İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ İÇİNDEKİLER İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri TS(OHSAS) 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Yasal ve Diğer Şartlar İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Doç. Dr. Tülün DURUKAN HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Yönetim sistemlerini öğrenebilecek, Yönetim sistemlerinin sağlayacağı yararları öğrenebilecek, Yönetim sistemlerinin aşamalarını öğrenebilecek, Kayıt ve tetkik yapabileceksiniz. ÜNİTE 4
GİRİŞ Küreselleşmenin dünya üzerindeki tüm ülkelerin ulusal sınırlarını ortadan kaldırması ve serbest piyasa ekonomilerinin neredeyse dünyanın her ülkesinde uygulanır hale gelmesi, mal ve hizmet üreten tüm işletmeler için hayli yoğun ve acımasız bir rekabeti de beraberinde getirmektedir. Bir taraftan tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de ağır rekabet koşullarının zorlayıcı baskısı altında kalan işletmeler, daha kaliteli mal ve hizmeti daha ucuza üretmenin peşinde koşarken; diğer taraftan Uluslararası Çalışma Örgütü, Dünya Sağlık Örgütü gibi kuruluşların anayasa ve tüzükleri gereği mal ve hizmetlerin üretimi sırasında insan ve çevre sağlığını bozmamanın yollarını aramaktadırlar. Bu zorunlulukların doğal sonucu olarak, tüm dünyada gelişmişlik ve kültür düzeyi farklılıklarını en aza indiren, işletmelerin ortak bir paydada üretim yapabilmelerine imkân sağlayan, uluslararası denetime açık (şeffaf) yönetim sistemlerine geçiş süreci hızlanarak devam etmektedir. Ülkemizde faaliyet gösteren işletmeler de kalite, çevre, iş sağlığı ve güvenliği konularına verdikleri önemi göstermek, etkinlik ve verimliliği artırmak amacıyla denetlenebilir yönetim sistemlerine geçiş için uğraş vermektedirler. Bu çerçevede özellikle üç yönetim anlayışı öne çıkmaktadır. Bunlar; İş sağlığı ve güvenliği; henüz bir kaza, sağlık bozulması veya maddi hasar oluşmamış, işletmede bir arıza dahi oluşmamışken işletmede oluşabilecek tehlikelerin ve risklerin öngörülerek bunların kabul edilebilir olup olmadığına karar vermek üzere yapılan sistematik ve bilimsel bir çalışmadır. TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi TS OHSAS 18001 İSG Yönetim Sistemi İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi ve sistem unsurlarının işleyişi bu bölümün amacını oluşturmaktadır. İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ Kılavuz niteliğindeki ilk sağlık ve güvenlik standardı olan "BS 8800 Mesleki Sağlık ve Güvenlik Yönetim Sistem Rehberi 1996'da İngiliz Standartlar Enstitüsü (BSI) tarafından yayınlanmıştır. Daha sonra başka belgelendirme kuruluşları da iş sağlığı ve güvenliği alanında çeşitli standartlar yayınlamışlardır. Ancak yayınlanan bu standartların içerik ve uygulama bakımından farklılıklar göstermesi üzerine BSI öncülüğünde uluslararası nitelikte bir sağlık ve güvenlik standardı hazırlanmasına yönelik bir komisyon toplanması kararlaştırılmış ve bu komisyonun çalışmaları sonucunda 1999 yılında OHSAS 18001 standardı oluşturulmuştur. Hazırlanan bu standart, 2001 yılında Türk Standartları Enstitüsü (TSE) tarafından da kabul edilerek TS 18001 olarak yayımlanmıştır. OHSAS 18001 standardı, iş yerinde çalışanların sağlığını ve güvenliğini etkileyebilecek uygulamaların sistematik olarak denetim altında tutulmasını öngören bir yönetim modelidir. İş sağlığı ve güvenliği kavramı ise, tehlikelerin önlenmesinin yanında risklerin öngörülmesi, değerlendirilmesi ve bu risklerin tamamen ortadan kaldırılabilmesi veya zararlarının en aza indirilebilmesi için yapılacak çalışmaları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
