüşü.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 189 RICARD RİEMERSCMİDT 25. K. RWLAND, A istry f the Mdern Mvement: A, Architecture, Design, New Yrk: Van Nscrand Reinhld, 197, pp. 6-7. 26. K. RWLAND, A istry f the Mdern Mvement: A, Architecture, Design, New Yrk: Van Nstrand Reinhld, 197, pp. 118-119. 27. J. JEDICKE, A istry f Mdern Architecture, New Yrk: Praeğer, 1959, p. 45. 28. Miinchner erkstatten fiir andwerkskunst 29. B.M. LANE, Architecture and plitics in Germany, 1918-1942, Cambridge: arvard U. Press, 1968, p. 22. 0. 8u kutula Kampfbund'dan Karl Lurcher başkanlık etmekteydi. Winfried Wendland nun yardımcısı, Paul Schmitthenner, Richard Riemerschmid, Ernst Jackh, tt aesler, Ludwig ilberseimer ve ans Pelzig kurul üyeleri idi. B.M. LANE, Architecture and Plitics in Germany, 1918-194, Cambridge: arvard U. Press, p. 175. Richard Riemerschmidt(1868-1957) iç mimar larak yetişmiş, mbilyada A Nuveau ile yapısal ifadelerin bağlantısını kurmuş, endüstri tasarımında en mdern çizgilerin öncülerinden biri larak belirmiş 26 bir tasarımcı.münih Tiyatsu dekrasynu(1901) 27 ve ellarau'daki fabrikalar (1910) önemli yapılarından. 1897 de Merkbund'utı kurucu üyeleri arasında yer almış. Snra, Münih'de Elsanatları İşliğini 28 kurduktan snra 191 de Münih Uygulamalı Sanatlar kulu başkanlığına getirilmiş. 29 19 de itler ve Rsenberg'in Werkbund*\ı yeniden düzenleme emrini ptest için istifa eden W. Gpius ve M. Wagner'den snra kurulan yeni yönetim kurulunda görev aldığını görmekteyiz. Küçük ölçekteki yapıt larmdaki yalınlık ve bütünlüğe karşın Riemerschmidt Dstluk Yurdu Önerisini birçk seçmeci ve yeniden yaşatmacx(revivalist) öğelerle dldurmuş. Bu ya amı yrumlamasında, ya da alışık lmadığı bir ölçekte yapıt verme zrlamasından ötedir. Genel planlamada yapı öbür önerilerden daha az alan kaplıyr. Önde yapının Divan Ylu'na açıldığı yerdeki geniş bir düzlük yla açılan bir merdivenle yapı arasında yer almakta. Kahvenin buraya açılmasıyla, halka yönelik bir alan sağlanmak istenmiştir. Bu alan yapının ön duvarı ve iki kat yüksekliğindeki küçük çıkıntı ile iki kenarı tanımlanmış, iki kenarı açık bir alan. Yapıya ana giriş bugünkü Piyer Lti Caddesi yanından, Kuzey-batıdan verilmiş. Girişin bir yanında tplantı salnu öbür yanında kitaplık, derslikler, çalışma ve yu daları gibi küçük mekanların avlu çevresinde tplanmasında bir kullanışlar bütünü tasarlanmak istenmiş. Yapının arkasında öndeki düzlük anlamında iki kenarı yapıyla tanımlanmış bir bahçe var. Riemerschmidt önerisi biçim yönünden çağının gelişimlerinden yksun,ne-klasik önerilerle snçağ smanlı mimari kşulları içinde tutarlı lmayı amaçlayan bir çalışma. Şekil 19 R. Riemerschmid, Güney-Batı Görünüşü.
