Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz.

1

2 Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz.

Doç. Dr. Orhan YILMAZ 1962 doğumlu. 1984 yılında Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü nü bitirdi. 1997 yılında University of Aberdeen de yüksek lisans, 2007 yılında Ankara Üniversitesi nde doktora çalışmasını tamamladı. Halen öğretim üyesi olarak üniversitede görevine devam etmektedir. Yayımlanmış Kitapları 1. Kangal Köpeği (2003, 2004, 2005, 2008) 2. Her Yönüyle Tokat Zile Küçüközlü Köyü (2004) 3. Zile İsyanı (2005, 2014) 4. Şair Esi Köylü Ürfet Pehlivan (2005) 5. Turkish Kangal (Karabash) Shepherd Dog (2007) 6. Zileli Halil Yalçınkaya (2008) 7. Le Chien Karabash (2008) 8. Sıraçlar (Beydili Alevi Türkmenleri) (2009) 9. Sünni Gözüyle Alevilik-Kızılbaşlık-Bektaşilik (2009) 10. Kelleci Efo (2009) 11. Sezar ile Farnake nin Zile Savaşı (2010) 12. Çakır (Bir Hain! Çerkez Ethem Analizi) (2010) 13. TürkischerKangal (Karabasch) Hirtenhund (2010) 14. Kangal (Karabash) Cane Da Pastore Turco (2011) 15. At, Eşek, Katır Terimleri Sözlüğü (2011) 16. 100 Soruda Köpek Yetiştiriciliği (2011) 17. Domesticated Donkey (2012) 18. Güvercin Yetiştiriciliği (2012) 19. Atçılık (Irk, Don, Nişane ve Yürüyüş Çeşitleri) (2012) 20. Güvercin Terimleri Sözlüğü (2012) 21. Zileliyiz Dediler (2013) 22. Kafesteki Çocuk (2013) 3

Veni Vidi Vici Yayınları: 11 Güvercin (COLUMBA LIVIA) Yetiştiriciliği Doç. Dr. Orhan Yılmaz zileliorhan@gmail.com ANAHTAR KELİMELER - Key words - Irk, taklacı, makaracı, dönücü, dalıcı, posta Breed, tumbler, roller, spinner, diver, homer Bu kitabın yayın hakkı Veni Vidi Vici Yayınevi ne aittir. İzinsiz kopya edilemez ve kullanılamaz. Kaynak göstermek şartıyla, alıntı yapılabilir. 1. Baskı: 2012 ISBN : 978-605-89397-7-6 Ön kapak resmi: Ürgüp, Göreme güvercinleri (Doç. Dr. Orhan YILMAZ) Baskı: Konak Kırtasiye, Ankara Veni Vidi Vici Yayınevi ZİLE 4

GÜVERCİN (COLUMBA LIVIA) YETİŞTİRİCİLİĞİ Doç. Dr. Orhan YILMAZ Veni Vidi Vici Yayınevi ZİLE 5

Doktora danışmanım Prof. Dr. Mehmet ERTUĞRUL a TEŞEKKÜR Kitabın çeşitli aşamalarında akademik destek sağlayan, gözden geçiren ve katkıda bulunan Prof. Dr. Mehmet Ertuğrul, Prof. Dr. Türker Savaş, Doç. Dr. Hayri Ün ve Ekrem Çavuş a kaynak temin eden Cemil Altınbilek, Hayrettin Büyük, İskender Damgacı, Saim Uzun ve U. Kurt Gürsu ya, www.güvercinbirligi.com, www.dolapci.com, www.makariciguvercin.com sitelerine, Şamlıurfa Belediyesine ve adını sayamadığım diğer güvercinseverlere teşekkür ederim 6

İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1. Güvercin İsim Kökeni... 11 Tür Özellikleri... 11 Güvercinlerin sınıflandırılması... 13 Güvercinlerde Yön Bulma... 15 Güvercinlerden faydalanma yolları... 16 Güvercin Yetiştiriciliği... 19 Türkiye de Güvercin Yetiştiriciliği... 19 Türk Kültüründe Güvercin... 20 BÖLÜM 2. Türk Kültür Tarihinde Güvercin Haberleşmede Güvercinin Önemi... 24 Türk Kültür Tarihinde Güvercin... 26 Tarihsel Eserlerde Güvercin... 26 Mitolojide Güvercin... 27 Osmanlı Saraylarında Güvercin... 28 Osmanlı Padişahları ve Güvercin... 30 Osmanlı Saray Mutfağında Güvercin... 31 BÖLÜM 3. Türk Folkloründe Güvercin Yazılı Edebiyatta Güvercin... 33 Efsanelerde Güvercin... 34 Masallarda Güvercin... 35 Şiirlerde Güvercin... 37 Türkü ve Manilerde Güvercin... 38 Halk Bilmecelerinde Güvercin... 38 Halı ve Kilim Desenlerinde Güvercin... 39 İnanç ve Uygulamalarda Güvercin... 39 BÖLÜM 4. Kutsal Bir Fenomen Olarak Güvercin Tevrat ta Güvercin... 41 İncil de Güvercin... 42 Kuran da Güvercin... 44 Hadislerde Güvercin... 44 Süryanilerde Güvercin... 45 Kutsal Hayvan Olarak Güvercin... 45 Masallarda Ölüm Ruhu (Dış Can) Figürü Olarak Güvercin... 45 Alevi-Bektaşi Geleneğinde Güvercin... 47 7

BÖLÜM 5. Tarihten Günümüze Türkiye de Güvercin Yetiştiriciliği Tarih Çağlarında Kuşlar ve Güvercinler... 49 Selçuklu Türklerinde Güvercin Yetiştiriciliği... 50 Osmanlı Toplumunda Güvercin Yetiştiriciliği... 51 Osmanlı Toplumunun Güvercin ve Kuşbazlara Yaklaşımı... 52 Osmanlı Sarayında Güvercine Verilen Önem... 55 Osmanlı Devletinde Posta Güvercini Yetiştiriciliği... 56 Cumhuriyetin İlk Yıllarında Güvercin Yetiştiriciliği... 58 BÖLÜM 6. Güvercin Irk ve Tipleri Güvercinlerin Sınıflandırılması... 60 Türkiye de Yetiştirilen Güvercin Tipleri... 62 BÖLÜM 7. Önemli Güvercin Yetiştiriciliği Merkezleri Afyon da Güvercin Yetiştiriciliği... 79 Batman da Güvercin Yetiştiriciliği... 82 Denizli de Güvercin Yetiştiriciliği... 84 Diyarbakır da Güvercin Yetiştiriciliği... 94 Mardin de Güvercin Yetiştiriciliği... 101 Şanlıurfa da Güvercin Yetiştiriciliği... 102 Konya da Güvercin Yetiştiriciliği... 106 Manisa da Güvercin Yetiştiriciliği... 109 Kayseri de Güvercin Yetiştiriciliği... 111 BÖLÜM 8. Güvercinlerin Vücut Yapısı Genel Bilgiler... 115 Dış Görünüş... 115 Tüyler... 115 Tüy Değişimi... 116 Gaga... 117 İskelet... 118 Kafatası... 118 Boyun... 118 Göğüs... 118 Kanatlar... 119 Bacak... 119 Beyin ve Omurilik... 119 Kalp, Akciğerler ve Solunum Sistemleri... 120 Böbrekler ve Boşaltım Sistemi... 120 Kursak, Ön Mide, Taşlık ve Sindirim Sistemleri... 121 Kursak ve Özofagus... 121 Ön Mide ve Kaslı Mide ( Taşlık )... 122 İnce Bağırsak... 122 8

