HEDEFLER İÇİNDEKİLER DENİZ YOLU VE HAVA YOLU TAŞIMACILIK SİSTEMLERİ Giriş Deniz Yolu Taşımacılık Sistemi Gemi Türleri Ve Gemilerin Sınıflandırılması Deniz Yolu Taşımacılık İşletmeleri Deniz Yolu Taşıma Türleri Deniz Taşımacılığında Kullanılan Kavramlar Deniz Sigortaları Hava Yolu Taşımacılık Sistemi Hava Yolu İle Uluslararası Taşımacılığın Gelişim Süreci Hava Yolu Taşımacılık Sisteminin Önemi Hava Yolu Taşıma Sektörünün Yapısı Uluslararası Ve Ulusal Havacılık Kuruluşları Hava Yolu Kargo Taşımacılığı Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Deniz yolu taşımacılık sisteminin unsurlarını bilecek, Gemi türleri ve gemilerin sınıflandırılmasını anlayacak, Deniz yoluyla taşıma türleri, temel kavramlarını öğrenecek ve bu taşıma türünün deniz sigortalarını bilecek, Hava yolu taşımacılık sistemleri ve gelişim sürecini öğrenecek, Hava yolu kargo sektörünün yapısı ve ilgili kuruluşları kavrayacaksınız. TAŞIMACILIK SİSTEMLERİ Doç. Dr. Ramazan KAYNAK ı ÜNİTE 3
GİRİŞ Dünyadaki uluslararası ticaretin yaklaşık yüzde doksanı deniz yoluyla gerçekleşmektedir. Deniz yolu taşımacılık sistemi hem değerliği düşük ürünlerin taşınmasında hem de yüksek değerliğe sahip ve hacimli mamullerin taşınmasında oldukça iyi bir seçenek oluşturmaktadır. Bu anlamda dünyadaki ticarete çok olumlu katkıları mevcuttur. Bu bölümde deniz taşımacılık sisteminin paydaşları olan denizcilik altyapısı, gemiler ve deniz taşımacılık işletmeleri üzerinde durulmuş, deniz taşıma türleri, deniz taşımacılığının avantaj ve dezavantajları ile deniz taşımacılığında kullanılan terimler incelenmiş, deniz sigortaları hakkında bilgiler sunulmuştur. Ünitenin ikinci kısmında hava yolu taşımacılık sistemi incelenmiştir. Hava yolu kargo taşımacılığı son yıllara büyük gelişme göstermiştir. Toplam taşımacılık içerisindeki payı az olsa da, elde ettiği ciro bakımından öne çıkmıştır. Günümüzde çevresel değişimler ve müşteri talebi hızla değişmekte, firmalar bu değişime hızlı cevap vermek durumunda kalmaktadırlar. Diğer yandan stok maliyetleri de firmaları olumsuz etkilemektedir. Bu yüzden sık aralıklarla, küçük miktardaki sevkiyatlar önem kazanmaktadır. Bütün bu gelişmeler hava yolu işletmeciliğini olumlu etkilemektedir. Bu kısımda hava yolu taşımacılık sistemi, hava yoluyla uluslararası taşımacılığın gelişim süreci, sektörel yapısı, uluslararası ve ulusal kuruluşlar, yük ve yüklemeye ilişkin bilgilere yer verilmiştir. DENİZ YOLU TAŞIMACILIK SİSTEMİ Deniz taşımacılığı demir yolu taşımacılığına göre daha az altyapı yatırımına ihtiyaç duymakla birlikte çok büyük sermayeye gereksinim duyar. Deniz taşımacılığı hava taşımacılığından 14, kara taşımacılığından 7, demir yolu taşımacılığından 3,5 kat daha düşük maliyetlidir. Deniz taşımacılığının en ayırt edici özelliği, büyük miktar ve boyuttaki malları gemilerle en ucuz şekilde uzak pazarlara transfer edebilmesidir. Dünya taşımacılık hizmetleri de dünya ticaretinin seyri ile benzerlik göstermektedir. Asya krizinin atlatılması sonrasında canlanan dünya ticareti sayesinde dünya taşımacılık hizmetleri de yüzde 6 artarak 330 milyar dolara ulaşmıştır. Deniz yolu taşımacılığında dökme yükler önemli yer tutmaktadır. 150 bin ton demir cevheri taşıyan bir dökme yük gemisinin taşıdığı yükü taşıyabilmek için 4.000 TIR gerekmektedir. Dünya ticaretinin yüzde 90 lık bölümü deniz yolu ile taşınmaktadır. Taşımacılık maliyetleriyle ilgili yürütülen araştırmalar deniz taşımacılığının en ekonomik taşıma yöntemi olduğunu göstermektedir. Taşıma sistemlerinin maliyetleri 1 ton yükün 1 km uzaklığa götürülmesi esas alınarak gerekli maliyetlerin tetkik edilmesinde, 2 birim deniz taşımacılığı maliyeti, 5 birim demir yolu taşımacılığı, 8 birim kara yolu taşımacılığı ve 25 birim hava yolu taşımacılığına karşılık gelmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Deniz Taşımacılık Sisteminin Bileşenleri Deniz taşımacılık sisteminin bileşenleri çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir. En genel şekilde fiziksel veya fonksiyonel özelliklerine göre gruplanabilir: sabit altyapı tesisleri (liman, rıhtım, kanallar, terminaller), destek hizmetleri (arama - kurtarma, kılavuzluk, seyir haritaları) ve işletim elemanları (gemi ve deniz araçlarının işletimi) gibi. Diğer yandan denizcilik karaya bakan ve denize bakan bileşenler olarak da sınıflandırılabilir. Böylece yer hizmetleri ile deniz operasyonları birbirinden ayrıştırılabilir. Kıyı şeridi boyunca çok sayıda tabii ve insan yapısı koylar uzanır. Yük ve yolcu taşıyan gemiler buralara kurulan limanlardaki iskele ve rıhtımlara yanaşırlar. Kamu ve özel sektör tarafından işletilen bu deniz terminalleri, gemilerin yükleme ve boşaltma operasyonlarını hızlandırmak için tasarlanmıştır. Terminaller bir denizcilik işletmesi tarafından işletilebileceği gibi bir araya gelerek denizcilik hizmeti veren ve bu alanda bir küme oluşturan işletmeler de kendileri için bir deniz terminali oluşturup işletebilirler (örneğin, römorkör hizmeti, yakıt depoları, gemi onarım tesisleri gibi). Limanların bazıları belirli alanlarda uzmanlaşıp sadece dökme yük, bazıları da sadece konteyner elleçlemesine hizmet verirken, bir kısım limanlar geniş yelpazede çok sayıda yük tipi için hizmetler sunmaktadır. Bazı limanlar ana demir yolu ve kara yolu hatları ile bağlı iken, diğer bir kısım limanlar iç su yolları veya diğer bir kısım limanların iç kesimlere bağlantısı iç su yolları ve boru hattı ile sağlanır. Yine bazı limanlar genel amaçlı olduklarından yerel gemi trafiğine hizmet vermekte, diğer bir grup limanlar da sadece kargo transfer noktası olarak işlem görmektedir. Bu tesisler genellikle toplu mallar için çıkış ve varış noktalarıdır. Bu nedenle büyük gönderilere hizmet verebilmek veya bir taşıma türünden diğerine aktarma yapabilmek yani intermodal taşımacılık için geniş depolama ve stoklama alanlarına ihtiyaç duyulur. Gemilere emniyetli bir şekilde seyrüsefer hizmetleri verebilmek açısından önceden bir takım tedbirlerin alınması ve altyapısı tesislerinin oluşturulması gerekmektedir. Bu tedbirler arasında gemi trafik sistemlerinin kurulması, gemilerin izlenmesi, sığ suların derinleştirilmesi veya derinliğin korunması, boğaz ve keskin dönüşlerin gerektiği kanallarda gemilerin otomatik gemi izleme sistemleriyle izlenerek veya kılavuz kaptanlık sistemiyle doğrudan yönlendirilerek güvenli geçişlerinin sağlanması bu hizmetlerdendir. Gemi Türleri ve Gemilerin Sınıflandırılması Bağımsız olarak hareket edebilen, kendi tahrik sistemi olan deniz araçlarına gemi denilir. Deniz yolu kullanılarak kazanç sağlamak için yük, yolcu, araç taşıyan, bunun yanında römork ve kurtarma maksatlı hizmetlerde çalıştırılan gemilere de ticaret gemisi denilir. Ticaret gemileri hangi amaçla kullanılacaksa o amaca uygun şekilde inşa edilir. Gemilerin tekne özellikleri, motor ve donanımı, yükleme boşaltma Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
