Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 1 6 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 1-6 Türkiye de Arazi Toplulaştırmasının Yasal Durumu ve Tarihsel Gelişimi Gürsel KÜSEK (1) Özet Türkiye de tarım sektörünün başlıca yapısal sorunlarından birisi de işletme ölçeğinin küçük ve tarım arazilerinin parçalı çok hisseli olmasıdır. Ülkemizde ortalama işletme büyüklüğü 59 dekar olup, ortalama 11 parçalı arazide tarım yapmaktadır. Başka bir deyişle, işletme başına 11 parsel düşmektedir. Birçok parselin yasal yolu ve sulama kanalına doğrudan erişimi bulunmamaktadır. Bu durum kaynakların verimli kullanılmasını engellemekte ve bir takım sosyal sorunlara neden olmaktadır. Bu çalışmada, ülkemizde arazi toplulaştırmasının yasal durumu ve tarihsel gelişimi içinde yaşanan gelişmeler ve gerçekleştirilen uygulamalar değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Arazi toplulaştırma, Yasal durum, Tarihsel gelişim. Legal Status and Historical Developments of Land Consolidation in Turkey Abstract One of the main structural problems in the agricultural sector of Turkey is very small scale and the multi shares of agricultural land. In our country, the average size of agricultural farms is 59 da, the agricultural production is carried out 11-piece of land on average. In other words, there are 11 parcels per farm. There are no many legal ways for the parcel, and there is no direct access to the irrigation channel. This situation hinders the efficient use of resources and could be caused a lot of social problems. In this study, the historical development of the legal status of the land consolidation, developments and applications have been assessed in Turkey Keywords: Turkey, Land consolidation, Historical developments Giriş Ülkemizde tarım başta miras olmak üzere değişik nedenlerle parçalanarak küçülmesi işletmelerin verimliliğini azaltmaktadır. Arazi parça sayısı arttıkça parsel sınırları, yollar ve su kanalları için daha fazla alan ayrılması tarım alanlarındaki kayıpların artmasına yol açmaktadır. Parçalı ve dağınık araziler tarımsal alet ve makinalarının iş gücü verimlerini de azaltmakta ve üretim masraflarını artırmaktadır. Parçalılığın çok fazla olduğu alanlarda; sulama, drenaj, arazi tesviyesi ve ıslahı gibi hizmetlerin işletmenin her parçasına götürülmesi uygulamada zorluklara sebep olmaktadır. Parsellerin çoğunun yola ve sulama kanalına cephesinin olmaması geçiş ve su kullanımı hakları yönünden sorun oluşturmaktadır. Mera arazilerinin parçalı ve dağınık olması da benzer sorunlarla birlikte toprakların aşınarak çevresel sorunların artmasına neden olmaktadır. Hızla artan nüfusun artan gıda talepleri ile sanayinin artan ham madde taleplerinin karşılanması açısından verimliliği artırıcı tedbirlerin alınması ve bunun için de öncelikle tarımsal altyapının ıslah edilmesi gerekmektedir. Tarımsal yapının ıslah edilmesi, genel ekonominin bir ihtiyacı olup, birçok politika aracının bir arada ve birbirini destekler nitelikte uygulanması gerekmektedir. Bu amaçla yapılan çalışmaların başında arazi toplulaştırması ve tarla içi geliştirme hizmetleri gelmektedir. Arazi toplulaştırması, tarımsal altyapının ıslahında önemli bir araçtır. Basit kullanımından çok amaçlı kullanımına devamlı gelişen ve her geçen gün önemi daha fazla artan uygulamaları kapsamaktadır. Bu çalışmada, ülkemizde arazi toplulaştırmasının tarihsel gelişimi içinde yaşanan gelişmeler ve gerçekleştirilen uygulamalar değerlendirilmiştir. Yayın Kuruluna Geliş Tarihi: 02.07.2015 1 T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, Eskişehir Yolu 9. km Lodumlu/Ankara, e-mail: gursel.kusek@tarim.gov.tr
