DİKEYBAHÇE UYGULAMALARININ YURTDIŞIVEİSTANBUL ÖRNEKLERİİLE İRDELENMESİ

T E Z DİKEYBAHÇE UYGULAMALARININ YURTDIŞIVEİSTANBUL ÖRNEKLERİİLE İRDELENMESİ NuriYÜKSEL

T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİKEY BAHÇE UYGULAMALARININ YURTDIŞI VE İSTANBUL ÖRNEKLERİ İLE İRDELENMESİ KENTSEL SİSTEMLER VE ULAŞTIRMA YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI Nuri YÜKSEL İSTANBUL, 2013

T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİKEY BAHÇE UYGULAMALARININ YURTDIŞI VE İSTANBUL ÖRNEKLERİ İLE İRDELENMESİ KENTSEL SİSTEMLER VE ULAŞTIRMA YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI Nuri YÜKSEL Proje Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Nilgün CAMKESEN İSTANBUL, 2013

T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DİKEY BAHÇE UYGULAMALARININ YURTDIŞI VE İSTANBUL ÖRNEKLERİ İLE İRDELENMESİ Bu Proje nitelik ve içerik açısından Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yönetimi Yüksek Lisans Uzmanlık Projesi olarak yeterli ve başarılı bulunmuştur. ------------------------------- ----------------------------- Proje Danışmanı Proje Komisyonu Üyesi Ünvan, Adı ve SOYADI Ünvan, Adı ve SOYADI Yrd.Doç.Dr. Nilgün CAMKESEN Yrd.Doç.Dr. Aybike ÖNGEL

ÖZET DİKEY BAHÇE UYGULAMALARININ YURTDIŞI VE İSTANBUL ÖRNEKLERİ İLE İRDELENMESİ Nuri Yüksel Fen Bilimleri Enstitüsü Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yönetimi Aralık 2013, 73 Sayfa Günümüzde hızla gelişen kentleşmenin yıkıcı etkilerini en aza indirgemek ve kentsel yaşam alanındaki insanlara yeşil mekan alternatifleri ve imkanları sunmak amacıyla son yıllarda üretilen ekolojik ve estetik çözümlerden biri literatürde dikey bahçe-yeşil duvar-duvar bahçesi-yeşil cepheler-yaşayan duvarlar olarak adlandırılan bitkilendirilmiş cephe tasarımı ve uygulamalarıdır. Dikey bahçe sistemleri uygulamada; metal çit, modüler ve panel sistem bitkilendirme gibi çeşitli yöntemlerle gerçekleştirilmektedir. Bitkilendirilmiş yapı yüzeylerinde uygun bitki türü, sulama tekniği, toprak sistemi vb. malzemeler, kullanılacak sistemin özelliklerine göre belirlenmektedir. Bu sistemlerin uygulanmasında kullanılacak yapı malzemelerinin doğal çevre ve kaynakların korunmasına, çevre kirliliği yaratmamasına dikkat edilmesi, insanların içinde bulunduğu ortamların yaşam kalitesinin artması açısından oldukça önemlidir. Bu çalışmada, dikey bahçelere ait uygulama yöntemlerinin yapısal bağlamda İstanbul ve yurtdışında gerçekleştirilmiş çeşitli uygulamalar üzerinden incelenmesi, kentlerde yaşanabilir ideal çevreler yaratarak sürdürülebilir sağlıklı ortamlar oluşturmak için yapı yüzeylerindeki bitki kullanımının kent ekolojisine katkılarının ortaya konması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Bitkilendirilmiş Cephe Sistemleri, Dikey Bahçeler, Yeşil Cepheler. iii

ABSTRACT VERTİCAL GARDEN APPLİCATİONS İNVESTİGATİON EXAMPLE OF ABROAD AND İSTANBUL Nuri Yüksel Graduate School of Natural and Applied Sciences Urban Sistems and Transport Management December 2013, 73 Pages Today's rapidly evolving urbanization destructive effects minimize and urban living spaces to people in the green space of alternatives and opportunities to provide in recent years produced one of an ecological and aesthetic solutions in literature vertical gardengreen wall-to-wall garden-green facades-living wall called vegetated facade design and practices. Vertical garden systems in practice; such as metal fence, modular and panel system planting is carried out by various methods. Planted in the building surfaces appropriate plant species, irrigation technique,soil system materials, etc, to be used according to the characteristics of the system are determined. This system will be used in building materials, be careful not to cause environmental pollution (for the protection of the natural environment and resources) and in terms of increasing the quality of life of the people is very important. In this study, in the context of structural Istanbul and abroad vertical garden belonging to the methods of application were examined. To create a healthy environment in cities livable and sustainable structure on the surface of plant use is intended to reveal their contribution to urban ecology. Key Words: Vegetated Facade Systems, Vertical Gardens, Green Facades. iv

İÇİNDEKİLER TABLOLAR...vii ŞEKİLLER...viii 1. GİRİŞ...1 2. DİKEY BAHÇELER...4 2.1 DİKEY BAHÇELERİN TANIMI-TARİHÇESİ...5 2.2 DİKEY BAHÇELERİN YAPISAL KONSEPTİ...8 2.3 DİKEY BAHÇE TÜRLERİ....10 2.3.1 Yeşil Cepheler...11 2.3.1.1 Modüler kafes panel sistemleri...12 2.3.1.2 Izgara ve tel halat ağ sistemleri...13 2.4.2 Yaşayan Duvarlar...14 2.4.2.1 Peyzaj duvarları...16 2.4.2.2 Bitkilendirilmiş duvarlar...17 2.4.2.3 Modüler yaşam duvarları...18 2.5 DİKEY BAHÇELERİN YARARLARI...18 2.5.1 Enerji Tüketiminin Azaltılması...19 2.5.2 Kentsel ısı Adası Etkisinin Azaltılması...21 2.5.3 İç Mekan Hava Kalitesinin Arttırılması...22 2.5.4 Gürültü Kirliliğinin Azaltılması....23 2.5.5 Kentsel Alanlarda Yaşam Kalitesinin Arttırılması...23 2.6 DİKEY BAHÇELER İÇİN KULLANILAN BİTKİ TÜRLERİ...23 2.6.1 Tırmanıcılar......24 2.6.2 Sarılıcılar...26 3.6.3 Dağınık Çalılar...29 2.7 DİKEY BAHÇE UYGULAMA TEKNİKLERİ..34 2.7.1 Panel Sistem......34 2.7.1.1 Topraklı panel sistem...36 2.7.1.2 Hidroponik panel sistem...37 2.7.2 Metal Çit Sistem...39 xi

2.7.3 Modüler Sistem...41 2.7.4 Asma Sistem....43 2.8 DİKEY BAHÇE UYGULAMA ALANLARI..44 2.8.1 Dikey Bahçe Uygulamalarında Yurtdışı Örnekleri.....46 2.8.2 Dikey Bahçe Uygulamalarında Yurtiçi ve İstanbul Örnekleri.....53 3. SONUÇ...65 KAYNAKÇA...68 xii

TABLOLAR Tablo 2.1: Tırmanıcı türler ve ekolojik istekleri....25 Tablo 2.2: Sarılıcı türler ve ekolojik istekleri.....27 Tablo 2.3: Dağınık çalı türleri ve ekolojik istekleri.....29 vii