donanımları ve ambar yapısı, taşınacak yüke göre tasarlanır. Geminin taşıyacağı yük, gemi yapısını belirleyen en önemli faktördür. Uzun yol gemileri tanker, konteyner, kuru yük ve genel kargo gemileri ile Ro-Ro (roll-on/roll-off: motorlu araçları taşımak için kullanılır) tipi gemilerden oluşur. Günümüzde uzak mesafelere ham petrol taşıyan dev tankerler inşa edilmiş, bu gemiler 500.000 dwt kapasiteye ulaşmıştır. Büyüklükleri nedeniyle az sayıdaki limana yanaşabilmektedirler. Dünyanın en büyük konteyner gemisi Güney Kore de inşa edilmiş olup, 400 metre uzunluğa, 59 metre genişliğe ve 18.270 konteyneri istifleme kapasitesine sahiptir. Bu gemiler Uzak Doğu Asya ile Avrupa arasında yük taşımacılığında hizmet verecektir. Gemilerin boyutlandırılmasında çalışacakları hatların büyük etkisi vardır. Örneğin geminin geçiş yapacağı kanal ve boğazlar, yanaşacağı limanlar ve bu limanların özellikleri önem taşır. Panama Kanalı nı geçecek olan bir geminin eni, boyu ve su çekimi ona göre boyutlandırılmalıdır. Buna göre gemiler dört kısımda incelenebilir: ticari gemiler, hizmet gemileri, harp gemileri ve gezinti tekneleridir (Tablo 3.1). Tablo 3.1. Kullanım Amacına Göre Gemi Türleri I-Ticari gemiler II-Hizmet gemileri III-Harp gemileri IV-Gezinti tekneleri A) Yük gemileri 1- Römorkörler 1- Savaş gemileri 1- Yelkenli 1- Kuru yük gemileri 2- Kurtarma 2- Kruvazörler 2- Motoryat gemileri a) Genel kargo taşıyan gemiler 3- Deniz itfaiyeleri 3- Uçak gemileri b) Dökme yük taşıyan gemiler 4- Fabrika gemiler 4- Muhripler c) Kereste gemileri 5- Balıkçı gemileri 5- Denizaltılar 2- Sıvı yük gemileri 6- Liman 6- Çıkarma gemileri a) Akaryakıt tankerleri hizmetlerinde kullanılan tekneler 7- Bakım ve ikmal gemileri b) LPG tankerleri 8- Ulaştırma gemileri c) Asfalt tankerleri d) Kimyasal tankerler 3- Soğuk hava depolu (frigorifik) gemiler 4- Çok amaçlı (multi purpose) gemiler B) Yolcu gemileri 1- Transatlantik yolcu gemileri 2- Kısa mesafeli yolcu gemileri 3- Feribotlar Deniz Yolu Taşımacılık İşletmeleri Deniz yolu yük taşımacılığı alanında faaliyet gösteren işletmeler, armatör işletmeler, gemi acenteleri, navlun komisyoncuları, gemi alım-satım komisyoncuları, forwarder işletmeler ve konferans işletmelerdir. Armatör İşletmeler Kendine ait veya kiraladığı gemilerde taşımacılık işlevi gören deniz yolu işletmelerine armatör adı verilmektedir. Armatör yani gemi sahibi olabilmek için Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
gemiyi inşa ettirmek ya da satın almak gerekir. Bir deniz taşımacılığı işletmesi hem liner, hem de tramp ve tanker taşımacılığı yapabilmekte, konteyner, Ro-Ro gemileri gibi özel amaçlı gemiler işletebilmektedir. Gemi Acenteleri Gemi acenteleri, yaptıkları anlaşmalar ile gemi sahibi, kaptanı, işleteni veya gemi kiralayanı adına ve hesabına yük/yolcu toplayan ve gönderen, bilgi veren, bir geminin alım/satımı veya kira akdinin hazırlığını yürüten ve gerçekleştiren ticari işletmelerdir. Acentelik sahasına giren tüm hizmetleri gerçekleştiren ve temsil ettiği gerçek ve tüzel kişilerin üçüncü kişi ve kuruluşlara karşı haklarını koruyan, bu kişiler ve kuruluşlara karşı yükümlülükleri yerine getiren ve kazanç amacı güden işletmelerdir. Navlun Komisyoncuları (Yük Brokerleri) Yük ile gemiyi buluşturan, gerek armatörün gerekse taşıtanın karşılaşabilecekleri sorunların büyük bir kısmını da çözme görevini üstlenen kuruluşlardır. Asıl fonksiyonu hizmet satışı olan navlun komisyoncuları taşıtan ile taşıyan arasındaki bağlantının gerçekleşmesi durumunda navlun üzerinden komisyon almaktadırlar. Brokır işletmeler daha çok tramp taşımacılıkta faaliyet göstermektedir. Hem yük arayana hem de gemi arayana karşı sorumlulukları vardır. Gemi Alım-Satım Komisyoncuları Ulusal ve uluslararası alanda gemilerin alım ve satımlarıyla uğraşan kuruluşlardır. Gemi alıcısı ile satıcısını karşılaştıran, aralarında ilişki kurulmasını sağlayan bu kuruluşlar, faaliyetlerinin karşılığı olarak, alım-satım işleminin gerçekleşmesinden sonra, satış bedeli üzerinden belirli bir komisyon almaktadırlar. Freight Forwarder (Taşıma İşleri Organizatörü) İthalatçı ya da ihracatçı ile taşıyıcı firmalar arasında aracılık görevini yapmakta ve gerekirse yükün bilfiil alınmasında aracılık etmektedir. Bu işletmeler nakliyeci adına, liman ve gümrükteki bütün prosedür ve evrak formalitelerini tamamlarlar. Malların yola çıkmadan önceki depo işlerini de düzenleyen forwarder işletmeler sözleşme çerçevesinde belirtildiği üzere ön taşımayı veya gemiye yüklemeyi de gerçekleştirirler. Konferans İşletmeler Kabotaj bir devletin kendi limanları arasında yolcu ve yük taşıma hakkıdır. Kabotaj sularda yük taşımacılığı, ilgili ülkenin denetim ve kontrolüne verilmişken Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Örnek Deniz Yolu ve Hava Yolu Taşımacılık Sistemleri uluslararası yük taşımacılığında serbest ticaret ilkeleri geçerli olmaktadır. Bu nedenle düzenli hatlarda çalışan işletmeler, kendi arasında ortak sözleşme şartlarını ve navlunları uygulayarak, rekabeti ortadan kaldırmak ve anlaşmanın dışında kalan taşıyıcılara karşı gerekli önlemleri almak amacıyla örgütlenmektedirler. Bu şekilde oluşan örgütlere konferans işletmeler adı verilmektedir. Bu örgütlenmelerin tespit ettiği tarifeler uyarınca, liner (hat) taşımacılıkta taşıma ücretleri belirlenmekte ve konferans üyelerinin bu tarifelere uymaları gerekmektedir. Konferans üyesi olan bir liner işletmesi, konferanstan bağımsız olarak navlun oranı belirleyemez, büyüme politikası da izleyemez. Salı ve cuma günleri Türkiye'den Çin'e ve Çin'den Türkiye'ye karşılıklı olarak birer tane konteyner gemisinin çalıştırılması, tarifeli ve düzenli bir sefer olduğundan liner taşımacılık için bir örnektir. Deniz Yolu Taşıma Türleri Deniz yolu yük taşımacılığı çeşitli sınıflandırmalara tabi tutulabilmektedir. En sık yapılan sınıflandırmalar; taşımanın yerel ve uluslararası boyutu, taşımanın düzensiz düzenli oluşu, gemi ve yükün türü gibi faktörler doğrultusunda yapılmaktadır. Taşımanın Yerel ve Uluslararası Boyutuna Göre Deniz yolu yük taşımacılığı taşımanın yerel ve uluslararası boyutu göz önünde bulundurularak ikiye ayrılır. Bunlar; kabotaj taşımacılığı ve uluslararası taşımacılıktır. Kabotaj taşımacılığı Bir devletin kendi limanları arasında yükleri taşıma hakkını kendi gemilerine vermesidir. Kabotaj, bir ülkenin kendi bayrağı ve vatandaşlarını taşıyan gemilerin kendi limanları arasında çalışmasına izin verirken diğer ülke gemilerine bu hakkı vermemesidir. Dolayısıyla iç sularda ve bir devletin iki limanı arasında yük taşıma hakkı yabancı gemiler için