190 SÜA ÖZKAN Şekil 20 R. Riemerschmid, Büyük Saln'un içinden Görünüş.... JfF"^: " t T" 'A til -w 'I 1. ik Şekil 21 R. Riemerschmid, Byuna Kesit. Şekil 22 R. Riemerschmid, Ver Katı Planı.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 191 TEDR FISCER 1..R.ITCCCK, Mdern Architecture: Rmanticism and Reintegratin, New Yrk: acker A Bks, 1970(1929), p. 15. 2.N.PEVSNER, Pineers f Mdem Design, New Yrk: Museum f Mdern A, 1949, p. 17.. D. SARP, Mdern Architecture and Expressinism, New Yrk: Gerge Braziller, 1966, pp.85, 109. 4..R. ITCCCK, Mdern Architecture: Rmanticism and Reintegratin, New Yrk: acker A Bks (1970), p.18. 5. Kampfbund yanlısı,de Stijl e karşı yazı yazarak saygınlıklarını plitik eylemde kullananlar arasında T. Fischer le birlikte Fritz Schumacher ve Fritz öger gibi uluslararası ünlü kişiler vardı. B.M. İANE, ftrehiteeture n Plitics in Germany, 1918-194, Cambridge: arvard U. Press. 1968,p.158. Değerlendirmede dördüncü sayılabilecek yapıt Thedr Fischer önerisi. Thedr Fischer(1862-198) çağının saygın öğretim üyesi mimarlarından. Öğrenimini Münih'de yapan Fischer, Berlin, Reichstag'da Wallt'la çalışmış. Staanbergersee'deki Bismarckturm'u(1897) Wallt etkili anıtsallık ile manesgue biçimlerden luşmuş. Ulm'daki Garnizn Kilisesi(1911)ile Stuttga'daki Sanat Galerisi(1911)nde klasik biçimlere lan ilgisi azalan Fischer gerçekte bir mimardan çk etkin bir öğretmen larak önemli. Kendisi endüstriyi bir araç larak görür ve üstün değerdeki yapıtların çağdaş üretim yöntemleri ile de yapılabileceğini savunur. 2 Stuttga'da Brun Taut'un Münih'de Erich Mendelshn, Main Els&sser ve Paul Bnatz'm 1 * hcası lan Fischer'in 190 snrası Almanya'sında kültürel hlşevizm*e karşı Kampfbund yanlısı yazılar yazdığını görmekteyiz. S Fischer'in Dstluk Yurdu önerisi genel planlama açısından Behrens'in ve Bestelmeyer'in önerilerine benzer. Sergi ve kahve gibi halkla sık sık ilişkili işlevler bir avlu çevresinde ve Divan Ylu yakınlarında tasarlanmış. Büyük Saln avludan erişilebilen, ama ana girişi Binbirdirek tarafında lan bir biçimde alanın Güney-batı yarısına yerleştirilmiş. Küçük hacımları gerektiren syunma, kuma, yu daları, yazıhaneler, v.b. gibi kullanışlar yine avlu çevresinde ve yapının Kuzey-dğu yarısında Divan Ylu ile dğrudan bağlantılı bir biçimde tasarlanmış. Yapı çeperlerinde yapılan küçük açıklıklar ve geniş sağır yüzeylerle bir açağ görüntüsü verilmeye çalışılmış. Bu çaba, kitlesel bir saat kulesi ile de pekiştirilmiş, ama bu kulenin yer katında kahve ve diğer katlarda dernek daları larak kullanılması anıtsal niteliği ile anlam bakımından pek ilişkili değildir. Şekil 2 T. Fischer, Divan Ylı köşesinden Ayrıntı. Şekil 24 T. Fischer, Kuzey-Dgu(Divan Ylu) Görünüşü.