ŞEKİLLER Şekil 2.1: Babil in asma bahçeleri...5 Şekil 2.2: Kablo ve tel halat ağ sistemleri...6 Şekil 2.3: Modüler panel sistemler...6 Şekil 2.4: Partic Balans tasarımı -Sofitel Palm Jumeirah, Dubai...7 Şekil 2.5: Dikey bahçelerin yapısal konsepti...9 Şekil 2.6: Dikey bahçe türleri...11 Şekil 2.7: Kafes çit-kolon kafes-özel çafes şekilleri...12 Şekil 2.8: Modüler duvar kafes- kavisli kafes...13 Şekil 2.9: Izgara sistem, Ex Ducati Office, İtaly...14 Şekil 2.10: Izgara tel halat ağ sistemleri, MFO Park, Switzerland...14 Şekil 2.11: Yaşayan duvarlar, Güney Surrey Semiahmoo Kütüphanesi...15 Şekil 2.12: Yaşayan duvarlar...16 Şekil 2.13: Peyzaj duvarları...16 Şekil 2.14: Bitkilendirilmiş duvarlar, Madrid İspanya...17 Şekil 2.15: Yaşayan Duvarlar, Atlanta Botanical Garden...18 Şekil 2.16: İzlanda daki çim evleri...20 Şekil 2.17: İç mekan hava kalitesi döngüsü...22 Şekil 2.18: Hedera helix- parthenocissus quinquefolia- parthenocissus tricuspidata. 26 Şekil 2.19: Hydrangea petiolaris euonymus fortunei...26 Şekil 2.20: Polygonum bauldschianicum-lonicera periclymenum- clematis vitalba...28 Şekil 2.21: Humulus lupulus -aristolochia macrophylla-jasminum officinale...28 Şekil 2.22: Vitis amurensis -wisteria floribunda-capsis radicans...29 Şekil 2.23: Passiflora caerulea -lathyrus odoratus -tropaeolum tricolorum...29 Şekil 2.24: Rubus fruiticous- jasminum nodiflorum- rosa canina...31 Şekil 2.25: Forsythia suspensa-cotoneaster lacteus-pyracantha atalantiodes..31 Şekil 2.26: Dikey bahçelerde kullanılan bitki türleri...32 viii

Şekil 2.27: Panel sistem uygulama detayı...35 Şekil 2.28: Bio Lung, Expo 2005 Aichi Japonya Dünya Fuarı...36 Şekil 2.29: Topraklı bitki modülü uygulamasından görüntüler...37 Şekil 2.30: Keçe yardımıyla bitkilendirilmiş bir uygulamaya ait kesit görüntüsü...38 Şekil 2.31: Hidrofonik panel sistem uygulamasından görüntüler...39 Şekil 2.32: Metal çit sistemde cephe ve damla sulama sistemi, Ex Ducati Ofis, İtalya...40 Şekil 2.33: Metal çit sistem detayı, Ex Ducati Ofis, İtalya...41 Şekil 2.34: Modüler sistem bitkilendirmede sulama sistemi detayı...42 Şekil 2.35: Farklı taşıyıcı elemanlar üzerinde modüler sistem detayları..43 Şekil 2.36: Miami Sanat Müzesi nde asma sistem uygulaması...44 Şekil 2.37: PNC Bank Ofis Binası...45 Şekil 2.38: Dikey bahçelerin reklam amaçlı kullanımı...46 Şekil 2.39: Prada Tokyo Epicenter dikey bahçesine ait görüntüler...47 Şekil 2.40: Quai Branly Müzesi ve cephesine ait görüntüler...48 Şekil 2.41: Duke Üniversitesi, Kuzey Carolina...48 Şekil 2.42: Vancouver Uluslararası Havalimanı...49 Şekil 2.43: Innenhof Westpark, Zürih...50 Şekil 2.44: Sportplaza Mercator, Amsterdam...51 Şekil 2.45: Bertschi School, Seattle...51 Şekil 2.46: Bosco Verticale, Milano, İtalya...53 Şekil 2.47: İstanbul Havaalanı Kavşağı...54 Şekil 2.48: Antalya Havaalanı Kavşağı...54 Şekil 2.49: Atatürk Hava Limanı...55 Şekil 2.50: Bahçelievler E-5 otoyolu...56 Şekil 2.51: Beylükdüzü Belediyesi...56 Şekil 2.52: Modüler saksı uygulamaları...,...57 Şekil 2.53: Anadolu Yakası metrobüs tattı...,...58 Şekil 2.54: Unkapı Köprüsü modüler saksı uygulamaları...,...58 Şekil 2.55: Sarıyer-Çayırbaşı modüler saksı uygulamaları...,...59 ix

Şekil 2.56: Duvar bahçe uygulamaları...,,...60 Şekil 2.57: Emirgan da dikey bahçe uygulaması...,,...60 Şekil 2.58: Pendik Belediyesi dikey bahçe uygulaması...,,,...61 Şekil 2.59: Yeşilyurt dikey bahçe uygulaması...,,,...61 Şekil 2.60: İstanbul Tarlabaşı dikey bahçe uygulaması...,,,...62 Şekil 2.61: Antalya da dikey bahçe uygulaması...,,...63 Şekil 2.62: Antalya da panel sistem uygulaması...,,...64 Şekil 2.63: İstanbul Nuruosmaniye de dikey bahçe uygulaması...,,...64 x

1.GİRİŞ Dünyada hızla gelişen ülkelerde kentli nüfusun giderek çoğalması ve kentlerin büyümesi arazilerin değerini daha da artırarak yüksek ve yoğunluklu yapıların inşa edilmesine sebep olmaktadır. Kentlerde yaşanan bu değişim yeşil alan kaybının ve birçok çevre sorununun temel nedeni olarak görülmektedir. Kentlerde yapılı çevre baskısı altında yaşayanların nefes alabileceği park, bahçe vb. yeşil alanlar giderek azalmakta olup yapılar, sokaklar ve kaldırımlar arasında gündelik yaşamını sürdüren kentli günden güne doğadan uzaklaşmaktadır. Kentlerde yeşil alanlara daha çok yer verme arayışı, doğa ile bütünleşmeyi her fırsatta değerlendirme ve doğal kaynakların korunması dünya gündeminde yer alan önemli konulardır. Doğal kaynakların kullanımı ve geleceği, çevre sorunları, küresel iklim değişikliği gibi konular yapılı çevrede yeşil konusundaki duyarlılığı artırmakta ve doğal ortam koşullarına sahip kentler oluşturma çalışmalarına yön vermektedir (Yücel ve Elgin 2010). Estetik değerler açısından; doku, çizgi, form, vurgu, uyum, renk ve işlevsel anlamda ise iklim düzenleyici, gürültü ve kirlilik kontrolü, yaşam koşulları ve çevre kalitesini arttırma gibi işlevleri gereği kentsel mekanlarda insan konforuna katkı sağlayıcı etkileri olan yaşamın özüdürler. Çağdaş yapı kültürüne yeni bir anlayış getiren dikey bitkilendirme çalışmaları konsept olarak bahçe olgusunun bir bina cephesine ya da duvar yüzeyinde uygulanmasıdır. Yapılarda dikey yüzeylerin bitkilendirilmesi, estetik ve görsel değerin yanında, yapıların korunması, iklim etkilerinin insan için daha uygun hale getirilmesi, çevre koşullarının iyileştirilmesi ve bazı çevre sorunlarının azaltılması gibi işlevleri nedeni ile kent ekolojisine önemli katkılar sağlamaktadır. Kentlerin gelişimini engellemeden ve arazilerin kullanım biçimlerini değiştirmeden yeşil avlu, bitkilendirilmiş çatı ve cephe uygulamaları (dikey bahçeler) ile yapılarda yeşile daha çok yer verilebilmektedir (Bass ve Baskaran 2003). Özellikle Le Corbusier ve Frank Llyod Wright yeşil çatı teknolojisinin kullanımını savunan modern mimarlardır. Le Corbusier, çatıların kentsel yeşil mekan için önemli bir alan olduğunu ifade ederken, Wright ise, binalarının peyzajla bütünleşmesi için bir vasıta olarak 1

kullanmıştır (Seçkin, 2011). Avrupa da popülerliği giderek artmakta olan bu uygulamalar ve özellikle sistemin gerektirdiği altyapı işleri Almanya da oldukça yüksek değerde bir endüstri haline gelmiştir (Bass ve Baskaran 2003). Yapıların bitkilendirilmesinde önceleri çatı yüzeyleri ve avlular değerlendirilmiş, ancak cephelerin kapladığı alanın daha fazla olması sonucunda bu yüzeylerin bitkilendirilmesi ile hem yapıya hem de çevreye daha fazla yarar sağlayacağı çeşitli araştırmalarda incelenmiş ve yaşam duvarları-yeşil cepheler-dikey bahçeler kavramı geliştirilmiştir. Toronto Üniversitesi'nde yapılan bir çalışmada, örnek dikey bahçe inşa edilmiş, hava sirkülasyonu, enerji tüketimi ve soğutma için harcanan enerji miktarında azalma olduğu tespit edilmiştir. Aynı araştırma dikey bahçelerin yaygınlaşmasının önündeki; bilgi ve bilinç eksikliği, uygulama için teşvik eksikliği, maliyet esaslı engeller, belirsizlik ile ilgili teknik sorunlar ve riskler gibi engellerin azaltması konularında yardımcı olmuştur (Bass ve Baskaran 2003). 20.yüzyılın sonlarında ise sürdürülebilirlik kavramı ile yapıların bitkilendirilmesi ile ilgili uygulamalar hızlı bir sürece girmiş, özellikle yeni yapılarda artan bir yoğunlukta kullanılır hale gelmiştir. Yüksek ve yoğun yapılaşmanın olduğu kentlerde cephe alanlarının büyüklüğü göz önüne alındığında, kentlerin yeşillendirilmesinde dikey bahçe sistemlerinin kullanımı mantıklı bir strateji gibi görünmektedir. Bitkilendirilmiş çatılarda olduğu gibi dikey bahçelerde de yağmur suyu akış hızını, kentsel ısı adası etkisini ve enerji tüketimini azaltması beklenmektedir (Bass ve Baskaran 2003). Bu sayede kentsel çevrede ekolojik, estetik, psikolojik ve ekonomik birçok yararlar elde edilebilmektedir (Seçkin 2011). Bu sistemlerin uygulanmasında kullanılacak yapı malzemelerinin doğal çevre ve kaynakların korunmasına, çevre kirliliği yaratmamasına dikkat edilmesi insanların içinde bulunduğu ortamların yaşam konforunun yükseltilmesi açısından oldukça önemlidir. 2