yasaklanmıştır. Bu hakkı pek çok ülke kullanmaktadır. Uluslararası taşımacılık Deniz yolu işletmesinin bir ülkeden aldığı yükü diğer bir ülkenin limanına taşıması ile ve en az iki farklı ülke limanı arasında yük taşıma işlemini gerçekleştirmesi ile ortaya çıkar. Deniz yolu taşımacılığı yüksek hacimli yüklerin uzak mesafelere taşınması konusunda oldukça elverişli bir sistem olduğundan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Tartışma Deniz Yolu ve Hava Yolu Taşımacılık Sistemleri uluslararası taşımacılıkta en sık görülen taşımacılık şeklidir. Uluslararası ticaretin yaklaşık % 90 ı deniz yoluyla yapılmaktadır. Taşımanın Düzensiz ve Düzenli Oluşuna Göre Düzensiz (tramp) taşımacılık Düzensiz (Tramp) taşımacılıkta, işletmeler genellikle küçük olup, taşımacılık arz-talep kurallarına göre işler. Yani yük varsa gemi çalışır, yoksa çalışmaz veya nerede kârlı yük bulursa oraya gider. Geminin yapacağı seferler belirli bir plana bağlı değildir. Tramp taşımacılıkta, yük ile geminin buluşturulmasında Brokerler ile gemi acenteleri önemli rol oynamaktadırlar. Düzenli (liner) taşımacılık Liner taşımacılık belirli ticari hatlarda, aynı limanlar arasında önceden açıklanmış ve yayınlanmış bir sefer tarifesine göre yapılan taşıma hizmetidir. Liner taşımacılıkta, çalıştırılan gemilerin dolu veya boş olmasına bakılmadan belirli aralıklarla taşımanın tekrarlanması esastır. Bu yüzden liner taşımacılığın maliyeti yüksektir. Liner taşımacılık ile tramp taşımacılığın avantaj ve dezavantajlarını tartışınız? Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Gemi ve Yükün Türüne Göre Gemi ve yükün türlerine göre deniz yolu taşımacılığı gruplandırıldığında ise, tanker taşımacılığı, Ro-Ro taşımacılığı, konteyner taşımacılığı, kombine taşımacılık ve dökme yük taşımacılığı şeklinde bir sınıflama yapılabilir. Tanker taşımacılığı Petrol ve petrol ürünleri ile gaz ve kimyevi maddeler gibi sıvı yükler, tankerler aracılığı ile taşınmaktadır. Tankerler sadece belirli yük türlerini taşıyabilirler. Petrol tankerleri ile LPG (Likit Petrol Gazı) tankerlerinin taşıma özellikleri birbirinden farklıdır. LPG ve LNG (sıvılaştırılmış doğal gaz) tankerleri de kendilerine has yüklerin taşınması amacıyla tasarlanmış tankerlerdir. Bu yükler, pompalama sistemiyle tankere yüklenmekte, tanker üzerindeki basınca dayanıklı özel gaz tankları içinde taşınmaktadır. Tanker işletmeciliğinde genel olarak kullanılan gemi tipleri VLCC, Suezmax ve Aframax tır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Örnek Deniz Yolu ve Hava Yolu Taşımacılık Sistemleri Ro-Ro (Roll on-roll off) taşımacılığı Ro-Ro taşımacılığı bir liner taşımacılık türüdür. Ro-Ro taşımacılığı, kara yolu ile deniz yolu bağlantısını sağlamakta ve yük taşıyan tekerlekli araçları (kamyon, tır, treyler, arabalar) deniz aşırı limanlara ulaştırmakla, taşıma süresini kısaltmakta, taşıma maliyetlerini azaltmaktadır. Bu taşımacılıkta, yük, tekerlekli araçlarla gemiye yüklenmiş olmakta ve varış yerine gelindiğinde aynı araçlarla gemiden indirilerek ulaşacağı noktaya gönderilmektedir. Böylece yükleme boşaltma işleri ve gemilerin limanlarda kalma süresi kısalmakta, taşıma işlemi hızlanmakta ve taşıma maliyeti azalmaktadır. Türkiye'de Ro-Ro taşımacılığı Türkiye ile İtalya arasında gerçekleştirilmektedir. Pendik, Çeşme ve Mersin limanlarından İtalya'nın Triesta limanına ulaşım vardır. Yine Fransa'nın Toulon limanına Pendik ve Ambarlı Limanlarından seferler düzenlenmektedir. İskenderun'dan Mısır'ın Damietta Limanı na yeni bir hat açılmıştır. 240 treyler kapasiteli ve 21 deniz mili hızına sahip Ro-Ro gemileri hareket ettikten sonra tır şoförleri hava yoluyla varış limanına ulaştırılmaktadır. Konteyner Taşımacılığı Konteyner, çeşitli boy, yükseklik ve genişlikte soğutmalı, havalandırmalı, üstü açık, dökme yük vb. tipleri bulunan ve taşınabilen standart taşıma kabıdır. Gemilerde bu kapların yerleştirilmesi için özel bölmeler dizayn edilmiştir. Bu taşımacılık türünde uygulanan seri elleçleme yöntemleri sayesinde gemiler limanlarda ya da terminallerde az kalmaktadırlar. Konteynır gemilerinin daha süratli olması, liman elleçleme operasyonlarının kısa sürmesi, gümrüklerde konteynerin içindeki yüke bakılmaksızın tek bir yük olarak işlem görmesi, kara ve demiryolu taşımacılık sistemiyle kolay entegrasyonu bu taşımacılık sisteminin son yıllarda gelişmesinin başlıca nedeni olmuştur (Bkn. Şekil 3.1). Şekil 3.1. Yüklü olarak sefere çıkmış bir konteyner gemisi İntermodal taşımacılık, birden fazla taşıma modu kullanılarak taşımanın gerçekleştirilmesi idi. Kombine taşımacılıkta ise yük bir taşıma türünden diğerine Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
içinde bulunduğu kap (konteyner ya da tır kasası) ile birlikte yüklenir. Bu olay birim yük kavramına özel önem kazanmıştır ve konteynerlerin ve Ro-Ro gemilerinin ortaya çıkması ile de yaygınlaşmıştır. Kara yoluyla veya demir yoluyla gelen konteynerlerin, limanda konteyner gemilerine yüklenmesi veya yük taşıyan tırların veya sadece tır kasalarının Ro-Ro gemilerine yüklenmesi ve bu yüklerin deniz yoluyla uzak mesafelere taşınması kombine taşımacılığa bir örnektir. Dökme yük taşımacılığı Dökme yük taşımacılığında (bulk carrier), kömür, maden cevheri, fosfat, hurda, hububat, gübre, tuz, şeker gibi yüklerin gemi ambarına dökme suretiyle yüklendiği ve taşımanın bu şekilde gerçekleştiği deniz taşımacılığı türüdür. Özellikle ham madde ve işlenmemiş ürünlerin taşınmasında oldukça sık kullanılmaktadır. Deniz Taşımacılığında Kullanılan Kavramlar Navlun: Deniz taşımacılığında hem yükü ifade etmek için hem de yükün taşınması karşılığında ödenen ücreti ifade etmek için kullanılmaktadır. Konşimento: taşıma senedi de denilen konşimento (Bill of Lading, B/L), gemiye yüklenilen malın teslim alındığını gösteren, alıcının ve göndericinin adının yazılı olduğu hukuki değer taşıyan kıymetli evraktır. Ordino: Konşimentoda yazılı malların kısım kısım çekilebilmesini temin etmek üzere hazırlanan talimattır. Manifesto: Gelen veya giden malın ne olduğunu, ağırlığını, nasıl paketlendiğini, vardığı yerde kime teslim edileceğini vs. gösteren evraktır. Astarya: Taşıma sözleşmesinde yükleme ve boşaltma işlemi için taşıyana verilen süredir. Sürastarya (Demurrage): Astarya süresi aşıldığı zaman, taşıtanın ödemeyi kabul ettiği ücrettir. Ardiye: Liman sahasını kullanan her aracın ödediği kiradır, liman idaresi tarafından talep edilir. Despatch: Taşıtanlar yükleme ve boşaltmayı saptanmış bulunan astarya günlerinin bitiminden önce tamamladıkları takdirde, taşıtanlar, taşıyanlardan veya gemi sahiplerinden ücret talep etme hakkına sahip olurlar. Buna despatch denilir. Gemi Tonajı: Gross Ton (GRT), gemilerde yükleme yapılan ve yapılmayan metreküp olarak kapalı tüm