içermektedir. İş sağlığı ve güvenliği; henüz bir kaza, sağlık bozulması veya maddi hasar oluşmamış, işletmede bir arıza dahi oluşmamışken işletmede oluşabilecek tehlikelerin ve risklerin öngörülerek bunların kabul edilebilir olup olmadığına karar vermek üzere yapılan sistematik ve bilimsel bir çalışmadır. Günümüzde iş sağlığı ve güvenliği faaliyetleri, iş kazası olduktan sonra tedbir alan düzeltici Reaktif yaklaşımdan iş kazası olmadan önlem alan Proaktif yaklaşımlara çevrilmiştir. Proaktif yaklaşımda öncelikle üretim ve üretimi destekleyici tüm süreçler incelenerek, çalışanların işlerini yaparken karşılaşabilecekleri tehlikelerin belirlenmesi esastır. Daha sonra bir risk değerlendirilmesi yapılarak öncelikli olarak nerelerde iyileştirme yapılması gerektiği saptanır ve gereken önlemler alınır. Her iş veya alan için güvenli çalışma kuralları belirlenerek yürürlüğe konur. TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi, TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi ve TS (OHSAS) 18001 İSG Yönetim Sistemi temel olarak iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerini oluşturan unsurlardır. Her üç yönetim sisteminde de esas alınan sekiz temel prensip aşağıda yer almaktadır; TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi, TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi ve TS (OHSAS) 18001 İSG Yönetim Sistemi temel olarak iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerini oluşturan unsurlardır. Müşteri-Çevre-Çalışan odaklı yönetim anlayışı Liderlik Çalışanların Katılımı Süreç Yönetimi Sistem Yaklaşımı (PUKÖ Döngüsü) Sürekli Öğrenme, Yenilikçilik ve İyileştirme Gerçeklere Dayalı Karar Verme Taraflarla İşbirliği Şekil 1.1. İSO 9001 Kalite Yönetim Sistemi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Şekil 1.2. ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi İSG yönetim Sistemi, kuruluşun yapısını, planlama faaliyetlerini, sorumluluklarını, süreç ve uygulamalarını kuruluşun İSG politikasının geliştirilmesi, uygulanması, iyileştirilmesi, başarılması, gözden geçirilmesi ve sürdürülmesi için gerekli kaynakları kapsar. TS (OHSAS) 18001 İSG YÖNETİM SİSTEMİ Kapsam Bu Standart, iyi bir İSG yönetim sisteminin genel prensiplerine baz oluşturmak, tüm yönetim sistemine en iyi şekilde entegrasyonu sağlamak ve verimliliği artırmak amacı ile tasarlanmıştır. Bu Standart; a. İSG risklerini asgari düzeye indirmesi, b. İş performansının geliştirilmesi, c. Kuruluşun imajının iyileşmesine yardımcı olur. Tanımlar Bu standart ile ürün ve hizmet güvenliğini sağlamak amaçlanmamıştır. Olay: Kazaya neden olan veya kaza potansiyeli olan durum. Kaza: Ölüme, hastalığa, yaralanmaya, hasara veya diğer kayıplara neden olabilecek istenmeyen olay. Tehlike: İnsanların yaralanması, hastalanması, malın veya malzemenin hasar görmesi, iş yeri ortamının zarar görmesi veya bunların birlikte gerçekleşmesine neden olan kaynak veya durum. İş Sağlığı ve Güvenliği: Çalışanların, geçici işçilerin, yüklenici personelinin, ziyaretçilerin ve çalışma alanındaki diğer insanların sağlık ve güvenliğini etkileyen faktörler ve şartlardır. İSG Yönetim Sistemi: Kuruluşun faaliyetleri ile ilgili İSG risklerinin yönetimini kolaylaştıran tüm yönetim sisteminin bir parçasıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
İSG yönetim Sistemi, kuruluşun yapısını, planlama faaliyetlerini, sorumluluklarını, süreç ve uygulamalarını kuruluşun İSG politikasının geliştirilmesi, uygulanması, iyileştirilmesi, başarılması, gözden geçirilmesi ve sürdürülmesi için gerekli kaynakları kapsar. Risk: Tehlikeli bir olayın meydana gelme olasılığı ile sonuçlarının bileşimidir. Risk Değerlendirmesi: Tüm süreçlerde, riskin büyüklüğünü tahmin etmek ve riske tahammül edilip edilemeyeceğine karar vermektir. Tahammül Edilebilir (Katlanılabilir) Risk: Kuruluşun yasal zorunluluklara ve kendi iş sağlığı güvenliği politikasına göre, katlanabileceği düzeye indirilmiş risk. Durum Tespiti: Kuruluşun ön durum değerlendirmesi yapılmalı ve an itibariyle işletmenin nerede olduğu sorusuna cevap aranmalıdır. Durum tespitinde; a. Mevcut iş sağlığı ve güvenliği yasal mevzuatına göre ihtiyaçlar belirlenmeli, b. Var olan veya önerilen çalışma ortamı ve iş organizasyonundan kaynaklanan veya beklenen tehlikeler veya riskler tanımlanmalı, c. Yapılan çalışmaların, tehlikelerin ortadan kaldırılması veya risklerin kontrolü için uygun olup olmadığı tespit edilmeli, d. İşçilerin sağlık muayenelerinden elde edilen veriler analiz edilmelidir. İnceleme sonuçları; Yazılı rapor hâline getirilmeli, İş sağlığı ve güvenliği açısından yapılacak çalışmalara temel oluşturmalı, İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde sürekli iyileştirmenin ölçülebilmesi için bir başlangıç oluşturmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