Araştırmanın materyalini, kentlerin ekolojik koşullarında yapı yüzeylerinde bitkilendirme amacıyla kullanılan bitkisel materyal ve yapısal elemanları oluşturmaktadır. Bu amaç doğrultusunda her türlü literatür verisi (kitap, araştırma, tez, broşür, makale vb.) yardımcı materyal olarak kullanılmıştır. Yurt içi ve dışında yapı yüzeylerinin bitkilendirilmesine yönelik uygulamalar ile görsel materyal, proje, eskiz, vb. bulgular araştırma kapsamında değerlendirilmiştir. Çalışmada izlenen yöntem iki aşamalı olarak gerçekleştirilmiştir. Öncelikle ulusal ve uluslararası ölçeklerde gerçekleştirilmiş benzer uygulama örnekleri ile bireysel ya da özel şirketlerin gerçekleştirdiği dikey bahçe tasarım ve uygulama çalışmaları araştırmanın temelini oluşturmuştur. Bu bağlamda öncelikle dikey bahçelerin önemi ve işlevleri ortaya konmuş, yapı yüzeylerinin bitkilendirme uygulamasında kullanılan malzemeler, yapım tekniği, bitki türleri ve kullanım biçimi saptanmıştır. İkinci aşamada ise analiz edilen literatür çalışması ve uygulama örnekleri doğrultusunda yapılan sentez çalışmaları kapsamında öneriler geliştirilmiştir. Araştırma bulgularını; dikey bahçelerin tanımı, tarihsel süreci, yapısal konsepti, türleri, yararları, kullanılan bitki materyali, uygulama teknikleri, uygulama alanları ve yurtdışı ve İstanbul örnekleri oluşturmaktadır. 3

2. DİKEY BAHÇELER Dünya da değişen koşullar sonucunda, kentlerde nüfus artmakta, teknolojik gelişmeler yaşanmakta ve buna bağlı olarak kentsel alanlarda yapısal yoğunluk artarak kentsel kurgu ve yapılanma da değişime uğramaktadır. Bu kapsamda daha çok araç, bina ve çevresel kaynak kullanımı söz konusu olmaktadır. Bütün bu değişimler kentlerde hava kirliliği ve insan sağlığına zararlı birçok unsuru da beraberinde getirmektedir. Bugün çevre sorunları olarak nitelendirilen konuların başında; hızlı nüfus artışı, sanayileşme ve hatalı kentleşme sonucunda doğal ve kültürel değerlere sahip alanlar yerini yapı kitlelerine ve yoğun bir yapısal çevreye bırakmaktadır. Özellikle kent dokusundaki yeşil alanların hızla azalması ekolojik dengenin bozulmasına neden olmaktadır. Bitkiler dinamik özellikler gösteren ve sürekli gelişen canlı varlıklar olarak yaşamsal ve estetik nitelik ve katkıları ile günlük yaşamın bir parçası olarak son derece önemli kaynaklardır. Doğanın ve yeşil dokunun kentsel çevrede yer alması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması her zaman zorlayıcı olmuştur. Yaşam koşulları insanları her geçen gün daha fazla bina arasında kalmaya zorlamaktadır. Bu soruna son yıllarda getirilen en çarpıcı çözümlerden birisi dikey bahçe tasarım ve uygulamalarıdır. Türkiye de henüz çok fazla dikey bahçe uygulaması bulunmamaktadır. Ancak beton ve yapay öğelerden ve duvarlardan oluşan kentsel dokuların katı yapılanmış, sert dokulu ortamlardan daha doğal, yumuşak, estetik, sağlıklı, yaşayan ve nefes alabilen alan ve mekanlara dönüşmeleri açısından dikey bahçe uygulamaları yaşamsal değer taşımaktadır. 4

2.1 DİKEY BAHÇELERİN TANIMI-TARİHÇESİ Dikey bahçe; dikey olarak sınırlandırılmış bir alanın üzerine yayılan dikilmiş bitki örtüsüdür. Yapıların çatılarının ve duvarlarının bitkilendirilmesiyle, yapının adeta bitki ile kaplanması nedeniyle, bu sistemlere dikey bahçeler de denmektedir. Tarih boyunca, gerek estetik gerekse iç mekan havasını kontrol etmek amacıyla yapı duvarlarında ve balkonlarda bitki yetiştirildiğine dair çeşitli kaynaklarda bilgiler verilmektedir. Örneğin; Pompei esnafları balkonlarında yetiştirdikleri sarmaşıklar ile Roma mozolelerini süslemişler (Pieper, 1987, Jashemski, 1979). Vikingler ise duvar ve çatıları çim ile kaplamışlardır. Hindistan ve İspanyol evlerinde, 16. ve 17. yüzyılda Meksika da, Rusya ve eskiden Sovyetler Birliği'nin parçası olan diğer ülkelerde (Titova 1990), 18. yüzyıl Fransa sında dikey bahçe örneklerine rastlanmaktadır (De Lorme 1996). Dikey bahçeler (yeşil duvarlar) fikri yaklaşık 2500 yıl önce Babil de ortaya çıkmıştır. Antik Babil de Kral II. Nebuchadnezzar antik dünyanın bir harikası ve modern yeşil duvarların atası olarak Babil in Asma Bahçeleri ni yaptırmıştır., Hamilton 2009, Green roofs for healthy cities, 2008, Ashmawy 2006) (Şekil 2.1). Şekil 2.1: Babil in asma bahçeleri Kaynak: Babil in Asma Bahçeleri, (2013) M.Ö. 3. yy M.S. 17 yy tarihleri arasında Romalılar kafes bahçeleri geliştirmiş ve bahçe duvarlarında üzüm yetiştirmiştir. 1920 lerde İngiltere ve Kuzey Amerika da ev ve 5

bahçelerin üzerindeki tırmanıcı bitkiler kafes yapılarla desteklenmiştir. 1988 de yeşil cepheler için paslanmaz çelik kablo sistemleri kullanılmaya başlanmış ve 1990 ların başlarında tel halat ağ sistemleri (Şekil 2.2) ve modüler panel sistemleri (Şekil 2.3) Kuzey Amerika pazarına girmiştir. Şekil 2.2: Kablo ve tel halat ağ sistemleri Kaynak: Green Roofs Organization, (2008) Şekil 2.3: Modüler Panel Sistemler Kaynak: Green Roofs Organization, (2008) 1988 yılında Fransız botanikçi Patrick Blanc tarafından uygulanan dikey bahçeler, ilginç bir peyzaj düzenlemesi oluşturmaktadır. Bir duvar üzerinde dikey ve topraksız bitki yetiştirmeye dayanan bu bahçe tasarımının oldukça ilginç bir keşif hikayesi vardır. Patrick Blanc 13 yaşındayken akvaryumunu temiz tutmak için bitki araştırırken 6