alanların hacmi olarak V nin alındığı ve (0,2+0,002 log 10V) formülünden çıkan bir ölçüdür. Deadweight ton (DWT): Bir geminin boş draftından, izin verilen maksimum draftına batırabilmek için gerekli toplam yük, stoklar, akaryakıt ve suyun toplam ağırlığıdır; yüklü deplasman ile boş deplasman arasındaki fark olarak verilmektedir. TEU: Bir konteyner gemisindeki yük taşıma kapasitesinin ölçümüdür, 20' feet uzunluğundaki genel konteyner boyutuyla ilgili bir terimdir. Tablo 3.2 de 20' ve 40' büyüklüğündeki konteynerlerin ölçü ve kapasitelerine ilişkin özet bilgi verilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Tip Tablo 3.2. Deniz yolunda kullanılan 20' ve 40' konteynerlerin ölçüleri Genişlik (m) Uzunluk (m) Yükseklik (m) Ortalama Ağırlık (ton/m 3 ) 20' 2,35 5,89 2,39 m 24ton / 28 m 3 40' 2,35 12,035 2,39 m 28ton / 58 m 3 40' HC 2,35 12,035 2,69 m 28ton / 65 m 3 Deniz Sigortaları Navlun (Yük) Sigortaları Deniz taşımacılığında yük çeşitli risklerle karşı karşıya kalabilir. Olumsuz deniz koşullarının, yetersiz ambalajlama, yanlış istifleme ya da yerleştirmenin yük üzerinde oluşturduğu hasarın karşılanmasına yönelik düzenlenen sigorta türüdür. Yükün sigortalanmasına ilişkin sorumluluk konşimento hamiline aittir. Konşimento hamili, teslim şekline bağlı olarak alıcı ya da satıcı olabilir. P and I Kulüp Sigortası Koruma ve Tazminat Kulübü (Protection and Indemnity Club) gemi sahipleri tarafından oluşturulan bir birliktir ve yükte geminin kusurundan dolayı oluşan hasarın karşılanması için oluşturulan bir sigorta sistemidir. Bu sigorta, gemi ve donanımında oluşan hasarların karşılanması için gemi sahibi tarafından yaptırılır. Sistemin işleyişi kısaca şu şekildedir: Yükte oluşan hasar, yük sahibinin yani konşimento hamilinin sigortası tarafından karşılanır. Bu hasar, geminin kusuru nedeniyle oluşmuşsa, sigorta yük sahibine bu zararı tazmin eder, ardından bu hasar gemi kaynaklı olduğundan oluşan zararı geminin P and I sigortasından alır. Gemi mürettebatının, liman işçilerinin gemi kaynaklı uğradığı zararı yine taşıyanın kulüp sigortası karşılar. P&I sigortasının ortaya çıkışı şu şekildedir. 1836 da Devaux ile Salvador gemilerinin çatışması olayında bir geminin diğer gemiye verdiği hasar o tarihlerde normal bir tekne poliçesi teminatı kapsamına girmemekteydi. Uzun çalışmalardan sonra gemi sigortacılarına, çatışmadan doğan sorumlulukların ¾ oranında karşılanması kabul ettirilmiştir. Gemi sahipleri kendi üzerlerine kalan ¼ çatışma riskine karşı kendilerini güvence altına alabilmek için kulüp sigortalarını kurmuşlardır. Sonradan gemi sahiplerinin gemi sigortaları dışında kalan diğer sorumlulukları ve riskleri de ekleyerek P & I sigortalarının kapsamı genişletilmiştir. Şu anda toplam 13 adet Müşterek Sigorta Birliği (Mutual Insurance Associations) veya diğer adı ile P & I (Protection & Indemnity Clubs - Koruma ve Tazminat) Kulüpleri oluşmuştur. Bu kulüpler şimdi dünya toplam deniz tonajının %95 ini sigorta altına almış durumdadır. Bu 13 adet P&I kulüp iki önemli alanda birlikte hareket eder. Kulüpler kendi aralarında tazminatları paylaşır ve kolektif bazda yüksek seviyede reasurans satın alırlar. Böylece kulüplerin piyasada normal olarak mevcut olan risklerden daha riskleri alabilmesini sağlar. Böylece sigorta 3 aşamada gerçekleştirilmiş olur. İlk Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
olarak kulüp 5 milyon dolara kadar olan tazminatları karşılar, ikinci olarak tüm kulüplerin oluşturduğu havuz geriye kalan 25 milyon doları karşılar ve üçüncü olarak eğer tazminatlar 30 milyon doları aşarsa (5 + 25), dünyada en büyük reasurans kontratı olarak bilinen bir kolektif kontratla bu risk karşılanır. Türkiye de, AB uyum yasaları çerçevesinde P & I Sigortasını belirli bir tonajın üzerindeki gemilere zorunlu hâle getirmiştir. Deniz Alacaklarına İlişkin Gemilerin Sigortalandırılması ve Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik ile ülkemizde deniz yetki alanlarında meydana gelebilecek deniz kazaları neticesinde muhtemel çevre kirliliğinin bertaraf edilmesi ve batıkların çıkarılması, geminin işletilmesi yahut kurtarma ve yardım faaliyetleri ile doğrudan ilgili olarak vuku bulan ölüm, yaralanma ve gemi yükünün imhası veya zararsız hâle getirilmesinden doğan alacaklar gibi alacaklara için P & I sigortası zorunlu hâle gelmiştir. Kabotaj dâhil olmak üzere, Türk ve yabancı bayraklı 300 Gross Ton ve üzeri gemilerin P&I sigortası yaptırmaları gerekmektedir. 1 Temmuz 2011 tarihinden itibaren P&I sigortası bulunmayan gemilere liman başkanlıklarınca liman tesislerinin kullanımı konusunda yaptırımlar uygulanmaktadır. Deniz yolu Taşımacılığının Avantaj ve Dezavantajları Deniz yolu taşımacılığını avantajlı hâle getiren unsurlar şu şekilde sıralanabilir: Kısa mesafelerde ham maddelerin taşınması, uzun mesafelerde değerliği yüksek ürünlerin taşınmasında uygun bir sistem olması İntermodal ve kombine taşımacılığa elverişli olması Deniz yolu taşımacılığında ton/km maliyeti diğer alternatiflere göre daha düşük olması Bozulmayan ve dökme yük için en uygun ve en ekonomik olması Hava kirliliğine diğer taşıma yolları kadar sebebiyet vermemesi avantajlarıdır. Dezavantaj olarak bahsedilebilecek konular ise; Deniz taşımacılığının yavaş olması, yükleme-boşaltma operasyonlarının ve ulaşımın zaman alması, Kötü hava şartlarından diğer taşıma şekillerine göre daha çok etkilenmesi, Gemi ve liman gibi pahalı yatırımlar gerektirmesidir. HAVA YOLU TAŞIMACILIK SİSTEMİ Deniz taşımacılığı kadar eski olmasa da hava taşımacılığı sektörünün yaklaşık yüz yıllık bir geçmişi bulunmaktadır. Hava kargo işletmeciliği ile ilgili çok özel gereksinimler nedeniyle, lojistik dünyasında benzersiz çalışma yöntemleri geliştirilmiştir. Uçaklardan kaynaklanan kısıtlar nedeniyle kargo elleçlemesine ilişkin önemli gelişmeler sağlanmıştır. Terör saldırıları ve kargo operasyonları için alınan ilave iş güvenliği tedbirleri bütün iş süreçlerini etkilemektedir. Hava yolu taşımacılığı kısa zamanda çok uzun mesafelere güvenli bir şekilde yük taşıdığı için Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