Türkiye de Arazi Toplulaştırmasının Yasal Durumu ve Tarihsel Gelişimi Arazi Toplulaştırmasının Tanımı Herhangi bir yatırım projesinin arazi toplulaştırması; biri dar, diğeri geniş anlamda olmak üzere iki türlü tanımlanabilir (Polat, 2012): Dar anlamda arazi toplulaştırması, aynı işletmeye ya da şahsa ait dağınık, küçük ve şekilleri bozuk arazilerin bir araya getirilerek uygun şekillerde birleştirilmesidir. Bu biçimde yapılan arazi toplulaştırması daha ucuz ve kısa zamanda gerçekleştirilirse de üretimin artırılmasına tek başına istenildiği gibi etkili olamamaktadır. Geniş anlamda arazi toplulaştırması; parçalı, dağınık ve şekilleri bozuk arazi parçalarını uygun biçimde düzenlemenin yanında, işletmeciliği ekonomik ve kolay biçime getirmek amacıyla arazilere yol sisteminin bağlanması, tarım toprağından azami yararlanmak amacıyla sulama, drenaj, arazi tesviyesi, toprak korunması ve ıslahı, üreticilerin yaşama ortamını iyileştirmek amacıyla köy yenilemesi, köy gelişme alanlarının belirlenmesi ve köy imar planlarının yapılması, kırsal görünüm ve kırsal çevrenin iyileştirilmesi için kırsal ve doğal çevrenin sürdürülebilir biçimde planlanması ve işletmelerin arazi miktarlarının arttırılması gibi bütün kültür teknik önlemlerinin alınması olarak tanımlanır. Arazi toplulaştırması genel olarak küçük, parçalı yapıdaki tarım arazilerinin sulama ve sosyal altyapı hizmetleri ile birlikte yeniden düzenlenmesi ve modern tarıma uygun hale getirilmesi olarak tanımlanır. Arazi toplulaştırması FAO tarafından; kullanıcılarla malikler arasında düzenlemeyle mülkiyet haklarının yapısının düzeltilmesi için önlemlerin tanımlanması olarak tanımlanır. Başka bir ifade ile arazi toplulaştırması, parçalanmanın etkilerinin yeni parselasyon planları ile giderilmesi yanında ekonomik ve sosyal reformlarla bağlantılıdır (Küsek ve Ark., 2015). Günümüzde arazi toplulaştırması uygulamaları amaç ve uygulamalar itibari ile ülkeler arasında farklılıklar içermektedir. Etüt, planlama, yatırımcı kuruluşların fonksiyonları, örgütlenme ve toplulaştırma süreçlerine faydalanıcıların katılımları gibi pek çok açıdan 2 farklı ülkelerde farklı uygulamaları görmek mümkündür. Arazi Toplulaştırmasının Gerekçesi Ülkemizde tarım sektörünün yapısal sorunlarının başında işletme ölçeğinin küçük, tarım arazilerinin parçalı çok hisseli olması gelmektedir. Ortalama işletme büyüklüğü 59 dekar olup, ortalama 11 parçalı arazide tarım yapılmaktadır. İşletme başına 11 parsel düşmektedir. Pek çok parselin yasal yolu ve sulama kanalına doğrudan erişimi yoktur. Bu durum kaynakların verimli kullanılmasını engellemekte, sosyal sorunlara neden olmaktadır (Küsek ve Ark., 2015). Tarım arazileri ile ilgili bir diğer sorunda hisselilik sorunudur. Bu gün itibariyle 24 milyon ha tarım alanında 40 milyonun üzerinde hisse bulunmaktadır. Buna göre, her bir tarım işletmesi ortalama 13 hissedara ait arazileri işlemektedir. Hisseli arazilerde hem toprağı işleyenler hem de büyük çoğunluğu kentlerde yaşayan hissedarlar da mağdurdur. Her iki tarafta tarım arazilerinden beklenen faydaları yeterince alamamaktadır. Ayrıca, miras ile parçalanmanın yanında yıllardır devam eden kontrolsüz alım ve satışlar, toplulaştırmasız yapılan karayolu, otoyol ve demiryolu gibi kamu yatırımları hem kamunun kamulaştırma ve yatırım harcamaların artırmış hem de tarım alanların tarımsal bütünlüğünü bozmuştur. Bu sorunlar arazi toplulaştırmasını zorunlu kılmıştır (Küsek ve Ark., 2015). Tarım arazileri zamanla şekil ve büyüklük bakımından çeşitli değişikliklere uğramaktadır. Bu değişiklikler genel olarak üç şekilde oluşur: 1- Mülkiyetin parçalanması 2- Mülkiyetin dağılımı 3- Parsellerin karışıklığı Tarım işletmelerinde verimliliği büyük ölçüde düşüren arazi parçalanmasının nedenleri şunlardır: Miras ve intikal yoluyla parçalanma Hisseli ve bölünerek yapılan satışlar Sulama, karayolları ve demiryolları gibi tarım arazilerinden geçen kamu yatırımları