rastladığı bir çeşit sarmaşığın balık dışkısıyla topraksız olarak büyüyebildiğini görmüştür. İlerleyen yıllarda bitkiler üzerine araştırmalarını bu yönde yürüyen Blanc 2.500 den fazla türden bitkinin topraksız ve az ışıklı ortamda, ağaçlarla kayaların üzerinde, yalnızca nemden beslenerek yetiştiği görerek bu uygulamamı bahçe düzenlemesinde kullanmaya karar vermiştir. 1994 yılında katıldığı Chaumont Bahçe Festivali nde Yaşayan Duvarlar adıyla dikey bahçe konsepti beğenilmiş ve her geçen gün geliştirilerek günümüze kadar gelmiştir (Şekil 2.4). 1982 den bu yana Fransa Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi nde (CNRS) çalışan Patrick Blanc hala dikey bahçe yöntemleri geliştirmeye devam etmekte ve farklı tasarımlar uygulamaktadır (Mitademo 2013). Şekil 2.4: Partic Balans Tasarımı -Sofitel Palm Jumeirah, Dubai Kaynak: Vertical Garden Partic Balans, (2013) Bugün endüstri kentlerinin hızlı bir şekilde büyümesiyle dünya nüfusunun %50 si kent merkezlerinde yaşamaktadır. Bu nedenle daha iyi hava, sürdürülebilir çevre, psikolojikfiziksel sağlıklı insan yaşamı sağlamak için kentsel alanlarda bitkiler kullanmaya başlamıştır. Öyle ki kentsel alanlar her geçen gün daha da kalabalıklaşmakta ve çoğu 7

kent merkezleri içindeki CO2 emisyonun bitkilerle düşürmek için geniş düz alanlar oluşturulmaktadır. (Lambertini ve Ciampi 2007). Ancak, kentsel bağlamda çözümler genellikle boş araziye ve geniş bir alana ihtiyaç duymaktadır. Bu bağlamda dikey bahçe kavramı daha sürdürülebilir bir çözüm olarak görünmektedir. 2.2 DİKEY BAHÇELERİN YAPISAL KONSEPTİ Yeşil duvarlar olarak da adlandırılan dikey bahçeler bitkilendirilmiş duvar cephelerinin tüm şekillerini temsil etmek için kullanılmaktadır. (Gren roof organization 2008). Dikey bahçeler sadece göz alıcı güzellikte değil aynı zamanda da uyumu oluşturmakta ve canlığı korumaktadır. Havadaki ısınmış gazı absorbe ederek hem içerdeki hem de dışarıdaki sıcaklığı düşürmektedir. Daha güzel bir mekan yaratmanın yanı sıra iç mekanda daha sağlıklı bir hava kalitesi oluşturmaktadır (Yeh 2012). Dikey bahçeler yüzey akış suyunu tutmakta ve vahşi yaşam için yiyecek ve barınak da sağlamaktadır (Thompson ve Sorvig 2000). Bazı türler kendi kök yapılarıyla kendiliğinden tırmanırken (şebboy, liken, yosun, vb.) bazı türler ise doğada olduğu gibi kayalara, ağaçlardan destek alarak sarılabilmektedir. Bu nedenle bitkilerin başarılı bir şekilde gelişebilmeleri-büyüyebilmeleri için duvarlar ve binalarda destek yapıları oluşturulmaktadır (Johnson ve Newton 2004). Bu sistemlerin yapısal konsepti Şekil 2.5 de verilmiştir. 8

Şekil 2.5: Dikey bahçelerin yapısal konsepti Kaynak: Thompson and Sorvig, (2000) Dikey bahçelerin yapısal konsepti; blok, ızgara, çerçeve, oluk, gabiyon, gözenek, hücre ve kum havuzunu içermektedir. Bu yapıların özellikleri aşağıda verilmiştir. a) Blok (Block): Duvarın tamamı boşluklardaki bitki kökleri ile tasarlanmıştır. b) Izgara dayanma duvarı (Crib Wall): Bu sistem; karo, beton, ahşap, vb. elemanların yığılmış kabin sitilindeki şekillerdir. c) Çerçeve (Frame): Bu sistemde, birbirine geçmeli döşeme kaplamaları tasarlanmıştır. d) Oluk (Trough): Toprakla doldurulmuş kutulardır. e) Gabiyon (Gabion): Taşlarla dolu tel sepetlerdir. f) Gözenek (Mesh): Mini gabiyonlara benzemektedir. g) Hücre (Cell): Toprak ile doldurulmuş esnek ve güçlü peteklerdir. h) Sendbag (kum havuzu): Toprağın sarılı olduğu geotekstillerle oluşmuştur. Bu sistemde bitki örtüsü geogrid" olarak adlandırılmaktadır. 9

2.3 DİKEY BAHÇE TÜRLERİ Dikey bahçeler iki ana başlık altında incelenebilmektedir. Bunlar; yeşil cepheler ve yaşayan duvarlar. Bu başlıklar kendi içinde de diğer kategorilere ayrılmaktadır (Şekil 2.6). Yeşil cepheler tırmanıcı bitkilerle doğrudan duvar ya da özel tasarlanmış destek yapıları üzerinde gelişmektedir. Bitki sürgün sistemi binanın yanında yukarı doğru büyürken zeminde köklenme başlamaktadır. Diğer bir yandan, yaşayan duvarlarda modüler panellerde genellikle polipropilen plastik kaplar, jeotekstiller, sulama sistemleri, bir yetiştirme ortamı ve bitki örtüsü oluşturulmuştur (Gren roof organization 2008, Sharp R. 2007). 10

Şekil 2.6: Dikey bahçe türleri YEŞİL DUVARLAR-DİKEY BAHÇELER Yeşil Cepheler Yaşayan Duvarlar Saksılı Çiçekler Peyzaj Duvarları Rewind Wall Bitkilendirilmiş Duvarlar Modüler Kafesler Modüler Yaşam Duvarları Grid (Izgara) Sistemi Tel Kablo Ağ Sistemi Kaynak: Yeh, (2012), Green Roof Organization (2008), Köhler (2008). 2.3.1 Yeşil Cepheler Yeşil cepheler farklı bitki örtüsü ya da tırmanıcı bitkilere yeşil duvar sisteminin bir türüdür. Yeşil cepheler tıpkı çitler ve sütunlar gibi mevcut duvarlar ya da binalara bağımsız bir yapı olarak monte edilebilmektedir. Üç yeşil cephe sistemi Modüler 11

Kafes Panelleri, Grid Sistemi, Tel Kablo Ağ Sistemi- çok sık kullanılmaktadır. (Yeh 2012, Green Roof Organization, 2008). 2.3.1.1 Modüler kafes panel sitemleri Bu modüler sistemin yapı taşı, çelik tel kaynaklı galvanizli örtüden yapılmış; hafif, üç boyutlu panellerden oluşmaktadır. Bu sistem duvar yüzeyinde yeşil bir cephe oluşturmak için tasarlanmıştır; öyle ki, binaya eklenmiş bitki materyalleri bulunmamaktadır, bitki dallarının çok destekli yapıyla birlikte gelişimi sınırlamakta ve bina yüzeyini kaplamaktadır. Paneller geniş alanları kapsayacak şekilde istiflenebilir, geri dönüşebilir çeliklerden yapılmıştır. (Şekil 2.7 ve Şekil 2.8). Paneller sert oldukları için yapılar arasına yayılabilir ya da ayrı bir yeşil duvar için kullanılabilmektedir (Gren Roof Organization 2008). Şekil 2.7: Kafes çit-kolon kafes-özel kafes şekilleri Kaynak: Greenscrren, (2013) 12

Şekil 2.8: Modüler duvar kafes- kavisli kafes Kaynak: Greenscrren, (2013) 2.3.1.2 Izgara ve tel halat ağ sistemleri: Izgara ve tel halat ağ sistemleri tasarımında kablolar ve teller kullanılmaktadır. (Şekil 2.9 ve Şekil 2.10). Izgaralar, yoğun yapraklı hızlı büyüyen tırmanıcı bitkileri desteklemek için tasarlanarak yeşil cepheler üzerinde konumlandırılmaktadır. Tel ağlar daha yakın aralıklarla oluşturulan destek sistemleri ile daha yavaş gelişen bitkilere ek destek sağlamaktadır. Her iki sistemde de yüksek kalite de çelik kablolar, demirler ve donatılar kullanılmaktadır. Çeşitli büyüklük ve modelde esnek dikey ve yatay tel halatlar, çapraz kıskaçlarla birbirine bağlanarak oluşturulmaktadır. (Yeh 2012)., 13