önemli bir avantaj yakalamıştır. Böylece küresel işletmelere daha az envanterle çalışma imkânı sunar. Hava yolu taşımacılık sektörünün genel yapısı incelendiğinde, bu işletmelerin ya devlet tarafından kurulup işletildiği ya da devletin belirleyici ve yönlendirici olduğu bir alan olmuştur. Hükûmetler hava yolu yolcu ve kargo taşımacılığına büyük ilgi göstermişler, öncü olmuşlardır. Uluslararası hava taşımacılığına ilişkin ilk anlaşma Varşova Konvansiyonu dur. Hava yoluyla Uluslararası Taşımacılığa İlişkin Belirli Kuralların Birleştirilmesine Dair Sözleşme 1929 yılında Varşova da imzalanmıştır. Bu uluslararası anlaşma, uluslararası hava taşımacılığı için gerekli koşullar ile kuralları ortaya koymakta; uluslararası hava taşıyıcılarının hasar, gecikme veya kayıp durumunda finansal yükümlülüklerini ortaya koymaktadır. Buna benzer birçok uluslararası anlaşmalar ve ulusal sınırlamalar mevcuttur, uçuş rotaları, hava koridorları, taşınacak yükler gibi alanlarda çeşitli kısıtlamalar vardır. Hava Yolu İle Uluslararası Taşımacılığın Gelişim Süreci SDR (Özel Çekme Hakkı) değerini belirlemek üzere ulusal para birimlerinden oluşan bir sepet oluşturulur. Bu sepette ABD doları, Avro, İngiliz sterlini ve Japon yeni bulunmaktadır. Uluslararası hava taşıyıcılarının sorumluluk ve yükümlülüklerine dair 1929 tarihli Varşova Sözleşmesi ile kurulan yolcu ve bagaj sorumluluk sisteminin günümüz şartlarına uygun hâle getirilmesi amacıyla hazırlanan Montreal Sözleşmesi ülkemiz tarafından da 28 Mayıs 1999 tarihinde imzalanmıştır. Montreal Sözleşmesi nin yerini aldığı Varşova Sözleşmesi, taraf devletlerin sayısının çokluğu açısından yaygın kabul gören bir düzenleme olmasına rağmen, yürürlüğe girdiği 1929 yılından itibaren, özellikle kaza mağdurlarına ödenecek tazminatlara getirdiği limitlerin düşük olması nedeniyle hava yolu işletmecilerinin çıkarlarına odaklı olarak görülmüş ve tüketici/yolcu çıkarlarını yeterince korumaması nedeniyle bazı hukuk çevrelerinin yoğun eleştirilerine konu olmuştur. Nitekim Varşova Sözleşmesi, hava taşımacılığı sektörüyle birlikte diğer ekonomik ve sosyal koşullarda zaman içinde ortaya çıkan değişikliklere yanıt verebilmesi amacıyla, başlıcaları Lahey (1955), Montreal (1971) ve Guatemala (1975) Protokolleri olmak üzere devam eden bir dizi sözleşmelerle güncelleştirilmeye çalışılmıştır. Ancak, söz konusu sözleşmeler etkin bir taraf sayısı elde edememiş ve bu nedenle sistemde parçalanmalara yol açmıştır. Bu durumun yol açtığı olumsuzlukların önüne geçmek amacıyla, bazı Devletlerin hava yolu şirketleri kendi aralarında Varşova Sistemi nin limitlerinden daha yüksek sınırlar koyan anlaşmalar imzalamışlardır. 1999 yılında imzalanan Montreal Sözleşmesi nin en önemli ve yenilikçi özelliği, hava yolu şirketleri ile tüketici ya da yolcuların menfaatlerini daha etkin bir şekilde koruyacak şekilde tek bir belge hâline getirilmiş olmasıdır. Ülkemizin millî hava yolu şirketi olan Türk Hava Yolları da söz konusu anlaşmaların en önemlisi olan Uluslararası Hava Taşıyıcılar Birliği (IATA) Anlaşması na 1997 yılında taraf olmak suretiyle, 100.000 SDR ye (özel çekme hakkı yaklaşık 152.000 ABD doları) kadar kusursuz sorumluluğu ve bu sınırın üstünde kalan kusur sorumluluğu bakımından Varşova Sistemi nden daha sıkı olan ispat yükünü kabul etmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Montreal Sözleşmesi hava yolu taşıyıcısının sınırsız sorumluluğu kavramını getirmektedir. Eski sistem, yolcunun ölümü veya yaralanması durumlarında taşıyıcıya sınırlı bir sorumluluk getirmekte iken, yeni Sözleşme iki aşamalı bir tazminat sistemi öngörmektedir. Buna göre ilk aşama, taşıyıcının kusuruna bağlı olmayan 100.000 SDR ye kadar mutlak bir sorumluluk getirmektedir (1 Özel Çekme Hakkı (SDR) yaklaşık olarak 1,52 ABD doları, 2,91 TL dır). İkinci aşama ise, taşıyıcının kusuruna dayanmakta olup sorumluluk sınırı içermemektedir. Montreal Sözleşmesi nin diğer önemli özellikleri ise şu şekilde sıralanabilir: Hava taşıyıcılarına, uçak kazaları sonucunda dava açmaya yetkili olan kişilere acil ekonomik gereksinimlerini karşılamak üzere gecikmeksizin ön ödeme yükümlülüğü getirmekte, bu ödemenin miktarı konusunda yerel hukuku yetkili kılmakta ve bu tutarın dava sonucunda hükmedilecek tazminattan mahsup edilmesini öngörmektedir. Hava taşıyıcıları tazminatların ödenmesini olanaklı kılacak sigortanın sağlanmış olduğuna ilişkin kanıt belgesini sunmaya mecbur tutulmaktadır. Tazminatların kısa sürede ödenmesini sağlayan hızlı bir yargılama yöntemi getirmektedir. Tazminat davalarının, belli koşulların varlığına bağlı olarak, kazanın meydana geldiği ülkenin mahkemelerinde veya yolcunun daimi ikametgâhının bulunduğu ülke mahkemelerinde açılabilmesine olanak tanımaktadır. Tazminat davalarında önemli kanıt nitelikleri bulunan standart yolcu, bagaj ve kargo belgelerinin basitleştirilmesi ve yenilenmesini sağlamaktadır. Uçak kazalarına ilişkin tazminat konularında önemli bir reform niteliği taşıyan Sözleşme, taraf ülkeler arasında gerçekleşecek olan hava taşımalarından doğan kazalarda uçak yolcularını maddi açıdan koruma altına almayı amaçlamaktadır. Ülkemiz Sözleşmeyi 1999 tarihinde imzalamış, TBMM nde kabulünün ardından 1 Ekim 2010 Cuma günü Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Sözleşme nin 57. maddesinde üye ülkelere tanınan imkân çerçevesinde, Sözleşme hükümlerinin, ticari olmayan amaçlar için doğrudan Türkiye Cumhuriyeti tarafından gerçekleştirilen ve işletilen hava yoluyla uluslararası taşımacılığa ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti nde kayıtlı ya da onun tarafından kiralanmış olup, tüm kapasitesi Türk askeri makamlarınca ya da bu makamlar adına ayrılmış olan hava araçlarında söz konusu askeri makamların yolcu, kargo ve bagaj taşımalarına uygulanmayacağı yönünde çekince beyanı konulmuştur. Hava yolu Taşımacılık Sisteminin Önemi Havayolu taşımacılık sisteminin entegre taşıma içerisindeki rolü her geçen gün artmaktadır. Son 10 yılın istatistik verilerine göre dünyada taşınan toplam kargonun tonaj olarak sadece %2 si havayolu taşımacılığı ile gerçekleştirilmiştir. Diğer yandan, bu %2 lik taşımanın getirisi dünyada taşınan toplam kargo getirisi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
içinde %33 lük bir paya sahiptir. Bu ilginç veri havayolu taşımacılığındaki yüksek maliyetlere rağmen buna katlanıldığını göstermektedir. Tablo 3.3 te taşıma modlarının kullanım oranları ile birim maliyetler verilmiştir. Tablo 3.3. Taşıma modlarının kullanım oranları ve birim maliyetleri Taşımacılık Birim Maliyet Kullanım oranı (cent/ton-mil) Havayolu 61,20 0,3 Karayolu 26,19 24,9 Demiryolu 2,28 36,5 Boru hattı 1,46 22,0 Denizyolu 0,74 16,3 Türkiye de havayolu taşımacılığı uzun yıllar neredeyse devlet tekeli altında yapılmıştır. 