TS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Unsurları Kuruluşun ön durum değerlendirmesi yapılmalı ve an itibarıyla işletmenin nerede olduğu sorusuna cevap aranmalıdır. Şekil 1.3. TS 18001 İSG Yönetim Sistemi Unsurları İş Sağlığı Ve Güvenliği Politikası Kuruluşun üst yönetim tarafından onaylanmış, tüm sağlık ve güvenlik hedeflerini sağlık ve güvenlik performansını geliştirme taahhüdünü açıkça ortaya koyan bir iş sağlığı ve güvenliği politikası olmalıdır. Şekil 1.4. İş Sağlığı ve Güvenliği Politikası Kuruluşun üst yönetim tarafından onaylanmış, tüm sağlık ve güvenlik hedeflerini sağlık ve güvenlik performansını geliştirme taahhüdünü açıkça ortaya koyan bir iş sağlığı ve güvenliği politikası olmalıdır. Politika; a. Kuruluşun iş sağlığı ve güvenliği risklerinin büyüklüğüne ve yapısına uygun olmalı, b. Sürekli iyileştirme için taahhüt içermeli, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
c. Yürürlükteki iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı şartlarına uyulacağı taahhüdünü içermeli, d. Dokümante edilmeli, uygulanmalı ve sürdürülmeli, e. Tüm personelin çalışma alanına ulaştırılmış ve duyurulmuş olmalı, f. İlgili taraflar için ulaşılabilir olmalı, g. Sürekli olarak uygunluğun sağlanması için gözden geçirilmelidir. Planlama Şekil 1.5. Tehlike Tanımlama, Risk Değerlendirmesi ve Risklerin Kontrolü Kuruluş, tehlikelerin belirlenmesi, risklerin değerlendirilmesi ve gerekli önlemlerin uygulamaya konulması için prosedürler hazırlamalı ve sürdürmelidir. Bu prosedürler; Rutin veya rutin olmayan faaliyetleri, İş yerine erişebilme imkânına sahip personelin faaliyetlerini, Risklerin sınıflandırılmasını ve tanımlanmasını, Uygulanacak risk kontrol önlemlerinin yeterli olmasını sağlamalıdır. Diğer taraftan planlama faaliyeti ile işletmenin ihtiyaçlarına uygun eğitimler tespit edilmeli, eğitim faaliyetlerinin etkin ve zamanında uygulanması sağlanmalıdır. Avrupa Birliği nin çalışma hayatı ve işyerlerine yönelik olarak 2002 2006 yıllarını kapsayan planlama stratejisinin amacı; Planlama faaliyeti ile işletmenin ihtiyaçlarına uygun eğitimler tespit edilmeli, eğitim faaliyetlerinin etkin ve zamanında uygulanması sağlanmalıdır. İş yerlerinde risk algılama ve önleme kültürünü oluşturmak ve geliştirmek, İş sağlığı ve güvenliği anlayışına küresel bir yaklaşım getirmek, İş sağlığı ve güvenliği uygulamalarında yaygınlık, birlik ve beraberlik oluşturarak, liberal piyasa ekonomisi koşullarında rekabet eşitliği sağlamaktır. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde işletme faaliyetlerini aşağıdaki şekilde sınıflandırmak mümkündür. Sürekli yapılan işler, (üretim, boyama vs.) Seyrek yapılan işler, (bakım, temizlik) Ağır ve tehlikeli işler kapsamına giren işler, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Firma sahası içinde ve dışında yapılan işler, Kimyasal, mekanik, biyolojik, elektriksel faaliyetleri kapsayan işler. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde tehlike sınıfları aşağıda yer almaktadır. a. Mekanik b. Elektrik c. Radyasyon d. Kimyasal ya da biyolojik maddeler e. Yangın ve patlama f. Ergonomik (Hareket, pozisyon, eğilme, ışık v.b.) Tehlike Sınıfları Şekil 1.6. Tehlike Sınıfları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Makina Tehlikeleri Şekil 1.7. İş Sağlığı ve Güvenliğinde Makinalardan Kaynaklanan Tehlike Türleri İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde diğer bazı tehlikeler ise; Kayma ve düşmeler, Zehirli madde kullanımı, Alet, malzeme düşmesi, Çalışanların saldırısı, Yangın, patlama, Meslek hastalıkları, Sıcak soğuk dengesizlikleri, Elektrik çarpması. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde bir iş yerinde tehlikeler; Kuruluş hedeflerini oluştururken ve gözden geçirirken yasal ve diğer koşulları iş sağlığı ve güvenliğinden kaynaklanan zararlarını, risklerini, teknolojik seçeneklerini, finansal koşullarını ve ilgili tarafların görüşlerini dikkate almalıdır. Yasal koşullar, Kaza raporlarına ilişkin envanterler ve sektörel istatistikler, Tesis yapısı ve yerleşim planı, Faaliyetlerin yapılış şekli, iş akış şemaları ve standartlar, Daha önce alınmış tedbirler, alınabilecek tedbirler, Kullanılan makine ekipman ve kişisel koruyucu donanımlar, Politika, tetkik sonuçları vs. incelenerek belirlenir. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİNDE YASAL VE DİĞER ŞARTLAR Kuruluş, uymak zorunda olduğu yasal ve diğer iş sağlığı ve güvenliği koşullarını tamamlamak ve bunlara ulaşılabilirliği sağlamak için bir prosedür oluşturarak hedefler belirlemelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Hedefler Kuruluş, ilgili fonksiyon ve seviyelerde sürdürülebilir bir iş sağlığı ve güvenliği hedefi oluşturmalı ve hedefler yazılı hâle getirilmelidir. Kuruluş hedeflerini oluştururken ve gözden geçirirken yasal ve diğer koşulları iş sağlığı ve güvenliğinden kaynaklanan zararlarını, risklerini, teknolojik seçeneklerini, finansal koşullarını ve ilgili tarafların görüşlerini dikkate almalıdır. Hedef Belirleme; Bir bütün olarak kuruluşun işi ile ilgili politika ve hedefler, Sürekli iyileştirmeye yönelik iş sağlığı ve güvenliği politikası, Tehlike tamamlama, risk değerlendirme ve risk kontrol sonuçları, Yasal ve diğer koşullar, Teknolojik seçenekler, İdari ve mali koşullar, Çalışanların ve ilgili tarafların görüşleri, Çalışanlarla yapılan iş sağlığı ve güvenliği toplantıları, gözden geçirmeler ve iyileştirme faaliyetlerinden gelen bilgiler, Önceden belirlenmiş iş sağlığı ve güvenliği hedeflerine ilişkin performans analizi, İş sağlığı ve güvenliği uyumsuzlukları, kazalar, olaylar ve hasarların bilgileri, Yönetimin gözden geçirme sonuçları İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Programı Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği hedeflerine ulaşmak için programlar hazırlamalı ve sürdürmelidir. Programlar; a. İlgili fonksiyon ve yönetim düzeylerinde iş sağlığı ve güvenliği amaçlarının elde edilmesi için sorumluluk ve yetkileri, b. Hedeflere ulaşmak için kullanılacak araç ve zaman çizelgesini içermelidir. Uygulama ve İşletme Şekil 1.8. İş Sağlığı ve Güvenliğinde PUKÖ Döngüsü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Yapı ve Sorumluluklar Çalışan, iş yerinde iş sağlığı ve güvenliğini etkileyebilecek konularda yeterli olmalıdır. Yeterlik, uygun eğitim, öğretim ve/veya deneyim terimleri ile tanımlanmaktadır. İşveren, çalışanların sağlık ve güvenliklerinin korunması için tüm sorumluluğu almalı ve kuruluşta iş sağlığı ve güvenliği faaliyetleri için bir yetkili belirlenmelidir. İşveren veya işveren vekilleri tarafından, iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin yürütülmesi, geliştirilmesi, hedeflerin yakalanması ve performans ölçümü için yetki ve sorumluluklar belirlenmelidir. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde yapılanma aşağıdaki hususları sağlayacak şekilde oluşturulmalıdır. Kuruluşun tüm seviyelerinde bilinen ve kabul edilen iş sağlığı ve güvenliği yönetimini sağlamak, İş sağlığı ve güvenliği tehlike ve risklerini tanımlamak, kontrol veya değerlendirme yapacak kişilerin yetki ve sorumluluklarını belirlemek, Çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak için gerektiğinde etkin denetim sağlamak, Yasal mevzuatın gerekliliklerini yerine getirmek, Önleme ve sağlık geliştirme programları oluşturmak, Çalışanlar ve tarafların sisteme katılımı için etkin düzenlemeler yapmak, Gerekli kaynakları sağlamak İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Eğitim, Bilinç ve Yeterlilik Çalışan, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğini etkileyebilecek konularda yeterli olmalıdır. Yeterlilik, uygun eğitim, öğretim ve/veya deneyim terimleri ile tanımlanmaktadır. Kuruluş, ihtiyaç duyulan konularda eğitim programları hazırlamalı ve uygulamalıdır. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Görüş Alışverişi ve İletişim Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği bilgilerinin çalışanlara ve ilgili taraflara iletildiğinden ve onlardan bilgi alındığından emin olmasını sağlayan prosedürler hazırlamalıdır. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Dokümantasyon Kuruluş, faaliyetlerinin niteliğine ve ölçeğine uygun iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin dokümantasyonunu sağlamalı ve muhafaza etmelidir. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Doküman ve Veri Kontrolü Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği için gerekli belge, bilgi ve dokümantasyonun kontrolünü sağlamak için bir prosedür hazırlamalıdır. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi dokümantasyonunda; Belgeler anlaşılabilir olmalı, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Periyodik olarak gözden geçirilmeli, güncelleştirilmeli, ve organizasyonundaki ilgili kişiler tarafından kolayca elde edilmesi sağlanmalı, Tanımlanabilir ve izlenebilir olmalı ve yasalara uygun muhafaza zamanları belirlenmelidir. İSG için gerekli tüm kayıtları (Sistemle ilgili kayıtlar, vaka, kaza, hastalık kayıtları, yasal kayıtlar, ortam ve çalışanlara ilişkin kayıtlar ile aktif ve reaktif izleme sonuçları) içermelidir. Kuruluş, muhtemel kaza ve acil durumlar için plan ve prosedür hazırlamalıdır. Bu planlar, potansiyel riskleri tanımlamalı ve kaza durumunda acil olarak yapılacak faaliyetleri içermelidir. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde İşletme Kontrolü Kuruluş, tanımlanmış riskleri ve bunlarla ilgili alınacak tedbirleri uygulayacak işletme faaliyetlerini tanımlamalıdır. İSG risklerini kaynaklarında ortadan kaldırmak veya azaltmak için iş yerinin tasarım, proses, tesis, makine aksamı, çalıştırma prosedürleri planlı bakım faaliyetleri ve iş organizasyonu ile çalışma usullerini de içerecek prosedürler oluşturulmalı ve sürdürülmelidir. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Acil Durum Planı Kuruluş, muhtemel kaza ve acil durumlar için plan ve prosedür hazırlamalıdır. Bu planlar, potansiyel riskleri tanımlamalı ve kaza durumunda acil olarak yapılacak faaliyetleri içermelidir. Bu amaçla; Acil durum veya ani tehlikeler karşısında tüm çalışanların korunması için gerekli bilgi, dahili haberleşme ve koordinasyon sağlanmalı, İlgili ve yetkili otoriterlerle diğer acil durumla ilgili servislere bilgi verilmesini temin edecek haberleşme imkânı sağlanmalı, İlk yardım, tıbbi yardım, yangınla mücadele ve tahliyenin nasıl yapılacağı belirlenmeli, Tüm çalışanlarla, ilgili ve yetkili seviyelerdeki kişilerin eğitimi sağlanmalı, Diğer ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği oluşturulmalıdır. Kuruluş acil durumla ilgili hazırlanan prosedürde belirtilen hususları belirli aralıklarla test etmeli ve eğitim maksadıyla tatbikatlar yapılmalıdır. Kontrol ve Düzeltici Faaliyetler Performans Ölçümü ve İzleme Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği performans değerlerini belirli aralıklarla izlemek ve ölçmek için prosedürler hazırlamalıdır. Prosedürler; Performans ölçümünde kullanılan yöntemler nitel ve nicel değerlendirme yapmaya elverişli olmalı, İş sağlığı ve güvenliği hedeflerine ulaşma derecesi izlenebilmeli, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
İş sağlığı ve güvenliği yönetim programları, işletme kriterleri ve yasal mevzuata uygun ve proaktif olmalı, Reaktif tedbirlerin iş kazası, meslek hastalığı ve maddi hasarlar konusunda ne derece etkili olduğu izlenebilmeli, Düzeltici ve önleyici faaliyetlerin analizlerini kolaylaştırmak için gerekli izleme ve ölçüm kriterlerini içermelidir. Performans Ölçüm Yöntemleri İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde performans ölçüm yöntemleri aşağıdaki gibidir. Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği performans değerlerini belirli aralıklarla izlemek ve ölçmek için prosedürler hazırlamalıdır. Tehlike tanımlama, risk değerlendirme ve risk kontrol süreçlerinin sonuçları, Kontrol listeleri (check-list) kullanılarak yapılan periyodik saha denetimleri, İş güvenliği turları, Makine ve teçhizatın emniyet tertibatlarının kontrolü ve mevcut durumlarının tespiti, Çalışma ortamının yasal mevzuata uygunluk testleri, Çalışanların hareket biçim-tarzları, Çevre denetimi; gürültü, termal konfor şartları, kimyasallara maruz kalma süreleri vs. ile ilgili yasal mevzuat, Benzer kuruluşlarla karşılaştırma yapılması, Periyodik muayenelerdir. Risk değerlendirmede kontrol iki şekilde yapılabilir: Proaktif (Önleyici) Kontrol Reaktif (Tepkisel-Düzeltici) Kontrol Proaktif (Önleyici) İzleme Veri Örnekleri Kuruluşta plan ve hedeflerin ne ölçüde gerçekleştirildiği, Kuruşta iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri için işveren veya vekilinin atanıp, atanmadığı, İş sağlığı ve güvenliği uzmanının atamasının yapılıp