Şekil 2.9: Izgara sistem, Ex Ducati Office, İtaly Kaynak: Vertical Garden, (2013) Şekil 2.10: Izgara tel halat ağ sistemleri, MFO Park, Switzerland Kaynak: MFO Park, (2013) 2.4.2 Yaşayan Duvarlar Yaşayan duvarlar biyolojik duvarlar ya da dikey bahçeler olarak adlandırılmaktadır. Yaşayan duvar sistemleri ilk bitkilendirilmiş paneller, dikey modüller ya da bitki örtülerinin birleştirilmiş şeklidir. Bu paneller plastik, polyester, sentetik kumaş, kil, 14

metal ve betondan yapılabilmekte ve büyük bir çeşitlilikte ve yoğunluktaki bitki türlerini desteklemektedir. Bitki örtüsündeki çeşitlilik ve yoğunluktan dolayı yaşayan duvarlar yeşil cephelere göre daha fazla korunmaya ihtiyaç duymaktadır. Yaşayan duvarlar 3 kısımdan oluşmaktadır. Metal bir çatı, PVC katmanı ve hava katmanı (toprağa ihtiyaç duymamaktadır) (Şekil 2.11). Bu sistem çeşitli bitki türlerini (karışık bitki örtüsü-çok yıllık çiçekler, çalılar, eğrelti otları, vb.) desteklemekte ve farklı iklimsel çevre de iyi bir performans sergilemektedir (Şekil 2.12). Sistemde bakımı kolay olan ve mevcut iklimsel şartlara adapte olabilecek bitki türleri seçilmektedir. Yaşayan duvarların bakımında otomatik sulama-beslenme sistemi kullanılmaktadır (Yeh 2012). Şekil 2.11: Yaşayan duvarlar, Güney Surrey Semiahmoo Kütüphanesi Kaynak: Transforming Ugly Concrete Walls İnto Beautiful Vertical Gardens, (2013) 15

Şekil 2.12: Yaşayan duvarlar Kaynak: Cooney ve diğ. (2004) 2.4.2.1 Peyzaj duvarları Bu duvarlar yaşayan mimari yaklaşımında stratejik bir yaklaşım olarak peyzajın bir evrimidir. Peyzaj duvarları eğimli alanlar olup öncelikli fonksiyonu gürültüyü azaltmak ve şevli alanları stabile etmektir. (Şekil 2.13). Genellikle bitkilerin gelişimi için istiflenmiş beton ya da plastikten yapılmış materyallerin oluşturduğu boşluklarda uygulanmaktadır (Green Roof Organization 2008). Şekil 2.13: Peyzaj duvarları Kaynak: Landscape Walls, (2013) 16

2.4.2.2 Bitkilendirilmiş duvarlar Bitkisel duvarlar Patrick Balanc ın öncülüğünde yeşil duvarların eşsiz bir formudur. (Şekil 2.14). Bitkinin gelişme ortamını fiziksel olarak desteklemek için sentetik kumaş ve ceplerden oluşan iki katmandan meydana gelmiştir. Kumaş, duvarları yüksek neme karşı korumak için su geçirmez astarla desteklenmiştir. Besinler aşağıdan yukarı doğru hareket eden sulama sistemiyle eşit olarak dağıtılmaktadır. (Green Roof Organization 2008). Şekil 2.14: Bitkilendirilmiş duvarlar, Madrid İspanya Kaynak: Vetical Garden, (2013) 17

2.4.2.3 Modüler yaşam duvarları Modüler yaşam sistemleri bir çok sayıdaki teknolojik yeniliklerle, yeşil çatı için kullanılan modüllerin bir kısmından ortaya çıkmıştır. Modüler sistemler gelişmebüyüme ortamında bitki materyallerini desteklemek için kare ya da dikdörtgen panellerden oluşmuştur. (Şekil 2.15) (Green Roof Organization 2008). Şekil 2.15: Yaşayan duvarlar, Atlanta Botanical Garden Kaynak: Vetical Garden, (2013) 2. 5 DİKEY BAHÇELERİN YARARLARI İklimsel değişikliğin gündemdeki etkisini arttırmasıyla, dikey bahçelerin kent yaşamındaki yeri de gün geçtikçe önem kazanmaktadır. Kentlerdeki yapıların bu dikey bahçeler sayesinde, artık hissedilebilir düzeylere ulaşan iklim problemine bir çözüm getireceği düşünülmektedir. Dikey bahçe uygulamaları ile yapıların bitkilendirilmesi çok çeşitli faydaları da beraberinde getirmektedir. Kentsel dikey bahçelerin ekolojik, estetik ve çevresel faydaları: a) Enerji tasarrufu, b) Karbon emilimi c) Oksijen üretimi, d) Ses yalıtımı, e) Konum edinimi, 18

f) Yaban hayatı için yer temini, g) Toz tutma h) Yağmur suyunun etkisini azaltmak, i) Tarım alanı (dikey çiftçilik) oluşturma, j) İnsanların iyi hissetmesi olarak sıralanabilir. Dikey bahçelerin yaraları genel olarak beş başlık altında toplanmaktadır. Bunlar; enerji tüketimini azaltmak (ısı yalıtım sistemini artırmak), kentsel ısı adası etkisinin azaltılması, iç mekan hava kalitesinin arttırılması, gürültü kirliliğinin azaltılması ve kentsel alanlardaki yaşam kalitesinin arttırılmasıdır. 2.5.1 Enerji Tüketiminin Azaltılması Yapılan çalışmalar, dikey bahçelerin, yapılar için önemli bir ısı yalıtım katmanı olduğunu kanıtlamıştır. Bu faydaya örnek olarak İzlanda da hala varlıklarını devam ettiren ÇimEvleri (Turf Houses) göstermek mümkündür (Şekil 2.16). Bu evler, yapının çatı ve duvar gibi yüzeylerinin bitkilendirilmesinin, ısıl performans açısından yararlarını gözlemlemek için iyi bir örnek sayılabilir. Bu evler genellikle tepe yamaçlarına kurulmaktadır. Yapının çatısında ve genellikle duvarlarında 15-18 inch kalınlığında toprak ve bitki dokusu bulunmaktadır ve bu yüzeyler için koruyucu bir izolasyon tabakası görevi yapmaktadır (Hedberg 2008). İzlanda nın soğuk olan iklimin, daha yaşanılabilir olmasını sağlaması nedeniyle Çim Evler, yeşil kabukların günümüzdeki iklim değişikliği sorununa çözüm olacağı umuduna en iyi örnek sayılabilir. 19

Şekil 2.16: İzlanda daki Çim Evleri (Turf Houses) Kaynak: Hedberg, (2008) Dikey bahçeler; bina cephelerinde pasif iklimlendirme sağlayarak, binaların iklimlendirmesi için harcanan enerjinin tasarrufunu sağlar yani binaların ısı performansının artırarak enerji tüketimini azaltır. Sarmaşıkların, binaların en çok günışığı alan cephesinde büyüyerek, bu cephe üzerinde önemli miktarda gölgeleme yaparak özellikle sıcak mevsimlerde soğutma görevi yapmaktadır. Japonya, Hoyano da yapılan bir araştırmada, bitkili ve bitkisiz duvar yüzeyleri üzerinde 10 C e varan sıcaklık farkları kayıt edilmiştir. Araştırmacılar tarafından soğuk iklime sahip ülkelerden Kanada da, dikey bahçeler ile yapılan gölgelemeler sayesinde iç mekan sıcaklığında ciddi anlamda düşüşler gözlemlenmiştir. Bilgisayar simülasyon modellerinin yardımıyla ölçülen değerler ile yaz mevsiminde enerji tüketiminin %23 oranında düşürülebildiği gözlemlenmiştir. Yaz aylarında gölgeleme yaparak, enerji tasarrufunu sağlayan bitkilerin, kışın yapraklarını dökerek, bina cephesinin gün ışığından faydalanabilmesini sağlamaktadır. Bina cephelerindeki hava hareketlerinin sebep olduğu ısı kazanç ve kayıplarının da dikey bahçeler sayesinde azaldığı bilinmektedir (Loh 2008). 20