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 1 6 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 1-6 Sermaye ve işgücü yetersizliğinden dolayı yapılan kısmi kiracılık ve ortakçılık Sel, taşkın ve heyelan gibi doğal afetler Tarım kesimindeki yüksek nüfus yoğunluğu baskısı Arazi Toplulaştırmasının Amaçları Tarımsal işletmelerde verimliliği: büyük ölçüde düşüren arazi parçalanmasını; miras ve intikal, hisseli ve bölünerek yapılan satışlar, kiracılık ve ortakçılık, muhtelif amaçlarla yapılan kamulaştırmalar, tarım kesimindeki yüksek nüfus yoğunluğu gibi faktörler etkilemektedir. Bu gerekçelerle yapılan arazi toplulaştırmasının amaçları aşağıdaki gibi özetlenebilir: Sulama oranlarını artırmak Fiziki tesislerin sebep olduğu parçalanmaları önlenmek Sulama projelerinin maliyetinde tasarruf sağlanmak Arazi sahiplerine kamulaştırma bedeli yerine arazi vererek, toprağından kopması önlenmek Sulama ve teknik tarım metotlarının uygulanmasını kolaylaştırmak. İşletme merkezi ile parseller arasındaki mesafeleri azaltarak, her parseli yola bağlamak Net arazi kullanma alanı ve parsel büyüklüklerini artırmak ve parsel şekilleri düzenlenmek İşletmede iş gücü tasarrufu sağlanmak İşletmede net gelir artışı sağlanmak Proje alanında sosyal huzur sağlanmak Arazi Toplulaştırmasının Faydaları Arazi toplulaştırma uygulamalarının sağlayacağı sosyal ve ekonomik faydalar aşağıdaki gibi sıralanabilir: Sosyal Faydalar: Bütün parseller yollardan ve sulama kanallarından doğrudan yararlandıklarından çiftçiler arasındaki yol ve su geçkisi problemleri önlenir. Mevcut durumda sulanan alanlarda çok ciddi huzursuzluklara sebep olan bu durumun önlenmesi en önemli faydalardan birini oluşturmaktadır. Hızlı nüfus artışı sonucu miras yolu ile bölünen parseller içinden çıkılmaz bir durumdadır. Toplulaştırma yolu ile bu hisseler toplanarak her çiftçiye tek tapu verilmektedir. Bu yolla ülkemizin Tapu ve Kadastro kayıtları yenilenmekte ve yeni kayıtlar bilgisayar ortamında oluşturulduğundan toplulaştırması tamamlanmış olan köylerde bir daha tapu ve kadastro problemi yaşanmayacaktır. Köylere köy yerleşim alanları ve diğer sosyal alanlar kazandırılmaktadır. Genellikle işgal edilmiş, üzerine evler yapılmış olan mera arazileri ya vatandaş arazileri ile ya da hazine arazileri ile değiştirilerek, hem meralar işgalden kurtarılmakta hem de vatandaşlara o yerlere yasal yollardan sahip olabilme olanağı verilmektedir. Ekonomik Faydalar: Her parsel sulama kanalından doğrudan faydalandığından ve çiftçiler öncesine göre daha az sayıda parsele sahip olduklarından, sulama oranı ciddi ölçülerde artmaktadır. Böylelikle son derece pahalı olan baraj ve sulama yatırımlarından beklenen fayda arttırılmaktadır. Ancak bu artış yöreden yöreye değişeceğinden, parasal olarak ölçmek son derece zordur. Kanal ve yol inşaatı gibi devlet yatırımlarında ciddi azalmalar olmaktadır. Proje sahasında devlet yatırımları için gerekli alanlara istimlak ödenmemektedir. Köy merkezi ile parseller arasında kat edilmesi gereken yol miktarı azalmaktadır. Böylece, gidiş geliş için harcanılan zaman ve yakıttan dolayı çiftçilerin masrafları azalmakta, gelirleri artmaktadır. Yeni planlama ile oluşturulan parsel şekillerinden dolayı parsel içinde insan ve makina gücü iş veriminde artmalar olmaktadır. Türkiye de Arazi Toplulaştırması Uygulamalarının Yasal Durumu ve Tarihsel Gelişimi Osmanlı İmparatorluğu nda 11. yüzyılda kurulan Askeri İkta Sistemi nedeniyle, tüm toprakların iyeliği devlet elindedir. 17. yüzyıla 3