Kloak... 122 Üreme Organları... 123 Duyu Organları... 123 Yuva, Yumurtalar ve Kuluçka... 125 Çiftleşme... 126 Yumurta Oluşumu ve Yumurtanın Döllenmesi... 127 Ses Çıkarma... 128 Beslenme... 128 BÖLÜM 9. Bazı Temel Bakım ve Besleme Kuralları Barınak... 129 Işık... 130 Sıcaklık... 131 Nem... 131 Havalandırma... 132 Barınak hijyeni... 132 Yavru bakımı... 133 Besleme... 133 Etçi güvercin yetiştiriciliği... 134 Hasta ve yaralı bakımı... 135 BÖLÜM 10. Güvercinlerde Kalıtım ve Islah Damızlık Seçme... 137 Kalıtım ve Islah... 138 Dominant (Baskın), Ressesiv (Çekinik)... 139 İntermediyer Kalıtım... 140 Homozigot ve Heterozigot... 141 Renk Yayma Geni... 143 Temel Renk, İşaret ve Renk Yayma Geni Üzerine Örnekler... 143 Çekinik (Ressesiv) Kırmızı... 146 Renk (Tonunu) Açma Geni... 147 Diğer Özelliklerin Kalıtımı... 148 Kantitatif Özellikler... 149 Genetik Islahın Temel Yöntemleri... 150 Seleksiyon... 150 Cinsiyete Bağlı Olmayan Baskın Bir Gen Lehine Seleksiyon. 151 Cinsiyete Bağlı Baskın Bir Gen Lehine Seleksiyon... 153 Cinsiyete Bağlı Olmayan Çekinik Bir Gen Lehine Seleksiyon 154 Cinsiyete Bağlı Çekinik Bir Gen Lehine Seleksiyon... 154 Kantitatif Özelliklerin Islahı... 155 Seleksiyon Yöntemleri... 156 Yetiştirme Sistemleri... 157 9

BÖLÜM 11. Güvercinlerde Üreme Güvercinlerin Eşe Atımı... 161 Güvercin Yetiştiriciliğinde Yavru Bakımı... 161 Yavru Verimi... 163 Kuluçkadan çıkış ve büyütme... 165 Kuş Yumurtalarındaki Tasarımlar... 166 BÖLÜM 12. Güvercin Sağlığı Ve Hastalıkları Hastalık önleme... 169 Güvercinlerin Taşıyıcılık Yaptığı Hastalıklar... 171 Bakteri Hastalıkları... 171 Viral Hastalıklar... 176 Protozoa Hastalıkları... 179 Mantar Hastalıkları... 181 İç Paraziter Hastalıklar... 182 Dış Parazitler... 185 Zararlılar... 187 Zehirlenme... 187 BÖLÜM 13. Mezat ve Yarışmalar 2006 Türkiye Taklacı Güvercinler Performans Yarışması... 189 Samsun Serinofil Derneği 2006 Puanlaması... 190 Kütahya Kuşları Koruma Derneği Puanlaması... 196 BÖLÜM 14. Güvercin Yetiştiriciliğinin Geleceği Güvercin Yetiştiriciliğinin Problemleri... 199 Tüy Rengi Standardı Problemi... 200 Bilimsel Bilgi Üretimi ve Paylaşımının Yokluğu... 201 Örgütlenme... 202 Bağlantılı Diğer Sorunlar... 202 Türkiye Güvercin Kültürü Kulübü... 204 Kaynaklar... 205 Dizin... 215 10

ÖNSÖZ Dünya üzerinde özellikle büyük kentlerin büyük meydanlarının ayrılmaz dekorunu tanımayan insan yoktur; güvercin. Çeşitli ülkelerin insanları bu meydanlarda onları yemliyor ve koruyor. Öte yandan hiçbir kuş türünden bu denli nefret eden kitleye de rastlayamazsınız herhalde. Ancak yine kültür tarihinde de bu denli derin bir yer edinmiş başka bir hayvan türü de yoktur. Siyasi, dini, felsefi farklılıklardan bağımsız olarak, yine uygarlık tarihi içerisinde güvercin ve yetiştiricisine yaklaşımda bu denli çelişkilerle dolu bir tutuma rastlanmaz. Osmanlı yı alın ele; bir yanda saraylarda, özel bakıcıların gözetiminde, sultanların gözdesi olan bu kuşlar, diğer yanda kuşbazların yarım akıllı olarak ilan edilmeleri... Bir yanda kutsiyet, barış sembolü; öte yanda yetiştiriciliğinin uğursuzluk getireceğine olan inanç... Bir yanda Dünya da milyonlarca hayranı, fanatik yetiştiricisi; diğer yanda dışkısı ve yuva malzemeleriyle binaları kirlettiği için (!) uçan sıçan olarak anılması... Evcilleşme tarihi içerisindeki sınıflandırmada kültür takipçisi olarak anılan güvercin, bu nedenle olsa gerek gerçekten de uygarlık tarihi içerisinde, dini, siyasi, felsefi, edebi ve sosyolojik konularda karşımıza en fazla çıkan hayvan türüdür desek yeridir. Nedir kültür takipçisi? İnsanoğlu yerleşik hayata geçtikten ve şehirlerde görkemli yapılar inşa etmeye başladıktan sonra güvercinler, yuvalanmak amacıyla bu binalara kendilerinden gelmişlerdir. Kaba biyolojilerinin insan ile olan benzerliği, bu kuşların 11