yapılmadığı, iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri için bir birimin oluşturulup oluşturulmadığı, İş sağlığı ve İş Güvenliği Kurulunun etkinliği ve faaliyetleri, Risk değerlendirme ve kontrollere ne ölçüde uyulduğu, risklere ve kontrol tedbirlerine karşı çalışanların tutumu, İş sağlığı ve güvenliği eğitimi alanların sayısı, eğitimin etkinliği, Yasal zorunluluklara ne ölçüde uyulduğu, Sistematik denetimler, (İç-dış denetim, Çalışma Bakanlığı Denetimleri), Denetim sonucu yapılan çalışmaların zamanlaması, Kuruluşta görevli iş sağlığı ve güvenliği uzmanının raporları, İş yeri hekiminin sağlık gözetimi ve denetimi, Kişisel maruziyet raporları, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Doğrudan davranış örnekleri-kişisel koruyucu donanım kullanılma oranı, Şikâyet ve tavsiyeler Reaktif (Tepkisel-Düzeltici) İzleme Veri Örnekleri Olay-vaka raporları, Yaralanma, hastalık raporları, İş kazası, meslek hastalığı raporları, Tesis veya varlıkların zarar görmesi, Tehlikeli olay raporları, son anda önlenen kaza durumları, Hastalığa bağlı iş günü kaydı, (meslek hastalığı olmayan) Yapılan şikayetler Kazalar, olaylar, uygunsuzluklar, düzeltici ve önleyici faaliyetler Kuruluşlar, kaza, olay ve uyumsuzluklarla ilgili prosedür hazırlamalıdır. Kuruluşlar, kaza, olay ve uyumsuzluklarla ilgili prosedür hazırlamalıdır. Bu prosedür; Düzeltici faaliyetleri uygulama, bildirme, araştırma, takip ve izleme işlerinden sorumlu olan personelin sorumluluklarını ve yetkilerini tanımlamalıdır. Tehlike tanımlama ve risk değerlendirme sonuçları üzerindeki etkilerini değerlendirmelidir. Bütün uyumsuzlukların, kazaların, olayların ve tehlikelerin bildirilmesini gerektirmelidir. Çalışanlar kaza, olay, uyumsuzluk ve benzeri bildirimleri nedeniyle zorlukla karşılaşmamalıdır. Bütün personel için geçerli olmalıdır. Maddi zararları dikkate almalıdır. Uygunsuzluk, Kaza ve Olay Analizi Kaza/hastalık sıklık ve şiddet seviyeleri, Yer, yaralanma tipi, vücut bölgesi, faaliyet, gün, saat, Mal kaybının miktarı ve tipi Direkt veya kök sebep Maruz kalanlar Kaza sonrası yapılanlar (tamir, tedavi v.b.) Kaza/Hastalık Analizi Ağır iş yükü Moral bozukluğu Monotonluk Yönetim-çalışan ilişkisinin zayıf olması kazaların nedeni olabilir. Düzeltici Faaliyet Düzeltici faaliyetler, belirlenen uyumsuzlukların, kazaların ve olayların asıl nedenlerini ortadan kaldırmayı hedef alan faaliyettir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Tekrar meydana gelmeyi önlemek için yapılır. Prosedür Hazırlanırken Dikkat Edilecek Hususlar Kısa ve uzun vadede düzeltici tedbirlerin belirlenmesi ve uygulanması, Tehlike tanımlama ve risk değerlendirme sonuçları üzerindeki etkilerin değerlendirilmesi, Prosedürlerde düzeltici faaliyet ile tehlike tanımlama ve risk değerlendirmenin yanı sıra risk kontrolden kaynaklanan değişikliklerin kayıt altına alınması, Düzeltici faaliyetlerin yapılması ve etkili olmasını sağlamak için risk kontrollerinin uygulanması ve mevcut durumda değişiklik yapılması, Önleyici Faaliyet Potansiyel bir uygunsuzluğun, kazaların ve olayların nedenini ortadan kaldırmayı hedefleyen faaliyettir. Önleyici faaliyet, olay veya kazaların meydana gelmesini önlemek için yapılır. İş sağlığı ve güvenliği kayıtları yasal, okunabilir, tanınabilir ve izlenebilir olmalıdır. Hasara, tahribata veya kaybolmaya karşı korunacak şekilde saklanmalıdır. Prosedür hazırlanırken dikkat edilecek hususlar Uygun bilgi kaynaklarının kullanılması, (olaylar, teftiş ve tetkik raporları, risk analizlerinin yenilenmesi, tehlikeli maddeler hakkında yeni bilgiler, uzman personel tavsiyeleri) Önleyici faaliyet gerektiren problemlerin belirlenmesi, Önleyici faaliyetlerin başlatılması, uygulanması ve etkinliklerinin sağlanması için kontrollerin yapılması, Prosedürlerde önleyici işlemlerden kaynaklanan değişikliklerin kayıt altına alınması ve onaya sunulması. Kayıtlar ve Kayıt Yönetimi Kuruluş, gözden geçirilme ve denetim sonuçları ile ilgili iş sağlığı ve güvenliği kayıtlarının tanımı, saklanması ve dağıtımı için bir prosedür hazırlamalıdır. İş sağlığı ve güvenliği kayıtları yasal, okunabilir, tanınabilir ve izlenebilir olmalıdır. Hasara, tahribata veya kaybolmaya karşı korunacak şekilde saklanmalıdır. Elektronik