Türkiye de Arazi Toplulaştırmasının Yasal Durumu ve Tarihsel Gelişimi kadar devam eden bu sistem ile toprağın yönetimi memur askere bırakılmıştır. Tazminat döneminde toprakların önemli bir kısmı özel iyeliğe dönüşmüştür. Medeni kanunla birlikte, miras yasası bu özel iyeliğin parçalanmasını da beraberinde getirmiştir. Yıllar içerisinde uygulanan arazi toplulaştırma çalışmaları, bu parçalanmış arazilerin birleştirilmesini hedeflese de, bir yandan hisselilik ve satışlarla parçalılık ve dağınık parseller günden güne artmıştır. Ülkemizde arazi toplulaştırması uygulamalarına 1961 yılından köy bazlı basit arazi toplulaştırması olarak başlanmıştır Ülkemizde ilk arazi toplulaştırması 1961 yılında Mülga TOPRAKSU Genel Müdürlüğü tarafından Konya ili Çumra İlçesine bağlı Karkın köyünde yapılmıştır. TOPRAKSU Teşkilat Kanunu ile Medeni Kanunun 678 inci maddesi ve Toplulaştırma Tüzüğüne göre yapılan çalışmalar 1984 yılında Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Kuruluşuna kadar devam etmiştir. Bu tarihten itibaren toplulaştırma çalışmalarına KHGM tarafından devan edilirken aynı yıl yürürlüğe giren 3083 Sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine dair Tarım Reformu Kanunu ile de Mülga Tarım Reformu Genel Müdürlüğü tarafından da arazi toplulaştırma çalışmalarına başlanmıştır. 1966 yılına kadar yapılan toplulaştırma çalışmalarından sonra bir tüzük çıkartılması ihtiyacı belirmiş ve ilk ARAZİ TOPLULAŞTIRMA TÜZÜĞÜ 27.06.1966 tarihinde 6/6707 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulmuştur. Belirtilen toplulaştırma tüzüğüne göre uygulamalar 1973 yılına kadar devam etmiş, 17 Temmuz 1973 tarihinde 1757 Sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanununun yürürlüğe girmesi ile bu tüzük yürürlükten kaldırılmış ve T.T.R. Kanunun 103. Maddesine göre Toprak ve Tarım Reformu bölgesinin dışındaki alanlarda toplulaştırma çalışmaları 1978 yılına kadar TOPRAKSU Genel Müdürlüğü tarafından yeni tüzük çıkmadığından mülga olan tüzüğe göre yürütülmüştür. 1978 yılında, 1757 sayılı T.T.R. Kanunu iptal edilince, 2. defa 7457 Sayılı Kanunun 2. Maddesi ( J ) bendi ile Medeni Kanunun 678. Maddesine dayanılarak 24.09.1978 tarihinde 4 7/18231 Sayılı Arazi Toplulaştırma Tüzüğü yürürlüğe girmiştir. 1983 yılında Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü kurulmuş ve 3202 Sayılı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanunun 12-c Bendinde arazi toplulaştırması hizmetlerinin yürütülmesi Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğüne verilmiştir. Halen Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, mülga olan 7457 sayılı kanuna dayalı olan tüzüğe göre çalışmalarına devam etmektedir. 2003 yılından itibaren basit arazi toplulaştırması hızlandırılmaya çalışılmış, 2005 sonrası basit toplulaştırma yerine çok amaçlı ve ova/havza bazlı uygulamalar araştırılamaya başlamıştır. 2008 yılından itibaren, özel arazi toplulaştırması için yasal düzenleme yapılmış ve GAP arazi toplulaştırması ile de sulama yatırımlarının hızlandırılması amacıyla çok amaçlı toplulaştırma çalışmalarına hız verilmiştir. Çok amaçlı arazi toplulaştırması ile proje anlayışı ve uygulamalarında da çok önemli değişimler yaşanmıştır. Bilgisayar teknolojileri en üst seviyede kullanılırken, sosyal etüt raporlarının hazırlanması, hidrolojik ve yapısal çözümlerim geliştirilmesi gibi çok önemli değişimler yaşanmaya başlamıştır. Ayıca karayolu, otoban, kavşak, havaalanı, Organize sanayi bölgelerinde arazi toplulaştırmasının uygulamaları artmış ve ekolojik koridorların oluşturulması, korunacak alanların tescili gibi çevresel çözümler de hayat bulmaya başlamıştır. 2014 yılında tarım arazilerinin mirasla parçalanmasını önleyen yasal düzenleme, arazi toplulaştırmasının önemini daha da artırmıştır. Bu yasal düzenlemeye göre, arazi toplulaştırması arazi edinimi ile birlikte değerlendirilecektir. Günümüzde toplulaştırma çalışmalarına hız verilirken miras yolu ile hisselilik artmaya devam etmekte olduğundan 5403 sayılı kanunda; 15 Mayıs 2014 tarih ve 29001 sayılı resmi gazetede yayınlanan 6537 sayılı 30.04.2014 tarihli TOPRAK KORUMA VE ARAZİ KULLANIMI KANUNUNDA DEĞİŞİKLİK YAPILMASI HAKKINDA KANUN ile miras yolu ile parçalanmanın önüne geçecek radikal bir düzenleme yapılmıştır.