2003 yılında yapılan düzenlemeler ile bölgesel taşımacılığın önü açılmıştır. Bu düzenlemeden sonra bölgesel yolcu taşımacılığında büyük artışlar sağlanmıştır. Ayrıca yeni firmaların sektöre girişi hızlanmıştır. Sektöre giren şirket sayısı artıkça da bu firmaların eğilimi yerel olarak belirli bölgelerde uzmanlaşmaya doğru gidecektir. Havayolu taşımacılığının en önemli tercih nedeni hız faktörüdür. Havayolu nakliyesinin sağladığı hız avantajı, aynı zamanda depolama maliyetlerini azaltıcı bir etken de olmaktadır. Beş yüz kilometrenin üzerindeki mesafeler için elverişli bir taşıma sistemidir. Özellikle bozulabilir ya da modası geçebilir ürünlerin bütün bir mevsim boyunca stoklanması yerine sürekli erişim sağlar; fabrikada ihtiyaç duyulan kritik malzemelerin hızlı temini ile fabrikaların duraklamasının önüne geçilir, ayrıca temel insani yardımları hızlı ve etkili bir şekilde teslim edebilir. Dezavantajları ise havayolu ile taşınan ürünlerin birim maliyetlerinin yüksek olması yanı sıra boyut ve ağırlık bakımından da kısıtları bulunmaktadır. Havayoluyla taşınacak kargonun türe de güvenlik ve emniyet açısından bir diğer kısıtı oluşturmaktadır. Havayolu Taşıma Sektörünün Yapısı Havayolu İşletmeleri Havayolu şirketleri özmal veya kiralama yoluyla elde ettikleri uçaklarla hem yolcu hem de yük taşırlar. Bazı ülkelerin ulusal havayolları hala kendi ülkelerini temsil ederler ve bayrak taşıyıcı olarak bilinirler. Bunların içerisinde bir kısım hava yolları belirli hizmetlere odaklanarak uzmanlaşma yoluna gitmişlerdir. Örneğin, indirimli uçuş yapan havayolları müşterilerine ucuz hava taşımacılığı hizmeti sunma konusunda uzmanlaşmışlardır. Kendi biletlerini internet üzerinden kendileri satmakta, havaalanı hizmet ücretlerinin düşük olduğu saatlerde uçmakta, ikramlarda bulunmamakta, minimum personelle ve koltuk sayısını olabildiğince artırarak hizmet vermektedirler. Diğer bir kısım havayolu şirketleri ise sadece hava kargo işine yoğunlaşmışlar ve havayoluyla yük taşımacılığı yapmaktadırlar. Öte yandan klasik yolcu uçaklarının yolcu ve bagajlarıyla birlikte aynı zamanda kargo taşımacılığı yapmaları da gözden ırak tutulmamalıdır. Çünkü bu uçaklar sadece Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Bireysel Etkinlik Deniz Yolu ve Hava Yolu Taşımacılık Sistemleri yolcu taşımış olsalardı, uçuşlarının ancak %5 i karlı olabilirdi. Yolcu uçaklarının kargo taşıması ise havayolu şirketlerini kâra geçirmektedirler. Havaalanı Otoriteleri Havaalanı otoriteleri havalimanı altyapısını işleten firmalardır. Havalimanı işletmenin kendi mülkiyetinde veya kiralık olabilir. Türkiye de de havaalanı hizmetleri ve inşaatları konusunda uzmanlaşmış firmalar bulunmaktadır. Hava Kargo Elleçlemesi Birim yük cihazları (ULD: Unit load devices), havayolu kargo taşımacılığında kullanılan konteynırlerdir. Yüklerin güvenli ve emniyetli bir şekilde istiflenmesinin yanı sıra uçaktaki hacmin maksimum düzeyde kullanılmasını sağlar. Kargo uçaklarında taşımacılık ana güverte ve alt güvertede yapılmaktadır. Ana güvertede genellikle özel boyutlarda düz metalden yapılmış paletler kullanılır ve yükler bağlanarak emniyetli bir şekilde taşınır. Alt güvertede ise ULD ler uçağın gövde formuna uygun, kapı açıklığından geçebilecek şekilde hafif metalden yapılmış, kargo istiflemesine uygun şekilde yapılmıştır. IATA, ULD standartları için bir sistem geliştirmiştir. ULD için üç büyük harften oluşan bir kodlama sistemi vardır; AMA veya AMU gibi. İlk harf konteynıri tanımlar, ikincisi temel boyutları belirtir, üçüncü harf ise şekil, yük kısıtı ve elleçleme gereksinimi gibi fiziksel ayrıntıları açıklar. Hava kargo taşımacılığında ULD (Birim yük cihazları) standartlarına ilişkin bir araştırma yaparak, boyutlarını ve fiziksel özelliklerini inceleyiniz? Hava Kargo Elleçleme Ekipmanları Kargo uçaklarının yükleme boşaltma operasyonlarının hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi için gelişmiş elleçleme ekipmanları tasarlanmıştır. ULD ler genellikle bir konveyör sistemi üzerinde uçağa yüklenir. Aynı zamanda bu konveyör sistemleri uçak içerisinde yükleri 900 uçak içerisinde istifleme ve konumlandırmada da kullanılabilir. Bir kısım ağır nakliye uçaklarında kargolar forklift kullanılarak da yüklenebilmektedir. Hatta ünlü Antonov An-225 ağır nakliye uçaklarında 1.100 metreküp ve 250 ton taşıma kapasitesi bulunduğundan bu uçaklarda köprü vinçler, ön ve arka rampalar kullanılmaktadır. Nakliye Uçakları ve Helikopterleri Hava kargo sektöründe sadece 600 kg yük taşıyan Piper PA-31 Seneca dan 250 ton taşıma kapasitesine sahip Antonov An-225 tipi kargo uçağına kadar çok çeşitli seçenekler vardır (Şekil 3.2). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Şekil 3.2. Antonov An-225 tipi kargo uçağının dıştan ve içten görünüşü Helikopterler de kargo taşımacılığında etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Genellikle de havaalanlarının bulunmadığı yerlere erişmek için idealdir. 4 tondan ve 20 tona kadar sivil ve askeri amaçlı yükler için elverişlidir. Helikopterler, kapalı bölmelerde yük taşıyabildiği gibi, uçaklardan farklı olarak yükler helikopterin altında asılı olarak da taşınabilmektedir. Askeri araçların taşınması, orman yangınlarının söndürülmesi ve insani yardım operasyonlarında yükler asılı olarak taşınmaktadır. Örneğin, insani yardım kuruluşları afet yerlerine tıbbi malzeme, uzman personel ve acil durum malzemelerini ulaştırmaktadırlar. Helikopterler petrol endüstrisinde yaygın olarak deniz platformlarına erişimi sağlar. Bazı kargo uçakları, arka kapısından paraşüt kullanılarak kargo bırakmaya elverişli şekilde tasarlanmıştır. Askeri kurumlar ve insani yardım kuruluşları bu yöntemi kullanarak hem güvenli hem de yüksek miktardaki havaalanına inmeksizin zor yerlere ulaştırabilir. Aynı zamanda yolcu uçaklarının pek çoğu yolcu bagajlarına ek olarak kargo taşımakta ve hava kargo dünya çapındaki kargo taşımacılığının büyük bir hacmi bu şekilde gerçekleştirilmektedir. Tablo 3.4. Havayolu kargo uçakları ve taşıma kapasiteleri Uçak Tipi Kaldırma tonajı (ton) Yükleme hacmi (m3) Boeing B767-300F 54 438 Lockheed L1011 Tristar 55 420 Douglas DC10 65 451 Boeing MD11 85 600 Ilyushin IL-96 92 580 Boeing B747-100 96 585 Boeing B777-300F 103 633 Boeing B747-200 111.5 605 Boeing B747-400 120 605 Antonov An-124 120 800 Antonov An-225 250 1100 Tablo 3.4 de bazı büyük kapasiteli hava kargo uçaklarının bir listesi verilmiştir. Bu bir liste olmayıp hava kargo ile yapılabilecek taşımalarda ağırlık ve hacim kısıtlarının neler olduğunu göstermek amaçlanmıştır. Uluslararası ve Ulusal Havacılık Kuruluşları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Hava kargo pazarının iş süreci içerisinde çok sayıda işletme ve kurum almaktadır. Taraf olan işletme ve kurumlar ulusal ve uluslararası arenada fark gösterse de genel anlamıyla aşağıdaki şekilde sayılabilir: Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO) Uluslararası Havayolu Taşımacılığı Birliği (IATA) IATA Acentaları (Freigth Forwarder) Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Devlet Hava Meydanları İşletmesi Havayolu İşletmeleri Göndericiler / Alıcılar Yer Hizmetleri Veren Kuruluşlardır. Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü nün görevi tüm dünyada hava taşımacılığının güvenli ve düzenli akışını sağlamak, IATA nın görevi ise acentelerin ücret tarifelerinin koordinasyonunu sağlamaktır. Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü nün (ICAO) başlıca amacı, uluslararası hava seyri sefer ilke ve tekniklerini geliştirmek ve uluslararası hava taşımacılığının gelişimini planlamak ve teşvik etmektir. Başlıca hedefleri şunlardır: Dünya çapında uluslararası sivil havacılığın güvenli ve düzenli bir şekilde büyümesini sağlamak Barışçıl amaçlarla uçak tasarım ve operasyonlarını desteklemek Uluslararası sivil havacılık için hava yolları, havaalanları ve hava seyrüsefer tesislerinin geliştirilmesini sağlamak İnsanların güvenli, düzenli, verimli ve ekonomik hava taşımacılığı ihtiyaçlarını karşılamak Yıkıcı rekabet nedeniyle sektördeki işletmelerin ekonomik yönden zayıflamasını önlemek Uluslararası havayollarının anlaşma yaptığı devletler ile ilgili olarak, bu devletlerin anlaşmaya sadık kalmalarını ve fırsatçı davranış içine girmemelerini sağlamak Sözleşmeye taraf devletlerin ayrımcılık yapmasının önüne geçmek Uluslararası hava seyri seferi için uçuş güvenliğini sağlamak Uluslararası sivil havacılığın her yönüyle geliştirilmesine katkıda bulunmak Merkezi Kanada da olan Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü, 182 ülkenin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir kurumdur. Uluslararası Havayolu Taşımacılığı Birliği (IATA) Nasıl ki Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü nün başlıca misyonu tüm dünyada hava taşımacılığının güvenli ve düzenli akışı sağlamaktı, Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği nin (IATA) de öncelikli hedefi ücret tarifelerinin koordinasyonudur. Bu bağlamda, tarife koordinasyonu da dâhil olmak üzere fiyatlar, ücretler, acentelerin komisyon oranları ve düzeyleri konusunda çalışmalarda bulunur. IATA, 1945 yılında Küba da kurulmuştur. Birliğin üyeleri ticari faaliyet gösteren havayolu şirketleridir. IATA nın amaçları genel olarak şöyle sıralanabilir: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Güvenli/emniyetli hava taşıma hizmetinin verilmesi Endüstriyel tanınırlık, dünya çapında sosyal ve ekonomik gelişme için başarılı ve büyük bir hava taşıma endüstrisinin oluşması gerekliliğinin kabul edilmesini sağlamak Finansal sorumluluk, yeterli karlılık düzeyine ulaşmak için endüstriye yardım etmek Ürün ve servisler, yüksek kalitede ve müşterilerin beklentilerini karşılayan, endüstrinin ihtiyaçlarına cevap verecek ürünler geliştirmek Uluslararası Hava taşımacılığı operasyonlarının maliyetini düşürmesini kolaylaştırmak için çevreci, işbirlikçi standartlar ve prosedürler geliştirmek Endüstrinin pazardaki konumunu belirlemek ve bu bağlamda ana problemlerin çözümlenmesi için destek vermek Bağlı bir iş gücü oluşturmak, geliştirmek ve bu iş gücünü etkilemek için uygun çalışma çevresini sağlamaktır. Hava Kargo Acenteleri (Freigth Forwarder) IATA hava kargo acentesi, IATA tarafından onaylamış ve IATA kargo acentesi listesinde kayıtlı, IATA taşıyıcısının yetkisi ile mal alma, AWB (Havayolu Konşimentosu) düzenleme ve ücretleri tahsil etme yetkisine sahip aracı kurumdur. Taşıma işleri organizatörü olarak da nitelenen freigth forwarderlar, küçük miktardaki yükleri bir araya getirerek daha büyük hacimlere ulaştıran ve lojistik faaliyetlerin organizatörlüğünü yapan işletmelerdir. Havayolları, kargo kabulünde ve rezervasyonun verilmesinde ve fiyatlandırmada, acente ile muhatap olurlar. Kargo göndericileri de, kargo talepleri için doğrudan havayollarına değil, acentelere başvururlar. Bu anlamda acenteler taşıyan ile taşıtan arasında bir aracı kuruluş olup, kargonun fiyatlandırması havayolundan rezervasyonun alınması gibi işleri organize eder. Hava konşimentosunu hazırlarlar. Taşıma ücreti için acente havayoluna karşı sorumludur. Gönderici, acenteye karşı sorumludur. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı'na bağlı olarak, kamu tüzel kişiliğine haiz, özel bütçeli statüde kurulmuş olan Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü nün görev yetki ve sorumlulukları aşağıda genel hatları ile özetlenmiştir: Sivil havacılık faaliyetlerinin teknik, ekonomik ve sosyal gelişmeleri kamu yararına ve milli güvenlik amaçlarına uygun olarak kurulmasını ve geliştirilmesini sağlayacak esasları tespit etmek ve uygulanmasını takip etmek ve denetlemek. Türkiye hava sahasında faaliyette bulunan sivil uçakların uçuşa elverişlilik şartlarını tayin etmek ve belgelerini tanzim ederek sicillerini tutmak, mürettebat ehliyetlerini mevzuata göre denetlemek. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Türk sivil havacılık sahasında görev alan ve ihtisası dolayısı ile gerekli görülen personelin ehliyet şartlarını tayin etmek ve lisanslarını tanzim ederek sicillerini tutmak. Yurt içinde ve yurt dışında hava ulaştırma faaliyetlerinde bulunmak isteyen Türk ve yurt içinde ulaştırma faaliyetlerinde bulunmak isteyen yabancı gerçek veya tüzel kişilere verilecek izinlerin esaslarını ve şartlarını hazırlamak, faaliyetlerini denetlemek. İlgili kuruluşların görüşlerini almak suretiyle, Türkiye hava sahasında sivil uçakların seyrüseferini, trafik haberleşme hizmetlerini kamu güvenliği bakımından düzenlemek, denetlemek, gerekli tedbirleri almak ve aldırtmak. Hava seyrüsefer güvenliği bakımından hava meydanlarının teknik niteliklerini ve işletme esaslarını tayin etmek ve uygulamaları denetlemek. Uluslararası sivil havacılık sahasındaki gelişmeleri takip ederek ülkemiz sivil havacılık faaliyetlerinde bu gelişmelerin uygulanması için tedbirler almak, sivil havacılıkla ilgili planların hazırlanmasını sağlamak ve uygulaması ile ilgili faaliyetlerde diğer uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmak. Türk hava sahasında hava arama ve kurtarma hizmetlerinin yapılması hususunda ilgili kuruluşlarla işbirliği sağlamak ve sivil havacılık kazalarını tahkik etmek, tahkikat sonuçlarına göre gerekli tedbirleri almak. Sivil havacılık eğitim müesseselerinin kuruluş ve çalışma esaslarını tayin etmek ve denetlemek. Sivil havacılık faaliyetleri ile ilgili olarak konulmuş mevzuat ve kurallara aykırı hareket eden gerçek ve tüzel kişiler hakkında kanuni yollara başvurmak. Hava ulaştırması konusunda uluslararası ikili ve çok taraflı antlaşmaların uygulanmasını takip etmek, bunlarla ilgili çalışmalara katılmak Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Türkiye Havalimanlarının işletilmesi ile Türkiye hava sahasındaki hava trafiğinin düzenlenmesi ve kontrolü görevi, Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Genel Müdürlüğünce yerine getirilmektedir. Kuruluşun ana statüsü ile belirlenen amaç ve faaliyet konuları ise; Sivil havacılık faaliyetlerinin gereği olan hava taşımacılığı, havaalanlarının işletilmesi, meydan yer hizmetlerinin yapılması, hava trafik kontrol hizmetlerinin ifası, seyrüsefer sistem ve kolaylıklarının kurulması ve işletilmesi, bu faaliyetler ile ilgili diğer tesis ve sistemlerin kurulması, işletilmesi ve modern havacılık düzeyine çıkarılmasını sağlamaktır. Havayolu Kargo Taşımacılığı Hava Kargo Kavramı, Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı ve IATA - Uluslararası Havayolu Taşımacılığı Birliği kurallarına bağlı olarak başta ülke ve taşıyıcı kısıtlamaları göz önünde bulundurulmak üzere, malların (posta ve bagaj Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