192 SÜA ÖZKAN Şekil 25 T. Fischer, Ver Katı Planı. Şekil 26 T. Fischer, Birinci Kat Planı. Ş'kiL 27 T. Fischer, Cüney-Dğu(Kld Farer Caddesi) Görünüşü. s. 6. Dışavurumcu akımın önemli. kavramsal ürünlerinden lan bu yapıt değişik amaçlarla birçk mimarlık yayınında yer almıştır, P.CK, Architecture Actin and plan, Lndn: Studi Vista, 1967, p.28; D.SARP, Mdem Architecture and Expressinism, New Yrk: Gerge Braziller, 1966, p.42; W.PENT, Expressinist Architecture, New Yrk: Preager, 197, p.17; J.PSEfjER, Fm Schikel t Bauhaus, Lndan: Lund umpries, 1972 p. 28. Bu dö pjenin dışında birinci elemeyi aşan Bnatz ve ilk elemede takılan Elsâsser, Pelzig ve Taut'un önerileri hem bu mimarların ileri yıllarda Türkiye'de yapıtlar vermeleri hem de yıllarda Almanya'da yaygınlaşmaya başlayan ve çğunlukla kuramsal düzeyde kalan, ama ölümsüz uygulamalara da erişen "dışavurumculuk" akımı açısından önem taşımakta. Mdern mimarlık tarihi açısından yarışmaya katılan pjeler arasında en Önemlisi hiç kuşkusuz Pelzig Dstluk Yurdu Önerisi, yaratıcılık, cesaret ve imgelem açılarından da en belirginlik kazanmış lanı. 6 ANS PELZİG 1888-9 yılları arasında Berlin'de kuyan ans Pelzig (1869-196) Breslav'da Stilkuride, Kunstgewerbeschule,
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 19 Breslav Akademisinde ve Dresden Üniversitesinde öğretim üyeliği yapmış ve Dresden'de, ayrıca, "Kent Mimarı" görevini de yüklenmiş. Su Değirmeni Pjesi, Breslav(1908); Su Kulesi ve Sergi Evi, Pznan(1911); Kimya Fabrikası, Luban(1911-12) fis Yapısı, Breslav(1911-12) ve Bismark Anıtı Pjesi, Bingerbruck(1910), ilk önemli yapıtları arasında yer alır. 7. Gzsse Shauspielhaus 8. FestSpieltıaus 9. "İstanbul Tiyat ve Knservatuarına Ait Pje Müsabakası", Mimar, 194, Sayı 1, ss. 1-1; "İstanbul Tiyat ve Knservaturma Ait Pje Müsabakası", Arkitekt, 195, Sayı 1, ss. 1-2, Sayı 2, -60; "Pf. Pelzig'in Ölümü", Arkitekt, 196, Sayı 4, s. 128. En Önemli yapıtı hiç kuşkusuz Büyük Tiyat, 7 Berlin(1918-19)dur. Bunu izleyen yıllarda yaptığı "Festival Yapısı", 8 Salzburg(1920), uygulanmamış lmasına karşın çağdaş mimarlığın önemli yapıtları arasında yer alır. er iki yapının da Dstluk Yurdu yarışmasını izleyen yıllarda üretilmiş lması ve Dstluk Yurdu önerisi ile ak birçk öğelerin kullanılmış lması Pelzig'in bir takım fikirleri bu yarışmada geliştirmeye başladığı kanısını uyandırmakta. 192 den snra sürekli larak Charlttenburg'daki Teknik kulda öğretim üyeliği yapan Pelzig, bu arada Capitl Sineması, Berlin(1925), Bü Yapısı, Frankfu(1928-1), ve Messegelande Berlin(1927) yapılarını gerçekleştirdi. Knuk pfesör larak birkaç kez istanbul'a gelen Pelzig 194 yılında "İstanbul Tiyat ve Knservatuarı" yarışmasında Birinci Ödülü kazandı. 40. W.PENT, Expressinist Architecture, New Yrk; Preager, 197, p.18. Dstluk Yurdu yarışmasında Pelzig yarışmaya katılan nbir tasarımcı arasında İstanbul'a gelip yarışma alanını ve kenti görmeyen tek yarışmacı. 40 Belki de yarışman İstanbul'un eski kesiminde böyle abaılmış bîr öneri cesaretini yeri görmemesinden buluyr. Tplam altı katlı lan yapı yerkatinda tüm alanı kaplıyr. Üst katlarda geriye çekilmelerle alice ve Bğaza bakan teraslar luşturuyr. Yapının Marmara Denizine dönük lan kesimi ise tüm yapı yüksekliğinde bir duvar luşturmakta. Amaç, rahat ve kesintisiz bir biçimde Bğaza bakı lanağı sağlamak. Öneri, Pelzig'in benzeri amaçla yapılan Berlin'deki Büyük Tiyat yapısı ve Salzburg Festival Sarayı pjelerinden bazı öğeler taşımakta. Bu üç yapıda, ve çğunlukla Pelzig mimarisinde etkin lan, yapıyı yalnız başına ve anıtsal bırakma eğilimi Dstluk Yurdu Önerisinde var. Yapının kullanılış ve hizmet üreten bir araç yerine belirli dışavurumları simgeleyen bir anıt, bir baskı aracı lması eğilimi yarışmaya katılan birçk Öneride lduğu gibi Pelzig'de de var. Etkin ve değişik bir biçim üretme çabasının dğal snulgusu larak, Pelzig'in plan düzeni de büyük değişikliklere uğramış, işlevlerin dağılımı daha az zrlamalarla ve kullanım sıklığına ve halkla dğrudan ilişkisine bağıntılı larak düzenlenmiş. Yerkatinda Divan Ylu'na açılan bir kahve.ve giriş düşünülmüş. Derslikler ve sergi alanları bu kata yerleştirilmiş. Yapının hem bugünkü Piyerlti hem de Kldfarer Caddeleri tarafında sergi salnlarına ve dersliklere açılan ikişer girişi daha var. Kitaplık, küçük tplantı salnu ve dernek daları bir üst kata yerleştirilmiş. İki kat yüksekliğinde lan büyük saln ikinci katta. En üst katta yu daları bir teras çevresinde C biçiminde yer almakta.