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 1 6 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 1-6 Yeni yasa ile asgari tarımsal arazi büyüklüğü ve yeterli gelirli tarımsal arazi büyüklüğü kavramları tanımlanmış, belirlenen büyüklükteki tarımsal araziler üzerinde gerçekleştirilecek mülkiyeti aktarıcı nitelikli işlemlerin yanı sıra, intikal ve miras taksimi işlemlerinde önemli değişiklikler getirilmiştir. 5403 sayılı Kanunda 6537 sayılı Kanun ile yapılan değişiklik ile tarım arazileri belirlenen büyüklüklerin altında ifraz edilemeyecek, hisselendirilemeyecek, pay ve paydaş sayısı artırılamayacaktır. Yasa ile parsellerin sayısının sabitlenmesi ve hisse sayısının azaltılması hedeflenmiştir. 29222 Sayılı 31 Aralık 2014 tarihli resmi gazete ile Tarımsal Arazilerin Mülkiyetinin Devrine İlişkin Yönetmelik yayınlanmıştır. Yeni oluşturulan Arazi Edindirme birimi kırsal alandaki parsellerin değerinde işlem görmesi ve atıl durumdaki verimli toprakların ekonomiye kazandırılmasında çok önemli bir yere sahiptir. Tarım sektöründe rekabeti artıracak şekilde yasal düzenlemelere gidilmiştir. 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanununda değişiklik yapan 6537 sayılı Kanunun 5. Maddesi ile değişik 8/K maddesinde arazi edindirme iş ve işlemleri ne ilişkin olarak; Bu Kanunun uygulanması ile ilgili olarak, ihtiyaç duyulması hâlinde, yeter gelirli tarımsal arazi büyüklüğünün altındaki tarımsal arazileri yeter gelirli tarımsal arazi büyüklüğüne çıkarmak veya mülkiyetten kaynaklanan ihtilafları gidermek amacıyla kamulaştırma, alım ile satım işlemleri Bakanlığın talebi üzerine Maliye Bakanlığınca ilgili mevzuatına göre yerine getirilir. Kamulaştırma ve alım işlemleri gerektiğinde Hazineye ait taşınmazların trampası suretiyle de yapılabilir. hükmü yer almaktadır. Buna göre hisselerin fiilen kullanıcılara devri ile işletme ölçeğinin büyütülmesinde arazi bankacılığının esas görevi olan arazi edinimleri ile ilgili çalışmaların önü açılmıştır. Günümüzde Türkiye de, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü 3083 Sayılı Tarım Reformu Kanunu na göre uygulama alanı ilan edilen bölgelerde veya sulama alanlarında arazi toplulaştırması hizmetlerini sürdürmektedir. Türkiye de Arazi Toplulaştırma Projelerinin Durumu Tarımda üretim/çalışma koşullarını ve kırsal alanda genel arazi kullanımını iyileştirmek, istihdamı sağlamak ve geliştirmek, doğal ve kültürel mirası korumak gibi amaçlar doğrultusunda çok amaçlı arazi toplulaştırması uygulamaları yaygınlaşmıştır. Ülkemizde parçalı, dağınık ve şekilsiz parsellerin birleştirilmesi, yol ve sulama ağına kavuşturulması gibi mekânsal düzenlemeleri içeren çok amaçlı arazi toplulaştırması uygulanmaktadır. Bu kapsamda, bu güne kadar çok geniş bir alanda arazi toplulaştırması tamamlanmış, bir çok alanda da devam etmektedir. GAP, KOP ve DAP gibi bölgesel projeler yürütülmektedir (Çizelge 1 ve 2). Çizelge 1. Türkiye de Arazi Toplulaştırma Projelerinin Durumu Proje adı Tamamlanan (ha) Devam eden (ha) Toplam (ha) A.T 626 656 854 480 1 481 136 GAP 2 004 570 184 372 2 188 942 KOP 181 066 570 965 752 031 DAP 141 310 364 992 506 302 DOKAP 0 14 150 14 150 TOPLAM (ha) 2 953 602 1 988 959 4 942 561 Ülkemizde kuru ve sulu tarım yapılan alanlarda arazi toplulaştırması uygulamalarının değişimi Şekil 1 de verilmiştir. Toplulaştırma yapılacak toplam alan 14 milyon ha olup, sulamaya açılmış alanlarda 4 milyon ha, kuru tarım alanlarında ise 5.5 milyon ha alanda arazi toplulaştırması uygulanacaktır. Çizelge 2. Türkiye de Yıllara Göre Arazi Toplulaştırma Çalışmaları Yıllar Alan (ha) 1961-2002 450 000 2003-2007 132 000 2008 430 000 2009 103 000 2010 26 000 2011 601 998 2012 1 210 604 TOPLAM 2 953 602 5