2.5.2 Kentsel Isı Adası Etkisinin Azaltılması Kentlerdeki yapılaşma, güneş ışınlarının yansıtmasıyla kent alanlarının taşralara göre daha sıcak olmasına neden olmaktadır. Kentsel alanların, taşralara göre daha sıcak olmasına Isı Adası Etkisi (Heat Island Effect) denmektedir. Bu etkinin, kentlerde yaşayan sakinlerin yaşamlarını olumsuz etkilemesi, dikey bahçelere farklı bir önem vermektedir (Yeh 2009). Bitkilerde terleme veya buharlaşma yoluyla oluşan su kayıpları, çevresindeki sıcaklığın da düşmesini sağlamaktadır. Berlin deki Fizik Enstitüsünde yapılan bir araştırma, 4 katlı bir bina içerisinde yer alan 56 saksı bitkinin günlük soğutma değerinin 157kWh olduğunu tespit etmiştir. Sıcak iklime sahip coğrafyalarda, binaların tüm yüzeylerinin bitkiler tarafından kaplanmasının binaların iç mekan sıcaklıklarının düşürülerek iklimlendirme için tüketilen enerjiden tasarruf etmenin yanı sıra bina çevresinin hava sıcaklığının da düşürülmesi ve kentsel ısı adası etkisinin azaltılması da mümkündür. Örneğin Hong Kong da kentsel alan içerisinde yer alan 10 metre yüksekliğinde ve 15 m genişliğinde bir vadide yer alan yapıların cephelerinin ve çatılarının yeşillendirilmesi, bu vadinin hava sıcaklığının 8-9 C dolaylarında bir düşüş sağlayacağı öngörülmektedir (Alexandri ve Jones 2006). Yapılan araştırmaların sonuçlarından da anlaşıldığı üzere, bitkilendirilen bina yüzeylerinin iç mekan sıcaklığını düşürerek, iklimlendirme için harcanan enerjinin tasarrufunun sağlanmasının yanı sıra, buharlaşma ve terleme yoluyla atılan su buharı sayesinde çevresinin de hava sıcaklığının düşmesini sağlamaktadır. Dolayısıyla, kent içerisinde bitkilendirilen binaların bulunduğu alanlardaki hava sıcaklığı, bitkilendirilmeyen alanlara kıyasla daha yaşanabilir hava sıcaklığına sahip olmaktadır. 2.5.3 İç Mekan Hava Kalitesinin Arttırılması Dikey bahçelerin yukarıda sayılan faydalarının yanı sıra, estetik açıdan kullanımı da mümkündür. Dikey bahçelerin iç mekanda kullanımı, hem estetik açıdan zengin bir 21

sergileme elemanı hem de iç mekan hava kalitesini arttırıcı özellik taşıyan bir pasif iklimlendirme aracı niteliği kazandırmaktadır. Dikey bahçelerin iç mekanlarda kullanılması, iç mekanın hava kalitesini arttırması dolayısıyla bazen bio-duvarlar olarak da adlandırılmaktadır (Loh 2008). Bitkiler, günışığı enerjisini absorbe ederek, canlıların solunum sonucu ürettikleri karbondioksit gazını ve suyu parçalarlar ve tepkime sonucu olarak glikoz ve oksijen üretirler. İç mekanların bitkilendirilmesi, insanların yaptıkları solunum sonucu ürettikleri karbondioksitin dönüşümü açısından önemli bir role sahiptir. Bitkiler yaptıkları fotosentez sonucu bir nevi havayı filtrelemektedir. Havadaki karbondioksit gazını, fotosentez tepkimesi sonucu oksijene dönüştürerek, gün içerisinde düşen oksijen miktarını arttırmaktadır. Bitkilerin havadaki bu gaz dönüşümünü sağlamasının yanı sıra, Volatil Organik Bileşenler (VOC) gibi havadaki zararlı toksinleri de absorbe ettiği gözlemlenmiştir (Şekil 2.17). Şekil 2.17: İç mekan hava kalitesi döngüsü Kaynak: Vetical Garden, (2013) 22

Darlington un yaptığı bir çalışma sonucu, bir bina içerisinde bio-duvar bulunan odalardaki saatlik hava değişimi miktarının (ACH), bulunmayan odalara oranla 75 ilâ 100 kat daha fazla olduğunu tespit etmiştir. Aynı çalışmada, bio-duvarların bulunduğu odalarda, bulunmayanlara göre iç mekanda bulunan temiz hava oranınının %30 daha fazla olduğu tespit edilmiştir (Darlington 2000). 2.5.4 Gürültü Kirliliğinin Azaltılması Bitkilerin ses yalıtım özelliği bir nitelik olarak sayılamayacak kadar azdır. Fakat, bitkilerin otoyollarda ses bariyeri olarak kullanılması, ses bariyeri olarak kullanılan sert yüzeylerin yansıtıcılığına kıyasla dağıtıcı ve az da olsa emici bir görev almasını sağlayacaktır. Ayrıca, yeşil çatılardan edinilen tecrübe ile, bitkilendirilmiş çatıların bitkilendirilmemişlere kıyasla daha az sesi iç ortama aktardığı bilinmektedir. Bu nedenden ötürü, bitkilerin gerek yoğun şehir dokusu içerisinde gerekse otoyollarda oluşan seslerin dağıtılması ve emilmesi için estetik bir yol olabilir (Loh 2008). 2.5.5 Kentsel Alanlarda Yaşam Kalitesini Arttırması Bio-duvarların, anlatılan özelliklerinin yanı sıra, çevresine besin sağlaması da yer almaktadır. Bu fikirden yola çıkarak, Knafo Klimor Architects mimarlık ofisinin Çin de tasarladığı Agro-Housing çok katlı konut projesinde, katlarda bulunan ortak alanlarda bitki yetiştirilebilecek alanlar oluşturmuştur. Bu sayede, konut içerisinde yaşayan insanlar bu alanlarda yetiştirdikleri bitkiler sayesinde çeşitli besinler üreterek, hem kendi tüketecekleri besini kendileri üretmiş olacak hem de iç mekan kalitesinin arttırılmasını sağlamış olacaktır. 2.6 DİKEY BAHÇELER İÇİN KULLANILAN BİTKİ TÜRLERİ Bitki türü; ışık gereksinimini ve mevsimine göre yapıların yüzeylerinde ve cephelerde değişik etkiler ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle bitki seçimi tasarımın amaç ve hedefine ve etkilere göre gerçekleştirilmelidir. Bina yüzeylerinin bitkilendirme çalışmalarında sadece yapıların içinde yer aldığı çevrenin ekolojik koşullarında yetişebilecek bitki 23

türlerinin kullanılması gerekmektedir. Güney cephede kullanılan bitkiler güneşe dayanıklı, kuzey cephede ise soğuğa karşı dayanıklı ve gölge ortamlardan hoşlanan türler seçilmelidir. Güney cephelerde bitkisel tasarım uygulamaları için Jasminum nudiflorum, Rosa sp., Wisteria floribunda ve kuzey cephe için Hedera helix, Hydreangea gibi bitki türlerinin kullanımı uygun olmaktadır. Bol güneş alan batı cephelerinde herdemyeşil bitki türleri kullanılmalıdır. Doğu ve batı cephelerinde ise Humulus lupulus, Lonicera caprifolium gibi bitki türlerinin kullanımı daha uygun olmaktadır (Seçkin 2011). Bina yüzeylerinin bitkilendirilmesi çalışmalarında genel olarak dikkat edilmesi gereken koşullar ise: a) Bina yüzey bitkilendirme çalışmasından önce duvarın özenle incelenerek uygulamanın bu doğrultuda gerçekleştirilmesi, b) Bitkilerin gelişim gücü, gelişme yönü ve boylanma özelliği uygulanacağı binanın yapısal sistemine ve malzeme özelliklerine uyumlu olması, c) Kullanıcının bakım ve kullanım biçimi gibi konular hakkında daha önceden bilgilendirilerek bitkisel uygulama yapılmış bina yüzeylerine zarar vermesinin engellenmesi olarak değerlendirilebilir. Dikey bahçeler için birçok uygun bitki türü kullanılabilmektedir. Örneğin Patrick Blank tarafından tasarlanan Caica Forum Müzesi nde yaklaşık olarak 1500 bitki ve 150 farklı tür kullanılmıştır. Bu durumda bitkilerin hepsini ya da bir kısımını kullanabilmek mümkün olmaktadır. Dikey bahçeler için kullanılan bitki türleri ağırlıklı olarak; tırmanıcılar, sarılıcılar ve dağınık formadaki çalılardır. 2.6.1 Tırmanıcılar Genellikle desteğe ihtiyaçları yoktur. Çok düz duvarlarda desteğe ihtiyaç duyabilmektedirler (Johnston ve Newton 2004). Hedera helix, Parthenocissus ouinquefolia, Parthenocissus tricuspidata, Hydrangea petiolaris, Euonymus fortunei (Şekil 2.18 ve Şekil 2.19) bitki türlerini içermektedir (Tablo 2.1). Bu türler kent içi yaban hayatı için uygun yaşam alanları oluşturmaktadır. 24