194 SÜA ÖZKAN Şekil 28. Pelzig, Genel Görünüş. Şekil 29 Marmara Denizi kesiminden Genel Görünüş. Şekil 0 aliç kesiminden Genel Görünüş.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 195 Şekil 1. Pelzig, Aksnnmetrik Görünüm. Şekil 2. Pelzig, Birinci Kat Planı.. USD I. BERB5CSS Şekil ti. Pelzig, [kinci Kat Planı. Şekil 4. PeUig, üçüncü Kat Planı. Şekil 5. Pelzig, Dördüncü Kat Planı.. UKD t. BBUESCSS
196 SÜA ÖZKAN Şekil 6. Pelzig, Enine Kesit. Şekil 7. Peizig, Güney-Batı Görünüşü. Şekil 8. Pelzig, Byuna Kesit-
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 197 Şekil 9. Pelzig, Kuzey-batı Görünüşü. ^nıiıjf aaeft-ft» TfclfıMıır. Sfmj* wml BRUN TAUT 41. Brun Taut'un kişiliği ve çabası knusunda, B.ÖZER, "Brun Taut : Kişiliği ve Bğaziçi'ndeki bir evi üzerine". Yapı, Sayı 1, Temmuz-Agusts 1975, ss. 7-5. 42. D.SARP, ed., Glass Architecture by Paul Scheerba and Alpine Architecture by Brun Taut, Lndn: Nvember Bks, p. 10/14. Brun Taut(1880-198) ömrünün yalnız sn iki yılını Türkiye'de geçirmesine karşın Türkiye'deki mimarlık çevrelerinde iyi tanınan ve saygınlık kazanmış bir kişi. Çağdaş mimarinin öncülerinden ve uluslararası bir kişilik, 41 Türkiye ile lan ilk ilişkilerini Dstluk Yurdu yarışması ile kurmuş lsa gerek. Taut yarışmadaki önerisini, biçim açısından, kendi öncülüğünü yaptığı dışavurumculuğun bir dizi yapay smanlı öğeleri ile bezenmesiyle temellendirmiş. Payandalı saçaklar ve bacayı anımsatan kulecikler bu öğeler arasında sayılabilir. Öneride, Bizans pencere düzeni ve basık Ayasfya türü kubbe de belirgin. Planda iki parça larak tasarlanan yapıda en önemli öge larak ele alman büyük saln, alanın yarısını kaplamakta ve kitlesel bir dikdögenin içine tuulan bir sekizgen larak planlanmış bu sekizgenin üzeri Taut'un Alpine Arkitektur** 2 unu anımsatan bir kubbe ile öülmüş. Kubbe, eğrisel betn kafeskirişlerle ayakta tutulmakta. Bu kafeskirişlerin luşturduğu sekizgenin köşelerinde ağırlık kuleleri yine payandalarla taşınmakta. Salnun yer katına gelen alt kesiminde dernek daları, vestiyer ve fuayeler var. Tüm küçük alan kaplayan kullanışlar arsanın arka kesiminde bir avlu çevresinde düzenlenmiş. Bu kullanışlardan çalışma daları, derslikler ve kütüphane yer katında yer almakta, sergi işlevleri, birinci katta büyük salnun çevresine yerleşitirilmiş. Yine büyük salnun çevresinde en üst katta, geniş bir bakı düzlüğü tasarlanmış. Genellikle Taut'un Önerisi yaşadığı çağda kendinin öncülüğünü ettiği kuramsal yeniliklerle İstanbul esintilerini bütünleştirmeğe çalışan ilginç bir çaba larak beliriyr. m mi*:-* * Şekil 40fl. Taut, Kuzey'den Görünüş.