kayıtların kullanılabilmesi ile ilgili hususlar açıklanmalıdır. Kayıtların saklama süreleri belirlenmeli ve kayıt altına alınmalıdır. Kayıtlar Millî mevzuatta belirtilen tüm kayıtlar tutulmalıdır. Özellikle; Teftiş raporları, Eğitim kayıtları, İş sağlığı ve güvenliği muayene raporları, İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi tetkik raporları, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Tetkik Danışma raporları, Kaza/olay raporları-takip raporları, İş sağlığı ve güvenliği toplantı tutanakları, Tıbbi muayeneler ve sağlık gözetimi raporları, Kişisel koruyucu donanım kayıtları, Acil durum müdahale tatbikatları, Yönetimin gözden geçirme raporları, Tehlike tanımlama, risk değerlendirme ve risk kontrol kayıtları. Kuruluş, tetkik programını hazırlamalı ve iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin denetimi için bir prosedür hazırlanmalıdır. Bu prosedür iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin; Planlanmış düzenlemelerinin yeterliğini, Uygulamaların doğruluğunu, Organizasyon politika ve amaçlarının karşılanma derecesini Bir önceki tetkik sonuçlarının gözden geçirilmesini, Tetkik sonuçlarının yönetime bildirilmesi faaliyetlerini içermelidir. Denetim (Tetkik) Yönetimin gözden geçirime süreci için gerekli bilgilerin elde edildiğinden ve yönetime ulaştığından emin olunmalıdır İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde iç ve dış olmak üzere iki çeşit denetim yapılır. Denetimlerde yeterlik, uygunluk ve etkinlik araştırılır. Yönetimin Gözden Geçirme Faaliyeti Kuruluş üst yönetimi belirli aralıklarla iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemini gözden geçirmeli ve sistemin sürekliliği, uygunluğu, yeterliliği, etkinlik ve verimliliği konularında kararlar almalıdır. Yönetimin gözden geçirime süreci için gerekli bilgilerin elde edildiğinden ve yönetime ulaştığından emin olunmalıdır. Yönetimin gözden geçirme raporları kayıt altına alınmalıdır. Yönetimin gözden geçirme faaliyeti, genel olarak iş sağlığı ve güvenliği politika ve amaçlarını, İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bileşenlerdeki değişiklikleri; denetim sonuçlarını ve değişen ortam koşullarını içermeli ve yönetimin taahhütleri doğrultusunda sürekliliği olan bir gelişme göstermelidir. Yönetimin gözden geçirme raporlarında aşağıdaki hususlar yer almalıdır. Girdiler, Kaza istatistikleri, İç ve dış denetim (tetkik) sonuçları, Bir önceki gözden geçirme raporuna dayanarak yapılan düzeltici faaliyetler, Acil durum raporları,(gerçek ve tatbikat) Genel performans raporu, Süreç sahiplerinin raporları, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Tehlike tanımlama, risk değerlendirme ve risk kontrol süreç raporları. Yönetimin Gözden Geçirme Sonuçları Gözden geçirme tutanakları, Politika ve hedef revizyonları, Düzeltici faaliyetler ve hedeflenen tamamlanma süreleri, İyileştirme faaliyetleri için sağlanan kaynaklar, sorumluluklar, Düzeltici faaliyetler için gözden geçirme tarihi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Özet Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de faaliyet gösteren işletmeler gerek kalite, çevre ve iş sağlığı ve güvenliği konularına verdikleri önemi göstermek ve gerekse Uluslararası Çalışma Örgütü, Dünya Sağlık Örgütü gibi kuruluşların anayasa ve tüzükleri gereği mal ve hizmetlerin üretimi sırasında insan ve çevre sağlığını bozmamanın yollarını aramaktadırlar. Bu arayışların sonucu olarak bir taraftan işletmelerde etkinlik ve verimlilik artmakta diğer taraftan denetlenebilir, şeffaf yönetim sistemlerine geçiş sağlanmış olmaktadır. 