12 bunca sevilmesinin nedenlerinin başında gelir kanımca. Tek eşlilik, kuluçkanın ve yavruların sorumluluğunun ebeveynlerce paylaşılması ve ocağa (yuva, kümes) bağlılık bu özelliklerin başında gelir. Öte yandan evcilleştirme tarihi boyunca ortaya çıkan morfolojik ve fizyolojik çeşitlilik, güvercinin günümüzde bu denli kalabalık bir hayran topluluğunun oluşmasında etkili olmuştur. Ülkemizde güvercinin fanatik hayran kitlesi çok kalabalık olmasına karşın güvercin konusundaki literatür yok denecek kadar azdır. Yrd. Doç. Dr. Orhan YILMAZ bu alanı doldurmak için önemli bir özveri göstermiştir. Zira ben yıllardır bu konuda düşünmeme rağmen, araştırma projelerim, derslerim, yüksek lisans ve doktora öğrencilerimin tez projelerinden bir türlü fırsat bulup güvercin konusunda Türkçe bir eser yaratamamanın sıkıntısını yaşıyordum. Bu özveriyi gösterdiği ve eksikliğini hissettiğim bir alanı doldurduğu için Sayın YILMAZ a çok teşekkür ederim. Elinizdeki eser bir yetiştiricilik kitabından öte bir kaynaktır. Bu kitapta güvercinin biyolojisi ve yetiştiriciliği yanı sıra hem Dünya kültürü hem de kültürümüz içerisindeki yeri de detaylı bir şekilde irdelenmiştir. Kitabın hem okullu hem de alaylılara faydalı olacağına inancım tamdır. 10.11.2012 Saygılarımla Prof. Dr. Türker SAVAŞ

BÖLÜM 1. GÜVERCİN Güvercin, 300 den fazla türü olan Güvercingiller (Columbidae) ailesinden olup, hızlı ve uzun zaman uçabilen; kugurdama ya da dem çekme denilen özel sesleri çıkaran, kısa vücutlu, sık tüylü ve yemle beslenen bir tür kuştur. Sık sık kumru ve güvercin tanımı birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. Halk arasında gugukçuk olarak bilinen kumru, güvercinden daha küçük, zarif ve ince kuyrukludur. Güvercin ise daha iri, tombul, kuyrukları küt ve bol telekli bir kuştur. Kutup bölgeleri, bazı okyanus adaları, Sahra Çölünün iç kesimleri ve ılıman iklim kuşağının en soğuk bölgeleri hariç, dünyanın her yerinde bulunmaktadır. İsim Kökeni Sınırlı ve belli alanlardaki sözcükleri içine alan Gök Türk Yazıtlarında geçmeyen güvercin sözcüğü, Uygur metinlerinde kögürçgün, kögürçken, kögürçün biçimlerinde geçmektedir, Divanı Lugatit-Türk te kökürçkün olarak geçmekte, kökürgkünleş- güvercini ödül koyarak yarışa girmek, biçiminde bir de türevi bulunmaktadır. Anadolu ağızlarındaki, goğercin, güvercin, göğercin, güvercin tanımlarının yanında, Kögörçün (Bashöyük-Kadınhanı- Konya) biçiminin ise Kafkasya göçmenlerinden derlendiği anlaşılmaktadır. Kökürçkün, kögürçün biçimlerinin kök (gök) sözcüğünün üzerine ek yığılması sonucu ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bazı sözlük ve ansiklopedilerde ise güvercin isminin kökeninin, Moğolca kügercin kelimesinden geldiği belirtilmektedir. Tür Özellikleri Orta büyüklükte, küçükbaşlı, kısa boyunlu ve kısa bacaklı kuşlardır. Gagaları kısa, zayıf yapılı, ucu hafifçe aşağı 13

14 Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz.