198 SÜA ÖZKAN Şekil 41 B. TauC, Kuzey-dğu(Divan Ylu) Görünüşü. Şekil 42 B. TauC, Avlu'dan Görünüm. Şekil 4 B. TauC, Yer Katı Planı. Şekil 44 B. TauC, Birinci ve İkinci Katlar Planı.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 199 hfl>-,', ; L,., '«: ^ ' ',. >. Şekil 45 I). Taut, Byutın Kesit. ^S^ ^^^Siiw- Şükil 46 B. Taut. Kuzey-hatı Giirû'nüşü. '/$KG& ra n f! teıft.mfe f S ^,^. '- T' 'T 'ir t '?' 's;'- '[T T 'S' S:V.V PAUL BNATZ 4. D.SARP, Mdern Architecture and Expressinism,New Yrk: Gerge Braziller, 1966, p.26. 44. Bayan Tst bir dizi ilerici mimara karşı savaş açar, P. Bnatz'dan başka Rber Vrheleer ve Adl Abel gibi mdern mimarlar da aynı duruma düşerler, A.SPEER, inside the Third Reich.Lndn: Sphere Bk, 1971, (1970), p. 90. 45. A.SPEER, Inside the Third Reich, Lndn;Sphere Bks,1971 (1970), pp.128-129;.r. ITCCCK, architecture.- Nineteenth and Twentieth Centuries, Baltimre: Penguin Bks, 1967 (196), p. 47. 46. A. SPEER, Inside the Third Reich, Lndn: Sphere Bks, 1971 (1970), p. 212. 47. Szialistische Paei Deutschlands 48. Reichskammcr der Bildenden Kiinste 49. Türkçe ve Almanca hazırlanmış lan sergi el kitabında P. Bnatz'ın karaylu köprülerinden biri de yer almakta, A SPEER, ve R. ULTERS, Yeni Alman Mimarisi, Berlin: Vlk un Reich, 1942. 50..R. 1TCC00K, Architecture; Nineteenth and Twentieth Centuries, Baltimre; Penguin Bks, 1967 (196), p. 47. Paul Bnatz(1877-1951) özellikle iki önemli yapısı Demirylu İstasynu, Stuttga(191-27) ve karşısındaki fis Yapısı (1922-25) ile çağın ilerici, önemli mimarları arasına katılmış bir kişidir. Kendini yer yer çeşitli değişen akımlara kaptırmış ama yapıları genellikle Behrens ve Pelzig'in öncülüğünü ettiği Alman anıtsallığını yansıtmakta. itler imparatrluğunda, kcası Paul Ludwig Tst'un ölümü üzerine etkinlik kazanan Bayan Tst'un karşı hareketleri ile karşılaşan Bnatz özellikle, Königsplatz pjesini eleştirdiği için işsiz kalmış 1 * 4, ancak, snradan Albe Speer'in kişisel girişimiyle, önce bir dizi köprü yapma şansı, (194-5) snra, Deniz Kuvvetleri Kumandanlığı yapısının mimari tasarımını üstlenmiş. 1 * 6 Bnatz 198 de SPD"" üyesi lduğu halde RDBK" 8 dan diğer 00 mimarla birlikte atılmış. 1942 de Albe Speer'in düzenlediği Yeni Alman Mimarisi 49 sergisi île Türkiye'ye gelip izleyen yıllarda İstanbul Teknik Üniversitesinde uzun süre hcalık yapmış. Bu süre içinde birçk yapıtlar veren Bnatz, Ankara'da Saraçğlu Mahallesi, Milli Kütüphane, Devlet perası(sergievinden uyarlama), Fen Fakültesi, ava Terminali, Erkek Sanat Enstitüsü, Kız Sanat Enstitüsü(yu kısmı); İzmir'de Büyük Efes teli, İstanbul'da Sirel Yapısı, aköy'de Apaman'm tasarımcı ve uygulayıcı mimarı. Bnatz'ın Türkiye'deki çabası ya çk etkilendiği yerel kşullardan, ya da kendinin değişen kuramsal çerçevesi ve inançları nedeniyle 190'lar öncesinedek izlediği ilerici çizgiye ulaşamadığı gibi kendi eriştiğinin de gerisinde kalmakta. Dstluk Yurdu önerisinde, ufak tefek ne-classic ayrıntılara karşın yapı bütünüyle genelgeçer tutumunun