Tablo 2.1: Tırmanıcı türler ve ekolojik istekleri Türler Mevsimsel Özelliği Görünüm ASPECT Bold:preffered Light:tolerated Büyüme oranı Toprak yapısı Orijini Özellikleri Hedera helix Parthenocissus quinquefolia Parthenocissus tricuspidata Hydrangea petiolaris Euonymus fortunei Herdem yeşil Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken Herdem yeşil N E S W Yavaş Zengin Yerli Mükemmel yaban hayatı bitkisidir. Kızıl gerdan ve çalıkuşu için uygun yuva oluşturmaktadır. Kelebeklerin kışı geçirmelerine yardımcı olur. Arılar için polen ve bal özü sağlar. N E S W Orta Herhangi bir toprakta yetişebilir N E S W Hızlı Herhangi bir toprakta yetişebilir Yabancı Yabancı Kuşlar için yuva, arılar için bal özü ve polen sağlar. N E W Orta Verimli Yabancı Böcek ve arılara bal özü üretir ve kuşlara iyi bir yuva sağlar. N E W Yavaş Herhangi bir toprakta yetişebilir Yabancı Kaynak: Johnston ve Newton, (2004) 25

Şekil 2.18: Hedera helix- Parthenocissus quinquefolia- Parthenocissus tricuspidata Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) Şekil 2.19: Hydrangea petiolaris - Euonymus fortunei Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) 2.6.2 Sarılıcılar Desteğe ihtiyaç duyarlar. İnce çelik teller, pürüzlü plastik yüzeyler ve keresteden yapılan çıtalar kullanılmaktadır. Bazı türler içinde tel veya ahşap kafes ağı gerekmektedir (Johnston ve Newton 2004). Capsis radicans, Passiflora caerulea, Lathyrus odoratus, Lathyrus odoratus, Polygonum bauldschianicum, Lonicera Periclymenum, Lonicera spp., Clematis vitalba, Clematis spp, Humulus lupulus, Aristolochia spp., Jasminum officinale, Vitis spp., Wisteria spp (Şekil 2.20-21-22-23) 26

sarılıcı türler olarak kullanılmaktadır. Bu türler yabacı orjinlidir. Çiçekleri ile arı ve diğer böcek türlerini kendine çekmektedir (Tablo 2.2). Tablo 2.2: Sarılıcı türler ve ekolojik istekleri Türler Mevsimsel Özelliği Yön Büyüme oranı Toprak yapısı Orijini Özellikleri Polygonum bauldschianicum Lonicera Periclymenum Lonicera spp. Clematis vitalba Clematis spp. Humulus lupulus Aristolochia spp. Jasminum officinale Vitis spp. Wisteria spp Capsis radicans Yaprak döken Yaprak döken Yaprak dökenherdem yeşil Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken N E S W Hızlı Herhangi bir toprakta yetişebilir Yabancı Kuşların yuvalaması için uygun koşullar sağlamaktadır. E S W Orta Verimli Yerli Gece bitkinin kokusu böcek ve kelebekleri çeker. kuşlara yuva imkanı oluşturur. N E S W Orta Verimli Yabancı Bitki tohumu ve balözü yararlıdır. E S W Hızlı Alkalik Yerli Kuşlar için iyi bir yuvalama alanı sağlar. Balözü böcekleri çeker. E W Hızlı Çeşitli Yabancı E S W Hızlı Zenginnemli Yerli Arıları çeker. N S W Orta Verimli Yabancı Gece kokusu böcekleri ve güveleri çeker. E W Hızlı İyi drenajlı Yabancı E S W Orta-hızlı Zenginnemli E S W Orta Zenginnemli E S W Yavaş Zengin toprak-iyi drenaj Yabancı Kuşlar için meyve, arılar için polen ve balözü sağlar. Yabancı Mükemmel balözü sağlar. Ayrıca yuva alanı oluşturur. Yabancı Passiflora Caerulea Lathyrus odoratus Yaprak döken E S W Hızlı Herhangi bir toprakta yetişebilir Yıllık S W Hızlı Zengin toprak-iyi drenaj Yabancı Yabancı Arılar için bal özü ve polen sağlar 27

Tropaeolum spp. Çoğunlukla yıllık Kaynak: Johnston ve Newton, (2004) E S W Hızlı Besin miktarınca az toprak Yabancı Arılar ve böcekler için bal özü ve polen sağlar. Tohumları kuşlar ve küçük memeliler tarafından yenmektedir. Küçük ve büyük beyaz kelebekler için yiyecek kaynağıdır. Şekil 2.20: Polygonum bauldschianicum-lonicera periclymenum- Clematis vitalba Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) Şekil 2.21: Humulus lupulus -Aristolochia macrophylla-jasminum officinale Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) 28

Şekil 2.22: Vitis amurensis -Wisteria floribunda-capsis radicans Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) Şekil 2.23: Passiflora caerulea -Lathyrus odoratus -Tropaeolum tricolorum Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) 3.6.3 Dağınık Çalılar Tırmanıcı değillerdir ancak duvara geniş örgülü ızgaralar bağlanarak sarılıcı özelliği gösterebilirler (Johnston ve Newton 2004). Rubus fruiticous, Jasminum nodiflorum, Rosa canina, Rosa spp., Forsythia suspensa, Cotoneaster spp. ve Pyracantha atalantiodes dikey bahçeler için kullanılan çalı türleridir (Şekil 2.24 ve Şekil 2.25). 29

Uygulamalarda toprak besin değeri yüksek olmalıdır. Yaban hayatı için yuva-besin imkanı sağlarlar (Tablo 2.3). Tablo 2.3: Dağınık çalı türleri ve ekolojik istekleri Türler Mevsimsel özelliği Yön Büyüme oranı Toprak yapısı Orijini Özellikleri Rubus fruiticous Jasminum nodiflorum Herdem yeşil Yaprak döken N E S W Orta Asit oranı yüksek toprak N S W Orta Verimli toprak Yerli Arılar ve kelebekler için polen ve bal özü sağlar. Gece bitkinin kokusu güveleri çeker.kuşlar ve küçük memeliler için yiyecek sağlar. Yabancı Rosa canina Rosa spp. Forsythia suspensa Yaprak döken Yaprak döken Yaprak döken E S W Orta Verimli toprak E S W Orta Verimli toprak N E S W Orta Verimli toprak Yerli Gece bitkinin kokusu güveleri çeker.kuşlar, böcekler ve küçük memeliler için balözü sağlar.kuşlara kafes yuva imkanı oluşturur. Yabancı Arılar için mükemmel bal özü sağlar. Kuşlara uygun yuva alanı oluşturur. Yabancı Kuşlar için yuva sağlar. Cotoneaster spp. Pyracantha atalantiodes Yaprak döken bazıları herdem yeşil Herdem yeşil Kaynak: Johnston ve Newton, (2004) N E Yavaş Herhangi bir toprakta yetişebilir E S W Yavaş Zengin toprak-iyi drenaj Yabancı Yabancı Karatavuk için uygun yuva oluşturur. Kuşlar, küçük memeliler için korunaklı alan sağlar. Arılar için balözü ve polen sağlar. Ardıçkuşları için iyi bir yuva, karatavuk için korunaklı alan ve arılar için balözü ve polen sağlar. 30

Şekil 2.24: Rubus fruiticous- Jasminum nodiflorum- Rosa canina Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) Şekil 2.25: Forsythia suspensa-cotoneaster lacteus-pyracantha atalantiodes Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) Dikey bahçeler için kullanılan diğer bitki türleri Şekil 2.26 da verilmiştir. Bu bitki türleri ağırlıklı olarak iç mekan bitkileridir. 31

Şekil 2.26 Dikey bahçelerde kullanılan bitki türleri Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) 32

Şekil 2.26: Dikey bahçelerde kullanılan bitki türleri Kaynak: Karaca ve Timur, (2013) 33