Dizin Adana 62 Adenovirüs 176 Afyon Sandıklı Mermeri 81 Afyon da güvercin yetiştiriciliği 79 Ağ 62 Akciğerler 120 Akraba dışı yetiştirme 158 Akrabalı yetiştirme 158 Alabadem 62 Alevi-Bektaşi geleneğinde güvercin 47 Amberi 68 Anadolu Çember Dövücüsü 68 Ankut 68 Aspergillosis 181 Atsineği 185 Avian chlamydiosis 171 Avian encephalomyelitis 176 Avian influenza 177 Azman 69, 88 Bacak 119 Bağdad 69 Bağımsız ayıklama yöntemi 156 Bakteri hastalıkları 171 Bango 69 Barınak 129 Barınak hijyeni 132 Barındırma 129 Baska 69 Baskın 139 Baştankara 69 Batı Nil Virüsü 176 Batman da güvercin yetiştiriciliği 82 Bayburt 69 Bayramlı 69 Besi güvercinleri 15, 134 Beslenme 128, 133 Beyin 119 Bilmecelerde güvercin 38 Bit 185 Boranhane 17 Boşaltım sistemi 120 Boyun 118 Böbrekler 120 Buludi 70 Burmalı 70 Bursa 70 Büyütme 165 Candidiasis 181 Canker Hastalığı 183 Circovirus 177 Coccidiosis 183 Coryza 172 Coxiella burnetii 172 Çakal 70 Çakçırlı 70 Çakmaklı da renk 143 Çekinik 139 Çekinik kırmızı 146 Çember dövücüler 14, 61 Çiçek 178 Çiçi 70 Çiftleşme 126 Çorum 71 Dalıcı güvercinler 13, 61 Damızlık seçme 137 Demkeş 71 Denizli Bangosu 89 Denizli de güvercin yetiştiriciliği 84 15

Dervişaliler 71 Dış görünüş 115 Dış Parazitler 185 Dinlerde güvercin 41 Diyarbakır da güvercin yetiştiriciliği 94 Dokunma 125 Dolapçı 71, 91 Dominant 139 Domino 71 Dönek 71 Dönücü güvercinler 14, 61 Duyu organları 123 Efsanelerde güvercin 34 Emerek su içme 12 Escherichia coli 172 Eşe atım 161 Etçi güvercin yetiştiriciliği 134 Ev kuşları 105 Evlere alışmış yabani kuşlar 105 Fes Takkalı 93 Fırfırlı 71 Filo uçucuları 14, 61 Gaga 117 Gaga kalıtımı 148 Genç Kuş Hastalığı 176 Göğsüak 72 Göğüs 118 Görme 123 Güllü 72 Gümüşkuyruk 72 Güvercin 11 Güvercin ırkları 59 Güvercin tipleri 59 Güvercin yetiştiriciliğinin problemleri 199 Güvercinlik 17 Haemophilus 173 Haemoproteosis 179 Haberleşmede güvercinin önemi 24 Hadislerde güvercin 44 Halebi 72 Halı desenlerinde güvercin 39 Halis Kuşlar 105 Halk bilmecelerinde güvercin 38 Hasta ve yaralı bakımı 136 Hastalık önleme 169 Havalandırma 132 Heterozigot 141 Hexamitiasis 179 Homozigot 141 Humey 75, 81 Hünkari 72 Islah 138 Işık 130 İçağlı 72 İç paraziter hastalıklar 182 İnanç ve uygulamalarda güvercin 39 İnce bağırsak 122 İncil de güvercin 42 İndeksi yöntemi 157 İntermediyer kalıtım 140 İsim kökeni 11 İskelet 118 İskenderun 73 İspir 73 İspir Bağdadi 73 İstanbullu 73 İstanbullu Kırkkuyruk 73 İşaret geni 143 İşitme 124 İzmir Makaracısı 73 Kafatası 118 Kafes Kuşları 105 Kalıtım ve ıslah 138 Kalp 120 Kanatlar 119 Kanatlı Tüberkülozu 173 Kantitatif özellikler 149 Kantitatif özelliklerin ıslahı 155 16