ilerisinde. Çk yalın bir kitle düzeninden ve bezemesiz yüzeylerden luşan yapının bu tutumla çelişen çatı düzeyinde sürekli M biçimi burç parapeti belirgin. Planlaması ldukça kesin kararlardan luşmakta, ikisi yan skaklara diğeri Divan Ylu'na açılan üç giriş var. Büyük saln geride düşünülmüş. Divan Ylu girişindeki terasa bakan kahve ve dernek dalarının girişinde uzunca geniş bir kridrun iki yanında sergi, derslik alanlarından luşan bir kanatla kitaplıktan luşan ikinci bir kanat tasarlanmış. Birinci katta yine önkesimde dernek ve
200 SÜA ÖZKAN yu daları bir avlu çevresinde ve iki kanat larak düzenlenmiş. Bunun üzerinde de aynı düzende yazıhaneler var, Bnatz Önerisi, yapıyı anlamlı altbölümlerden luşturmayı amaçlayan bîr dizi mantıksal kararlar bütününden luşmuş. Şekil 47 P. Bnatz, Divan Ylu'ndan Ana Giriş Görünüşü. Şekil 48 P. Bnatz, Büyük tçi. Saln'un
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 201 Şekil 49 P. Bnatz, Yer Katı Planı. Şekil 50 P. Bnatz, Birinci Kat Planı. ibsaasbsaajagsöxjşas±ü^imsaa wmmtwtttmtmmw«tmmfmiın Şekil 51 P. Bnatz, Güney-dğu Görünüşü. MARTIN ELSASSER 51. B.M. LANE, architecture and Plitics in Germany 1918-1945, Cambridge: arvard U. Press, 1968, p. 17. Yarışmayı izleyen yıllarda Türkiye Cumhuriyeti'nde girişimlerde bulunan dördüncü Werkbund mimarı Main Elsasser. Elsasser'in mimari kişiliği ve çabası hakkında ayrıntılı bilgi yk. Bilinen Frankfu yakınlarında Römerstadt'da bir kul yapısı. itler yönetiminden zarar gören mimarlardan biri. Gering tarafından başkan yardımcısı bulunduğu knut pgramından alınmış (19) 51 Öğretim görevinden başka işi kalmayınca 195-6 yılları arasında Sümerbank yapısının tasarımını yükümlenmiş. Böylece Ankara önemli yapılarından birini kazanmış. Yeni akımın birçk Ögesiyle zenginleştirilmiş Dstluk Yurdu önerisi, plan anlayışı açısından öbür Önerilerden çk başka. Büyük saln yapının asına alınmış ve irili ufaklı tüm diğer kullanışlar iç dlaşımdaki örgütlenme çerçevesinde bu alanın çevresinde düzenlenmiş. Divan Ylu ile yalnız büyük saln ve kahve arasında ilişki kurulmuş. Tüm öbür kullanışlar bugünkü Piyer Lti ve Kld Farer Caddelerini kullanarak çevreleriyle bağlanmışlar.
202 SÜA ÖZKAN Şekil 52 M. Elsasser, Kuzey'den Görünüm. Şekil 5 M. Elsasser, Avlu'dan Görünüm. Yarışmada lumlu larak değerlendirilenler ile snradan Türkiye'de yapıtlar veren tasarımcıların dışında üç yarışman daha var. Bunlar, August Endell, Brun Paul ve ug Eberhardt
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 20 wtttse.w«.rb. AUJ-. CR raewndj"cart K N J - T A N T I N P C U, EJTÎ7Î7Î zması Şekil 54 M. Elsasser, Yer Katı Planı. AUNtKI//. U t a t / C / /. *x =*"" MA-AZ-TA».ı:s. W t T T I l W l». AUJ- CB. rreundj-caft. KNVTANTIIMPCL. Şekil 55 M. Elsasser, Birinci Kat Planı. GRUNDftl//. I.IIt&UC//. *: =* "* MALTTA* 1:100. W b T T I t W l R I. AU/ t. R FRtUNyCArT. KNJ-TANTINCPCl.. Şekil 56 M. Elsasser, Kesitler. LAN6CN-U, auc</cnitt( AZ/TA» i: a. Şekil 57 M. Elsasser, Kuzey-batı Görünüşü.