2000 li yıllardan başlayarak İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim sistemlerine üç anlayış hâkim olmuştur. Bunlar; TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi TS (OHSAS) 18001 İSG Yönetim Sistemi Her üç yönetim sistemi de müşteri-çevre-çalışan odaklı yönetim anlayışı, liderlik, çalışanların katılımı, süreç yönetimi, sistem yaklaşımı (PUKÖ Döngüsü), sürekli öğrenme, yenilikçilik ve iyileştirme, gerçeklere dayalı karar verme ve taraflarla iş birliği gibi belirli prensipler dâhilinde yürütülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Ödev TS (ISO) 9001 Kalite Yönetim Sistemi TS (ISO) 14001 Çevre Yönetim Sistemi TS (OHSAS) 18001 İ.S.G. Yönetim Sistemi Yukarıda yazdığımız üç yönetim sistemini temin ederek; ortak yönleri nelerdir? Tespit ediniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. BS 8800 Mesleki Sağlık ve Güvenlik Yönetim Sistem Rehberi hangi yıl ve hangi ülkede yayımlanmıştır? a) 1990 İsviçre b) 1992 İspanya c) 1993 İtalya d) 1994 Almanya e) 1996 İngiltere 2. TS EN ISO 9001-2000 hangi yönetim sistemini temsil etmektedir? a) Çevre Yönetim Sistemi b) Risk Yönetim Sistemi c) Kalite Yönetim Sistemi d) İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi e) Tehlike Yönetim Sistemi 3. TS OHSAS 18001 İSG Yönetim Sistemi hangi yıl TSE standardı olarak kabul edilmiştir? a) 2010 b) 2007 c) 2003 d) 2001 e) 2009 4. İş kazası olduktan sonra, iş sağlığı ve güvenliği açısından tedbir alan yaklaşım.dir. Boşluğa aşağıdaki seçeneklerden hangisi gelmelidir? a) Reaktif b) Düzeltici c) Güvenli d) Proaktif e) Risk Değerlendirme 5. Olay nedir? a) Ölüme, hastalığa, yaralanmaya, hasara veya diğer kayıplara neden olabilecek istenmeyen bir durum b) Kazaya neden olan veya kaza potansiyeli olan durum c) İnsanların yaralanması, hastalanması, malın veya malzemenin hasar görmesi d) İş yeri ortamının zarar görmesine neden olan kaynak veya durum e) Çalışanların, geçici işçilerin, yüklenici personelinin, ziyaretçilerin ve çalışma alanındaki diğer insanların sağlık ve güvenliğini etkileyen faktörler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20
6. Tahammül edilebilir risk kavramı için aşağıdaki seçeneklerden hangisi doğrudur? a) Tehlikeli bir olayın meydana gelme olasılığı ile sonuçlarının bileşimidir. b) Tüm süreçlerde, riskin büyüklüğünü tahmin etmek ve riske tahammül edilip edilemeyeceğine karar vermektir. c) İş kazası olmadan önce tedbir alan proaktif bir yaklaşımdır. d) Kuruluşun yasal zorunluluklara ve kendi iş sağlığı güvenliği politikasına göre katlanabileceği düzeye indirilmiş risk. e) Kuruluşun ön durum değerlendirmesi yapılarak an itibariyle işletmenin nerede olduğunu gösteren bir çizelgedir. 7. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde işletme faaliyetleri kaç şekilde sınıflandırılır? a) 8 b) 12 c) 5 d) 4 e) 3 8. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde aşağıda yer alan tehlike sınıflarından hangisi yanlıştır? a) Mekanik b) Elektrik c) Kimyasal ya da biyolojik maddeler d) Trafik kazaları e) Yangın ve patlama 9. Aşağıda verilen seçeneklerden hangisi Kaza/Hastalık Analizinin nedenleri arasında sayılamaz? a) Terfi edememek b) Ağır iş yükü c) Moral bozukluğu d) Monotonluk e) Yönetim-çalışan ilişkisinin zayıf olması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21
10. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde düzeltici faaliyet doğru tanımlanmıştır? a) İşletmenin faaliyetleri ile ilgili iş sağlığı ve güvenliği, risklerin yönetimini kolaylaştıran tüm yönetim sisteminin bir parçasıdır. b) Kuruluşun yapısını, planlama faaliyetlerini, sorumluluklarını, süreç ve uygulamalarını düzelten faaliyettir. c) Belirlenen uyumsuzlukların, kazaların ve olayların asıl nedenlerini ortadan kaldırmayı hedef alan faaliyettir. d) İşletmenin iş sağlığı ve güvenliği politikasının geliştirilmesi, uygulanması, iyileştirilmesi, başarılması, gözden geçirilmesi ve sürdürülmesi için gerekli kaynakları kapsayan bir faaliyettir. e) İş kazası olduktan sonra tedbir alan reaktif bir faaliyettir. Cevap Anahtarı 1.E, 2.C, 3.D, 4.A, 5.B, 6.E, 7.C, 8.D, 9.A, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, Resmi Gazete 30.06.2012 tarih, 28339 sayı İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete, 31.01.2013 tarih, Sayı 28545 Alp ESİN Yeni Mevzuatın Işığında İş Sağlığı ve Güvenliği, Makine Mühendisleri Odası Yayın No:2004/363, İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyum Notları, İnşaat Mühendisleri Odası, 2007 Mike BATEMAN, Pratik Risk Değerlendirme El Kitabı, Makine Mühendisleri Odası Yayını NO:2007/441 5 Adımda Risk Değerlendirmesi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, 2006 Gürbüz YILMAZ, İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi, Mühendis ve Makine Dergisi, Şubat-Mart 1989 Sayı: 349-350 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23