Türkiye de Arazi Toplulaştırmasının Yasal Durumu ve Tarihsel Gelişimi Şekil 1. Ülkemizde kuru ve sulu tarım alanlarında arazi toplulaştırması Sonuç ve Öneriler Tüm dünyada ve ülkemizde kırsal alanda yapılan toplulaştırma anlayışında zamanla beliren ihtiyaçlar doğrultusunda bir değişim yaşanmaktadır. Farklı ülkelerindeki tarım arazilerinin yapısal, çevresel, ekonomik, sosyal olarak farklı düzenlemelere ihtiyacı olacaktır. Bu ihtiyaç için ortak kullanılan araçlar ise arazi toplulaştırması ve arazi bankacılığıdır. Toplulaştırma çalışmalarında kullanılan bilgisayar programları için gerekli yazılımlar konusunda daha fazla ödenek ayrılması araştırmaların uygulamacı kurum bünyesinde yapılması düzenlenmesi gerekmektedir. Altlık haritalar tüm ülkelerde kullanılan ortofoto haritalar veya uydu görüntüleri ile desteklenmesine rağmen parsellerin yeniden dağıtımı zaman almakta süreci uzatmakta ve en iyi planlamaya ulaşmamızı engellemektedir. Toplulaştırma projelerinin hayata geçirilmesinde katılımcılıkla çok daha hızlı ve doğru planlama ve uygulamayı sağlayacaktır. Bu nedenle, algıya yönelik çalışmaların artırılması toplulaştırma ve yeni miras yasasının tanıtımına yönelik çalışmalar yapılmalıdır. (reklam, broşür, tv vb.) Peyzaj, rekreasyon ve doğa korumaya yönelik alanların toplulaştırma projelerinde toplam proje alanına oranlanarak zorunlu olarak bırakılması gerekir. Kurumlar arası işbirliği koordinasyon çalışması yapılmalıdır. Bu bize zamandan ve paradan tasarruf sağlayacaktır. Arazi bankacılığı ve arazi edinimi arazi toplulaştırması ile yürütülmelidir. Kurumun 6 önceden arazi alım satımına yönelik uygulamaya hız verildiğinde toplulaştırma çalışmaları daha hızlı ve doğru uygulanabilecektir. Bu araziler uygulamada esneklik sağlayacaktır. Edinilen bu araziler daha sonra toplulaştırma projesi içerisinde değerlendirilip piyasa koşullarında satılabilir. Bunun için arazi bankacılığı sisteminin hayata geçirilmesi gerekir. Arazilerin izlenmesi (uydu vb.) boş bırakılmaması bunun için gerekli yaptırımlar gerekir. Drenaj, tahliye planlaması gerekli hidrolik hesaplamalar sonucunda planlanmalıdır. Sahada biriktirme havuzları (biyoçeşitlilik, su ve toprak kirliliğinin önlenmesi için) yapılmalıdır. Toplulaştırma köy yenileme çalışmaları ile koordine edilmediği sürece istenilen kırsal kalkınma sağlanamayacaktır. Ancak bu şekilde köydeki yaşlı nüfus sorunu çözülecek genç nüfus kente göç etmeyecektir. Kaynaklar Küsek, G., Türker, M., Gülsever Şaban, F.T.Z., Şahin, G. (2015). Türkiye de Arazi Toplulaştırmasında Gelişmeler Ve Arazi Bankacılığının Uygulanma İmkânları, 1. Ulusal Biyosistem Mühendisliği Kongresi, 9-11 Haziran 2015, Bursa. Polat, H.E. (2012). Kırsal Yerleşme Planlaması Arazi Toplulaştırması. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 7 20 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 7-20 Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi Gürsel KÜSEK (1) Özet Bu çalışmada, sulama projeleri için arazi toplulaştırmasının tekno-ekonomik değerlendirmesi amacıyla, Malatya ilinde bulunan Çayırköy, Kuşdoğan ve Özal köylerindeki arazilerde gerçekleştirilen toplulaştırma uygulamaları dikkate alınmıştır. Toplulaştırma öncesi ve sonrasında parsel sayıları ve büyüklüklerindeki değişimler belirlenmiştir. Toplulaştırma ile yol uzunluklarının azalması, yolların kalitelerinin stabilize olarak değiştirilmesi ve parsel şekillerindeki düzenlemeden dolayı oluşan ekonomik kazançlar hesaplanmıştır. Toplulaştırmadan önce 3125 olan parsel sayısı, toplulaştırma sonrasında 1188 adet parsele azalmıştır. Ortalama parsel büyüklüğü, arazi toplulaştırma öncesinde 1,94 ha iken, toplulaştırma sonrasında 5,1 ha değerine yükselmiştir. Bu durumda toplulaştırma oranı, % 62 olarak hesaplanmıştır. Toplam keşif azalması % 32 oranında gerçekleşmiştir. Toplulaştırma ile sulama harcamalarında hektar başına 3,2 bin TL tasarruf sağlanmıştır. Toplulaştırma oranı ile yol azalma yüzdesi arasında ilişki belirlenmiştir. Toplulaştırma oranı % 60 olduğunda, yol azalma miktarı % 76 düzeyine ulaşmıştır. Proje sahalarında uygun olmayan parsel şekilleri nedeni ile parseller içerisinde % 15 oranında insan ve makine iş gücü kaybı olduğu belirlenmiştir. Arazi toplulaştırması ile hektar başına devlet yatırımlarından sağlanan kazanç 3950 TL, çiftçilerin toplam kazancı ise 61 TL olup, arazi toplulaştırmanın toplam kazancı 4,011 TL/ha olarak hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Arazi toplulaştırma, Sulama projeleri, Tekno-ekonomik analiz. Techno-economic Assessment of Land Consolidation for Irrigation Projects Abstract In this study, the land consolidation applications performed in Cayırköy, Kusdogan and Ozal villages of Malatya province has been taken into account for the techno-economic assessment of land consolidation for irrigation projects. The changes in the numbers and size of the parcel were determined before and after the land consolidation. The economic gains were calculated due the depletion of the