204 SÜA ÖZKAN 52. N.PEVSNER, An utline f Eupean Architecture, armndswh: Pelican, N.PEVSNER, Pineers f Mdern Deâign, New Yrk: Museum f Mdern A, 1949, pp. 118-120. 5. R. BANAM, Thery and Design in the First Machine Age, Lndn: Architectural Press, 1966, p.81. 54.N. PEVSNER, Pineers f Mdem Design, New Yrk: Museum f Mdern A, 1949, p.64. 55. Thery f Empathy, 56. D. SARP, A Visual istry f Twentieth Century Architecture, New Yrk: Graphic Sciety Ltd., 1972, p.8 57. R. MIDDLETN, "August Endel", AD, vl: XLIII, N.2, 1972, pp.98-100. 58. R. MIDDLETN, "August Endell", AD, vl: XLIII, N.2, 1972, p.99. AUGUST ENDELL August Endell(1871-1925) ölümsüz yapıtı Elvira Stüdysu, Münih (1897-98) K ile önemli bir A Nuveau sanatçısı larak bilinir. ysa çağdaş akıma lan katkısı küçümsenecek gibi değildir Mariendrf Kşu Pistinde Berlin(1912-1) uzaykafesi yapı türüne A Nuveau aracı ile en ck yaklaşanlardan. Kendi kendini yetiştirmiş bir tasarımcı lan Endell ermann lbrist in mimarlığından etkilenen, Thedr Lipps'in sezgi kuramx nı savunan bir sanatçı larak belirir. Sanatryum,Wyk auf Föhr (1897-98), Wlzgen Tiyatsu, Berlin(1901), Neumann Yapısı, Berlin(1905-06), Steinplatz Pansiynu, Berlin(1906-07), Yemekli Vagn(1914 Werkbund Sergisi), Asker Knutları(1916) ve Ulusal Savaş Müzesi(1917-18) anmaya değer öneri ve uygulamalarından. Dstluk Yurdu Pjesinde belirgin yöresel Alman chauvinisme ' ini en ayrıntılı öneren tasarımcı diyebilir. Kitle ve öü düzeni bütünüyle 1897-98 Wyk auf Föhr de 58 uyguladığı Sanatryumu anımsatan yapı bir dizi Bavyera ayrıntılarıyla zenginleştirilmeye çalışılmış, ama, smanlı seçmeciliğinden çk Bavyera özentisi etkisi yapıyr. Planda Divan Ylu'na bîr ana, yan yllara ikişer ikincil girişlerle açılan büyük saln, üç kat yüksekliğinde. En üst katta kadınlar galerisi var. Divan Ylu'na bakan kahvenin dışında tüm kullanışlar yapının bugünkü Dstluk Yurdu Skağına bakan yarısında bir iç avlu çevresinde düzenlenmiş. Yer katında derslikler, sergi, kitaplık; birinci katta çay evi ve ikinci katta da yular yer almakta. Şekil 58 A. Endell, Güney'den (Dstlukyurdu Skağı) Görünüş.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 205 Şekil 59 A. Ende 11, Büyiik Salnun İçi. Şekil 60 A. Endell, Yer Kaçı Planı. -"p-r'-ee ifis^ji^lukbk.kw Şekil 61 A. Endell, Güney-batı Görünüşü. 59. Bu gurupta Paul Ludwig Tst, Peter Behrens, Jseph M. Ibrich ve Waiter Gpius'u görmekteyiz. A SPEER, inside the Third Reich, Lndn: Sphere Bks, 1971 (1970), p.79. 60. tt Baning, Fritz Wiche ve Peter Behrens, (1920), B.M. LANE, Architecture and Plitics in Germany 1918-1945, Cambridge: arvard U.Press, 1968, p.51. 61. Kunst und andwerken"as and Crafts. 62. B.M. LAME, Architecture and Plitics in Germany 1918-1945, Cambridge, arvard U. Press, 19'68, p.22 n.6. 6. typenmöbel. 64. R. RANAM, Thery and Design in the First Machine Age, Lndn: Architectural Press, 1966, p. 71. 65. N.PEVSNER, Pineers f Mdern Design, New Yrk: Museum f Mdern A, 1949, p. 16. 66..R. ITCCCK, Architecture f Nineteenth and Twentieth Centuries, Baltimre: Penguin Bks, 1967 (196), p.65. BRUN PAUL Brun Paul(1874-1954) de çağının ileri gelen tasarımcılarından. 