hariç) paketlenmesi, etiketlenmesi, evrakların uygun şekilde hazırlanması ve bir hava aracı ile sevk edilmesi Hava Kargo Taşımacılığı olarak adlandırılmaktadır. Havayolu Kargo Taşımacılığında Kargo Türleri; Genel Kargolar, Özel Kargolar ve Tehlikeli Maddeler olmak üzere üç kısımda incelenebilir. Genel Kargolar Özel bir depolama veya hizmet gerektirmeyen, kuru ve temiz kargoya genel kargo denir. Tekstil taşımacılığı buna örnek verilebilir. Özel Kargolar Türkiye de 2011 yılında toplam uçak trafiği 1.331.835; yolcu trafiği ise 117 milyona ulaşmıştır. Son 8 yıl içinde yıllık ortalama büyüme; uçak trafiği için %19, yolcu trafiği için ise %30 dur. Taşıma ve depolama sürecinde özel işlem gerektiren kargolardır. Özel kargolar şu şekilde sınıflandırılabilir: Canlı Hayvanlar: Taşınacak hayvan kafesinin IATA Canlı Hayvan Düzenlemeleri ne uygun olarak hazırlanır. Kafesin üzerine sırasıyla canlı hayvan etiketi, konumlandırma etiketi, sıcaklık uyarı etiketi, varsa besleme talimatı yapıştırılır. Bozulabilir Gıda Maddeleri: Bu türdeki kargolar yükseklik, ısı ve basınç gibi değişiklikler veya gecikme sonucunda bozulabilecek ve çürüyebilecek kargolardır. Çok Önemli Kargo olarak işlem görürler. Çiçek, meyve ve sebzeler, yumurta, yenilebilen maddeler, taze balık-donmuş balık, etler bu tür kargo grubuna girer. Islak Kargolar: IATA tehlikeli madde grubuna girmeyen ancak sıvı üretebilen kargolardır. Su geçirmez kaplara konulmuş sıvılar, buz küpleri, paketlenmiş balıklar, kabuklu su ürünleri, ham deri ve canlı hayvanlar, taze et, dondurulmuş tüm besinler, ıslatılmış taze çiçek ve sebzeler, yumuşak meyveler ile gerisinde ıslaklık ve nem bırakan bütün maddeler ıslak kargo grubuna girerler. Ağır Kargolar: Parça başı ağırlığı 150 kilogramı aşan kargolar Ağır Kargo olarak nitelendirilir. Açıkta gönderilen makine aksamı, otomobil, uçak motoru, borular, kablo makaraları bu gruba giren kargolardır. Kıymetli Kargolar: Bir kilogramının değeri 1.000 USD ve üzerinde olan kargolar ile ismen tanımları yapılmış altın, elmas, platin, yasal para ve hisse senetleri gibi kıymetler ile talimat mektubu ekindeki diplomatik postalar kıymetli kargo olarak değerlendirilir. Diplomatik Kargolar: Hükümetler veya hükümetlerin yabancı ülkedeki temsilcileri arasında taşınan kargolar diplomatik kargo olarak adlandırılır. Diğer Özel Kargolar: Kaybolma riski yüksek kargolar, cenaze taşınması, kırılabilir kargolar, basım malzemesi ve canlı organlar bu gruba dâhildir. Tehlikeli Maddeler Tehlikeli maddeler, özelliklerinden dolayı uçak, yolcu ve diğer gönderilerin güvenliğini tehdit eden kargolardır ve çok sıkı denetim altındadır. Tehlikeli maddelerin havayolu ile nakliyesine sadece özel durumlar ve belirli şartlar altında izin verilir. Havayoluyla taşınmaya uygun olmayanlar tasıma sürecinden tamamen çıkarılırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20
Ödev Deniz Yolu ve Hava Yolu Taşımacılık Sistemleri Tehlikeli madde taşımacılığına ilişkin ADR kurallarını ararştırarak tehlikeli maddelerin sınıflandırmasını yapınız? Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Türkiye Havayolu Kargo Taşımacılık Sektörü Türkiye, sivil havacılıktaki büyüme ve üç kıta arasında lojistik merkez olabilecek coğrafi konumu nedeniyle dikkatleri üzerine toplamaktadır. Türkiye nin sivil havacılık alanında Akdeniz, Afrika, Ortadoğu, Karadeniz, Balkanlar ve Orta Asya da başlattığı bölgesel işbirliği oluşumları ile çok geniş bir pazara ulaşım imkânını elinde bulundurması da uluslararası örgütler içindeki önemini giderek arttırmaktadır. Atatürk, Antalya, Sabiha Gökçen, Adnan Menderes, Esenboğa Havaalanları 2009 yılı sonu yük trafiği istatistik verilerine göre en fazla kargo taşımacılığı yapılan 5 havaalanımız konumundadır. 2002 yılında iç hatlarda 181 bin ton olan kargo miktarı, 2009 yılı sonu itibariyle yaklaşık 484 bin tona yükselmiştir. Dış hatlarda ise 715 bin ton olan kargo miktarı, 1 milyon 241 bin ton a yükselmiştir. İç ve dış hatlarda ise söz toplam 896 bin tondan 1 milyon 726 bin tona ulaşmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21
götürülmesi esas alınarak gerekli maliyetleri incelendiğinde 2 birim deniz taşımacılığı maliyeti, 5 birim demiryolu taşımacılığına, 8 birim kara yolu taşımacılığına ve 25 birim hava yolu taşımacılığına karşılık gelmektedir. Dolayısıyla düşük değerlikli ürünlerin taşınmasında etkin bir yol olduğu gibi yüksek değerlikteki ürünlerin deniz aşırı mesafelere taşınmasında da oldukça etkin bir seçenektir. Denizyolu taşımacılığının bileşenleri; liman, rıhtım, kanal, terminal gibi sabit altyapı tesisleri, arama - kurtarma, kılavuzluk, seyir unsurları gibi destek hizmetleri ile gemi ve deniz araçları gibi işletimi işletim elemanlarından oluşur. Özet Taşıma sistemlerinin maliyetleri 1 ton yükün 1 km uzaklığa Hizmet sahalarına göre gemiler dört kısımda incelenebilir: ticari gemiler, hizmet gemileri, harp gemileri ve gezinti tekneleridir. Denizyolu taşımacılık işletmeleri ise;, armatör işletmeler, gemi acenteleri, navlun komisyoncuları, gemi alım-satım komisyoncuları, forwarder işletmeler, bunker işletmeler ve konferans işletmelerden oluşur. Denizyolunda en çok kullanılan gemi türleri konteyner, tanker, dökme yük olarak karşımıza çıkmaktadır. Havayolu taşımacılık sisteminin taşıma sistemleri içerisindeki rolü her geçen gün artmaktadır. Son yıllarda dünyada taşınan toplam kargonun tonaj olarak sadece %2 si havayolu taşımacılığı ile gerçekleştirilmiş, bunun karşılığında toplam kargo gelirlerinin %33 ü hava kargo sektörü tarafından elde edilmiştir. Havayolu taşımacılık sistemi genel olarak değerli, hızlı teslimat isteyen ve acil ürünlerin taşınmasında tercih edilmektedir. Taşıma türleri içerisinde en hızlısı ve pahalı olanıdır. Bu kısımda şu konular üzerine değinilmiştir: Havayolu taşımacılık sektörü, bu sektörün bileşenleri, kargo uçaklarının özellikleri, ICAO ve IATA gibi uluslararası havacılık kuruluşları ile ulusal havacılık kuruluşları anlatılmıştır. Hava kargo sektörüne hizmet veren kargo uçaklarının ana özellikleri tanıtılmıştır. Hava kargosu ile taşımacılığı yapılan kargo türleri üzerinde durulmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22