Karaperçemli 73 Karakan 73 Karakuyruk 74 Kaslı Mide 122 Katal 74, 93 Kayseri de güvercin yetiştiriciliği 111 Kelebek 74 Kene 186 Kespir 74 Ketme 74 Kıl kurtları 184 Kınıfırlı 74 Kızılbaş 74 Kilim desenlerinde güvercin 39 Kloak 122 Koklama 124 Koksidiyoz 183 Kolera 173 Konya da güvercin yetiştiriciliği 106 Köme Kuşlar 105 Kriptokokkoz 181 Kuluçka 125 Kuluçkadan çıkış ve büyütme 165 Kumru 75 Kuran da güvercin 44 Kursak 121 Kuş Gribi 177 Kuş sütü 12 Kutsal hayvan olarak güvercin 45 Makaracı güvercinler 14, 61 Malatya 75 Manilerde güvercin 38 Manisa da güvercin yetiştiriciliği 109 Mantar hastalıkları 181 Mardin de güvercin yetiştiriciliği 101 Masallarda güvercin 35 Mazoni 75 Melezleme 160 Mermeri 75 Meverdi 75 Mezat ve yarışmalar 189 Mısıri 75 Mide duvarı kurtları 184 Mitolojide güvercin 27 Mülakat 75 Müsevvet 76 Mycoplasmosis 174 Nakışlı 76 Nem 131 Omurilik 119 Ornithosis 174 Oryantal 76 Osmanlı da posta güvercini 56 Osmanlı padişahları ve güvercin 30 Osmanlı saray mutfağında güvercin 31 Osmanlı saraylarında güvercin 28, 55 Osmanlı toplumunda güvercin 51 Osmanlı toplumunda kuşbazlar 52 Oynak 76 Ödemiş 76 Ölüm ruhu ve güvercin 45 Ön Mide 122 Ötücü güvercinler 14, 62 Özofagus 121 Pamukçuk Hastalığı 183 Paramyxovirosis 178 Paratifo 178 Pasteurellosis 173 Pigeon Pox 178 Pire 186 Plasmodiosis 180 Posta 76 Posta güvercinleri 62 Protozoa hastalıkları 179 Puanlama yöntemi 157 Renk açma geni 147 Renk yayma geni 143 Ressesiv 139 17

Ressesiv kırmızı 146 Saf yetiştirme 158 Safra 76 Sallabaş 178 Salmonella 175 Sandıklı Mermeri 81 Selçuklu 76 Selçuklu türklerinde güvercin 50 Seleksiyon 150 Seleksiyon yöntemleri 156 Ses Çıkarma 128 Sıcaklık 131 Sınıflandırma 13 Sırtıkızıl 77 Sindirim Sistemi 121 Solunum sistemi 120 Streptococcosis 175 Süryanilerde güvercin 45 Süs güvercinleri 13, 62 Şanlıurfa da güvercin yetiştiriciliği 102 Şerit kurtlar 184 Şiirlerde güvercin 37 Takla 77 Taklacı güvercinler 14, 61 Taklambaç 77 Tarih çağlarında kuşlar ve güvercinler 49 Tarihsel eserlerde güvercin 26 Taşlık 122 Tat Alma 125 Tavuskuyruk 77 Teksel seleksiyon yöntemi 156 Telkuyruk 77 Temel renk geni 143 Tevrat ta güvercin 41 Tokur 92 Toxoplasma gondii 183 Trabzon 77 Trakya Makaracısı 77 Trakya Yerlisi 78 Trichomonas sp. 180 Trichomoniasis Hastalığı 183 Trichophyton gallinae 182 Tuberculosis 173 Tür özellikleri 11 Türk folkloründe güvercin 33 Türk kültür tarihinde güvercin 23, 26 Türk kültüründe güvercin 20 Türkiye Güvercin Kültürü Kulübü 204 Türkülerde güvercin 38 Tüy 115 Tüy değişimi 116 Tüy kalıtımı 149 Üreme organları 123 Van Yüksek Uçucusu 78 Viral hastalıklar 176 Vücut yapısı 115 Yabani kuşlar 105 Yapşan kuşlar 106 Yaralı bakımı 136 Yarış güvercinleri 15 Yarışmalar 189 Yassı solucanlar 184 Yaşmaklı 78 Yavru bakımı 133, 161 Yavru verimi 163 Yazılı edebiyatta güvercin 33 Yetiştirme sistemleri 157 Yoz 78, 93 Yön bulma 15 Yumurta 125 Yumurta oluşumu 127 Yumurtanın döllenmesi 127 Yumurtanın tasarımı 166 Yuva 125 Yuvarlak solucanlar 184 Yüksek uçucular 15, 62 Zararlılar 187 Zehirlenme 187 18

19