1914 öncesinde çk bezemeli Jugendstil'e karşı bir tepki gurubunda 59 yeralan Paul'un el emeğine değer veren, önemine inanan mimarlarla bir görüş birliği var, 6 Kari Schmid ve Richard Riemerschmid ile birlikte Werkbund ve savaş öncesi Alman "Sanat ve Elemeği" 61 hareketinin öncülerinden 62. İlk dizi üretim (mass pductin) mbilya tasarımcısı lan Paul'un tasarımları ilk kez "tipik" 6 sözcüğü ile nitelendirilen yapıtlar.^ 1906 da Paul Almanya'nın en iyi mimarlarından biri, üstelik, bezemeci sanat yerine endüstri tasarımını yeğ tutan, makinanın ruhundan mbilya biçimi çıkarma çabasında lan bir kişi. 65 En iyi yapıtları dğal larak mbilya tasarımları. Mimaride çağının gelişmeleri çerçevesinde tutucu kalmış. Perls Evi, Berlin(1911); Urbig Evi, Neubabelsberg(1914);.E.L.J. KrÖller Evi, ague(1912) bildiğimiz yapıları. 66 Paul 1907 de Berlin'de "Sanat ve Elemeği" kulunun başkanlığı ile Müze müdürlüğü de yapmış.
206 SÜA ÖZKAN B.Paul'un planlaması Divan Ylu'na bir revak ile açılan avlu çerçevesinde tplanmış sergileme işlevleri ve kahveden geçerek büyük salna bağlanmakta, avluya açılan üst katlarda kitaplık, sergi, yular bulunmakta. Üç kat yüksekliğinde lan büyük saln çember biçimi ve alanın güney kesiminde yeralmakta. Yapı bütünüyle yalın, klasik öğelerden luşan tutucu bir biçimlendirmenin ürünü. Şekil 62 B. Paul, Divan Ylu'ndan Görünüş. Şekil 6 B. Paul, Yer Katı Planı. UG EBERAKDT akkında bilgi edinemediğimiz Pfesör ug Eberhardt'ın Önerisi aynı birimbiçimin yinelenmesinden ve üç yatay kuşaktan luşan bir tek kitle larak ele almış. Büyük saln çember biçimi, alanın Güney-batı kesiminde tüm öteki işlevleri bir avlu çevresinde Divan Ylu'na açılır biçimde düzenlemiş. Eberhardt'ın çabası klasik öğelerle bir megafrm denemesi larak görünmekte. Şekil 64. Eberhardt, Dgu'dan Genel Görünüş.
TÜRK-ALMAN DSTLUK YURDU ÖNERİ YARIŞMASI, 1916 207 Şekil 65. Eberhardt, Dîvan Ylu'ndan Görünüm. Şekil 66. Ebethardt, Yer Katı Planı. Şekil 67. Eberdhardt, Byuna Kesit. Birinci Dünya Savaşının her iki ulusun da zararına kapanması ve nu izleyen yıllarda gerek Almanya'nın ve gerekse smanlı împaratrluğu'nun hem tplum hem de plitik yapısındaki kökten değişiklikler German Bestelmeyer'in Dstluk Yurdu Önerisine uygulanma lanağı sağlamadı. Yarışma ise, uluslararası mimarlık yazını alanında İstanbul'un çağın etkin mimarları ile birlikte anılması ötesinde, Çemberlitaş'ta elli metre uzunluğundaki bir skağa ad bırakmaktan öteye gidemedi. Ama, lay bütünüyle ele alındığında Türkiye'nin batılılaşma sürecinde yayılgan ve çıkarcı batı güçleri ile srgusuz benimsetilmiş batılılaşma sürecinde luşan birçk etmeni smut larak simgelemesi açısından özellikle üzerinde durmaya değer. Ayrıca yarışma, uluslararası çıkarların snulgusu larak yaratılan kurumların, am sağlandığı durumlarda ne tür sanat ve teknik davranışları etkileyeceği, yeterince tanınmayan bir ulusun, lmayan kurumunun ne denli speculative simgelerle vurgulanabileceğini sergilemesi açısından, öğretisi büyük lan bir belge.