length, changing the quality of stabilized roads and regulation of parcel shape occurred with the land consolidation. The number of parcel was 3125 before the land consolidation; it has decreased to 1188 pieces parcel after the land consolidation. While the average parcel size was 1.94 ha before the land consolidation, it has enlarged to 5.1 ha after ha the land consolidation. Therefore, the consolidation ratio, calculated as 62%. The reduction in the total exploration was realized as 32%. Due the land consolidation 3.2 thousand TL per hectare has been saved in the irrigation spending savings. The relationship between the percentage of the reduction in the road and the consolidation rate was determined. When the rate of the consolidation was 60%, the amount of the reduction in the road has reached the level of 76%. Because of the parcel shapes are not suitable in the project areas, it has been determined that the loss of human and machine labor to be 15% within the parcels. With the land consolidation, 3950 TL per hectare were saved in the State investment earnings, the total gain of farmers was 61 TL per hectare and therefore the total gain of land consolidation was calculated as 4011 per hectare. Keywords: Land consolidation, Irrigation projects, Techno-economic assessment Giriş Sulamaya açılacak sahalara öncelik verilerek yapılan toplulaştırma uygulamaları sulamaya açılmış alanlarda da yapılmış ve yapılmaya devam etmektedir. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü tarımsal arazilerin sulanması için büyük ölçekli sulama projeleri yürütmektedir. Sulama kanalları için gerekli Yayın Kuruluna Geliş Tarihi: 02.07.2015 1 T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, Eskişehir Yolu 9. km Lodumlu/Ankara, e-mail: gursel.kusek@tarim.gov.tr
Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi araziler kamulaştırma yapılmadan proje sahası içerisinde yer alan parsellerin alanlarından yapılan ortak kesintiden karşılanmaktadır. Arazi toplulaştırmasının en fazla kullanıldığı alanlar sulama alanlarıdır. Özellikle sulama projelerinin toplulaştırma ile birlikte yapılması, üretim ve verim artışları yanında, sulama yatırım maliyetlerinde de % 40 lara varan oranlarda tasarruf sağlanabilmektedir. Baraj, gölet, elektropompaj ve yeraltı suyu sulama tesisleri gibi sulama yatırımları arazi toplulaştırması yapılmadığında mülk araziler üzerine gelen araziler kamulaştırılmakta ve her yıl büyük meblağlarda kamulaştırma bedelleri ödenmektedir. Arazi toplulaştırması yapılmadan yapılan yatırımlar sonucu tarım arazileri parçalanmakta, şekilleri bozulmakta ve kullanılamaz hale gelebilmektedir. Toplulaştırmalı sulama projelerinde parseller sulama kanallarına bağlantılı olarak yeniden düzenlendiği için sulama kanalı ve kanalet uzunlukları azalmakta ve toplulaştırmasız duruma göre parselleri bölerek geçen sulama hatlarının meydana getirdiği parçalılık da ortadan kalkmaktadır. Toplulaştırma sonrası oluşan yeni parselasyonla tarımsal altyapı modern tarıma uygun hale getirilmekte, sulamanın etkinliği artmakta, üretimde kullanılan iş gücü ve girdi kullanımı azalmakta ve işletmelerin verimliliği artırılmaktadır. Ayrıca sulama oranları ve randımanları da artmaktadır. Örneğin; Karaman Kisecik toplulaştırma projesi, kapalı sistem sulama projesi ile birlikte uygulanmış olup çok önemli gelişmeler sağlanmıştır. Projede toplulaştırma öncesi 1.61 ha olan ortalama parsel büyüklüğü toplulaştırma sonrası 3.61 ha olmuştur. Böylece parsel büyüklükleri artarken su kullanımında da ciddi oranlarda tasarruflar sağlanmıştır. Açık kanal iletim yapısında sulamaya doğrudan erişim % 61 iken toplulaştırma ile bu oran %100 e ulaşmıştır. Toplulaştırma ve kapalı sulama sistemi sonrası %64 su tasarrufu sağlanmıştır. Bu çalışmada, sulama projeleri için arazi toplulaştırmasının tekno-ekonomik değerlendirmesi amacıyla, Malatya ilinde bulunan Çayırköy, Kuşdoğan ve Özal köylerindeki arazilerde gerçekleştirilen toplulaştırma uygulamaları dikkate alınmıştır. 