2.7 DİKEY BAHÇE UYGULAMA TEKNİKLERİ Günümüz modern mimarisine yeni bir anlayış getiren dikey bahçeler, özellikle büyük kentlerde yapılı çevrede daha çok yeşil etkisini artırmak üzere üretilen en iyi çözümlerden biridir. Yapı boyunca yükselen duvarlar, kapalı ya da açık kurgulanmış olan iki mekân arasındaki sınırı oluşturmaktadır. Dikey bahçeler, yapıda dış duvar üzerine ya da bahçe, yol vb. ayrım duvarı olarak da kullanılabilmektedir. Açık mekânları ayıran duvarlarda; topografya, kullanım biçimi vb. duruma göre malzemesi, yüksekliği, kalınlığı, geçirgenliği ve düzenlemesi değişebilmektedir. Dikey bahçeler bir duvara eklenmiş dekoratif bir öğe olmaktan çok kasvetli bir avluya, gri bir caddeye ya da soğuk bir modern yapıya yeşil doku ile hayat vermektedir. Kentin içinde yer alan büyük inşaat alanı çevresi ya da ulaşım ağı içinde bu tip dikey bahçe uygulamaları da söz konusu olmaktadır. Doğrudan dış ortama açık alanlardaki uygulamalarda en az sulama gerektiren ve uygulandığı iklime uygun, dayanıklı tipteki bitki seçimi uzun vadede dikey bahçe olarak kullanılacak sistemi doğrudan etkilemektedir. Dikey bahçe sistemlerinde; bitki seçimi, bitkiyi besleyen toprak ya da topraksız sistem, sulama tekniği ve uygulama yüzeyi alt konstrüksiyonuna bağlantısı çeşitli yöntemlerle çözülmektedir (Yücel ve Elgin,2010). Dikey bahçe uygulamaları; panel sistem (hidroponik panel sistem ve topraklı panel sistem), metal çit sistemi, modüler sistem ve asma sistem yöntemleriyle gerçekleştirilmektedir. 2.7.1 Panel Sistem Panel sistemde bitkilendirme doğrudan cephe üzerine uygulanabildiği gibi alt konstrüksiyon üzerine de uygulanabilmektedir (Şekil 2.27). Özellikle dış cephede yüksek ısı oluşumunun azaltılmasında olumlu etkisi olan bir uygulamadır (Yücel ve Elgin 2010). Esnek ve modüler sisteme sahip, şiddetli yağmurlara, rüzgar ve deprem yüklerine dayanımlı, her türlü iklim koşullarında uygulanabilir bir sistemdir. Topraklı 34

ve topraksız (hydroponic) olarak uygulanabilmektedir. Bitki seçimi, mevsimsel ve bitkinin özelliklerine bağlı renk çeşitliliği uygulamalarda görsel etki açısından farklı olanaklar sunmaktadır. Bitkilerin su ihtiyacını karşılamada atık su ya da yağmur suyundan da yararlanılmaktadır. Şekil 2.27: Panel sistem uygulama detayı Kaynak: Uffelen, (2011) Expo 2005 Aichi Japonya Dünya Fuarı nda, sarmaşıklar, rengarenk çiçekler ve meyveler olmak üzere 200 farklı türde, 200.000 den fazla bitkinin bir arada bulunduğu, 12 metre yüksekliğinde ve 150 metre uzunluğunda Bio Lung (Şekil 2.28) adı verilen dünyanın en büyük bitkilendirilmiş cephe uygulaması panel sistem ile gerçekleştirilmiştir. 35

Şekil 2.28: Bio Lung, Expo 2005 Aichi Japonya Dünya Fuarı Kaynak: Antonraubenweiss, (2013) Bio Lung uygulaması görsel açıdan bakıldığında, gökdelenler ile sıkışmış bir kentin yeşil alan ihtiyacının karşılanmasında, çevresel kirliliğinin azaltılmasında cephelerin bitkilendirilmesi etkili olmakta ve gelecekte çevre donanımları için bir model oluşturmaktadır. 2.7.1.1 Topraklı panel sistem Modüler olarak biçimlendirilmiş saksılar olarak nitelendirilmektedir. Paneller içerisindeki kaplarda toprak bulunmaktadır. Bu kaplar içerisine dikilen bitkilerin sulamasında genellikle damlama yöntemi kullanılmaktadır. Atlanta Botanik Bahçesi içerisinde yer alan bir duvar bu sistem kullanılarak bitkilendirilmiştir. Kurulan dikey bahçe, 2,5 metre yüksekliğinde ve 20 metre genişliğindedir. Bu dikey bahçede besin amaçlı yetiştirilen bitkiler kullanılmıştır (Şekil 2.29). Endüstrileşmenin hakim olduğu günümüzde, tarımcılığın ve sürdürülebilir besin üretiminin teşvik edilmesi amaçlı tarladan-masaya konseptine bir örnek niteliği taşımaktadır. Bu tür bahçeler, yenilebilir bahçe veya dış mekan mutfağı olarak da adlandırılmaktadır. (Expo2005 2013). 36

Şekil 2.29: Topraklı bitki modülü uygulamasından görüntüler Kaynak: Expo2005, (2013) 2.7.1.2 Hidroponik panel sistem Dikey bahçelerin yenilenebilir bitki ile donatılmasında hidroponik (hydroponictopraksız sistem) bahçe ilkeleri kullanılmaktadır. Hidroponik yöntem; bitkileri çözünmüş besinler içeren suda yetiştirme tekniğidir. Bu teknik, özel olarak tasarlanmış kafes sistemleriyle birlikte kullanılarak cephelerde renk, çeşit, doku sınırlaması olmadan bitkiler için yaşama alanları oluşturmaktadır (Gro-Wall Vertical Garden System 2013). Kafeslerin istenildiği zaman hareket ettirilebiliyor olması nedeniyle böcek ve hastalıklar açısından bakımı kolaydır. Hidroponik yöntemde toprak ortadan kaldırılarak bahçenin ağırlığı azaltıldığı için sistemi taşıyan elemanların oluşturduğu yükün yapıya olan etkisi de azaltılmış olmaktadır (Seçkin 2011). Suyun her panelin üstüne gelecek şekilde ayarlandığı sistemde sulama işlemi, bitkilerin de yardımıyla damlama etkisiyle aşağıya doğru akarak oldukça kolay bir şekilde gerçekleştirilmektedir. Suyun sistemde kalması ve yeniden kullanılabilir olması ile su maliyeti de düşük olmaktadır. Kontrollü bir sistem olduğu için beslenme bakımından kirlilik yaratmamaktadır (Oksay 2013) 37

Keçe Kullanarak Bitkilendirme Bitkiler, yaşamsal faaliyetleri için ihtiyaç duydukları mineralleri topraktan sağlamaktadırlar. Yapılan araştırmalar sonucu bitkilerin bazı malzemeler içerisinde dışarıdan mineral takviyesi yapılarak da yaşayabildiklerini saptamışlardır. Bu malzemelere örnek olarak keçe malzemesi, bitkiler için toprak gibi bir altlık sağlamaktadır. Bitkilerin sulamasında kullanılan suyun içerisine mineral takviyesi ile bitkilerin mineral ihtiyacının karşılanmış olmaktadır. Bu sebepten ötürü, bu tür oluşturulmuş dikey bahçelerde, mekanik sulama yapılmaktadır. Bitkilerin sulamasında kullanılan su içerisine de dikilen bitki türüne göre mineral katkısı yapılmaktadır. Bu sistemde, bitkilerin yaşaması için nemli olan keçelerin, bağlı oldukları duvar yüzeylerine zarar vermemeleri için, bitkilerin yerleştirildikleri keçe tabakasının duvar ile birleştirildiği katmana su geçirmez bir su yalıtım malzemesi gelmelidir. Tüm bu katmanlar, bir çerçeve ile sınırlandırarak bir panel elde edilmiş olmaktadır. Keçelerde biriken fazla suyun tahliye edilmesi için çerçevenin altında bir fazla suyun birikmesi için bir damlalık bulunmaktadır. Bu kapta biriken sular, bir pompa yardımıyla bitkilerin sulamasında tekrar kullanılabilir (Loh 2008). Keçe kullanarak oluşturulmuş örnek bir dikey bahçenin kesitine ve uygulamasına ilişkin görüntü Şekil 2.30-31 de verilmiştir. Şekil 2.30: Keçe yardımıyla bitkilendirilmiş bir uygulamaya ait kesit görüntüsü Kaynak: Loh, (2008) 38