8 Bu amaçla, projeleme sahasında yapılan çalışmada, blok planlaması için DSİ Sulama Kanal Projeleri alınmış ve bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Daha sonra, arazide bulunan ev, kayısı bahçesi gibi sabit tesisler yerinde ölçülmüş ve bilgisayar ortamına aktarılmıştır. DSİ den alınan ve sayısallaştırılan sulama planlama haritası ile arazide ölçülerek elde edilmiş olan hali hazır harita, bilgisayar ortamında üst üste konularak gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Toplulaştırma öncesi ve sonrasında parsel sayıları ve büyüklüklerindeki değişimler belirlenmiştir. Toplulaştırma ile yol uzunluklarının azalması, yolların kalitelerinin stabilize olarak değiştirilmesi ve parsel şekillerindeki düzenlemeden dolayı oluşan kazançlar belirlenmiştir. Sulama Projelerinde Arazi Toplulaştırması Türkiye de 1950 yılından bu yana değişik ölçeklerde çok sayıda sulama projesi tamamlanmıştır. Bu projelerin başarıları 1985 yılından sonra tartışılmaya başlanmış ve bu amaçla 1988 yılında uluslararası bir firmaya mevcut sulama tesislerinin izlenmesi ve değerlendirilmesi görevi verilmiştir. Bu değerlendirmeye göre; sulama oranı, iyi işletilen tesislerde % 66, iyi işletilemeyen tesislerde ise % 33 düzeylerine kadar düşmektedir. Sonuç olarak, iyi işletilen tesislerde bile yatırımın % 34 ünden yararlanılamazken, kötü işletilen tesislerde yatırımın % 67 si kaybedilmektedir (Küsek, 2000). Çalışmada, bu başarısızlığın nedenleri olarak aşağıdaki etmenler gösterilmektedir; Bir çiftçi birden çok parsele sahiptir. Türkiye ortalaması 6 parseldir. Ortalama parsel büyüklükleri yoğun tarım yapılmasını engelleyecek ölçüde küçüktür. Mevcut durumda parsellerin yarısından fazlasının yasal yolu yoktur. Mevcut yolların kalitesi sulu tarım şartlarına geçit vermeyecek kadar kötüdür Parsel şekilleri mekanizasyon uygulaması ve sulama gereksinimine yanıt vermemektedir.
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 7 20 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 7-20 Ülkemizde yapılan büyük ölçekli sulama sistemleri genellikle mevcut parselasyon düşünülmeden, topografya dikkate alınarak belirli aralıklarda planlanmaktadır. Şekil 1 de bu planlamaya bir örnek verilmiştir. Şekil 1 de görüldüğü gibi, yol ve kanalların sınırladığı alanlara blok denir. Yeni parseller bu bloklara göre düzenleneceğinden, blok planlaması toplulaştırmanın en önemli adımını oluşturur. şekilsiz parçalara bölünürken, pembe gurup yol ve kanallardan yararlanamamaktadır. Parseller bloklara yerleştirildiğinde, oluşan yeni parselin şekli, kullanılacak sulama sistemlerinin gereksinimlerine ve yörede uygulanan tarımsal mekanizasyonun gereksinimlerine yanıt verebilmelidir (Şekil 4). Şekil 1. Sulama projelerinde blok tasarımı Şekil 2 de de görüldüğü gibi, planlamadan sonra, çok daha kötü bir durumla karşılaşılmaktadır. Şekil 1 de verilen planlamada olduğu gibi, mavi renkler yeni planlanan kanal ve yol geçkilerini, kırmızı renkler ise eski kadastro parsellerini göstermektedir. Bu durum Şekil 3 de daha ayrıntılı olarak incelenmiştir. Şekil 3 de; mavi renkler yol ve kanal geçkilerini, yeşil renkler yeni kanal ve yol geçkileri tarafından bölünen parselleri, pembe renkler ise kanal ve yollardan yararlanamayan parselleri göstermektedir. Görüldüğü gibi, her iki gurup parsel de projeden olumsuz etkilenmektedir. Yeşil gurup Şekil 2. Kanal ve yol geçkilerinin gösterilmesi Toplulaştırma sonrasında oluşan yeni parselin geometrik şekli, tarımsal mekanizasyon araçlarının iş ve enerji verimini etkiler. 9
Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi Şekil 3. Kadastro parsellerinin gösterimi 1. Ön Etüd Arazi sahipleri ile ön görüşme Proje alanında kadastro işlemleri yapılmış mı? Kadastro çalışması öncelikli yapılır Proje alanı sınırının belirlenmesi Mül kiyet listelerinin temini ve hazırlanması Mülkiyet haritalarının temini ve hazırlanması Arazi sahiplerinden onay alımı Son Ön etüd raporunun hazırlanması Şekil 4. Parsellerin bloklara yerleştirilmesi Materyal ve Yöntem Proje Alanının Özellikleri Sulama projeleri için arazi toplulaştırmasının tekno-ekonomik değerlendirmesi amacıyla, Malatya ilinde bulunan Çayırköy, Kuşdoğan ve Özal köylerindeki arazilerde gerçekleştirilen toplulaştırma uygulamaları dikkate alınmıştır. Toplulaştırma projesi alanındaki üç köye ait bazı özellikler Çizelge 1 de verilmiştir. Proje alanı 6,051 ha olup, projelemeden önce 3125 adet parsel bulunmaktadır. Köy sayısı Çizelge 1. Proje Alanındaki Köylerin Özellikleri Proje alanı (ha) Çiftçi sayısı Nüfus Projeden önceki parsel sayısı 3 6.051 543 3309 3125 Arazi Toplulaştırma Çalışmaları Sulama projelerinde arazi toplulaştırması için aşağıdaki çalışmalar yapılmıştır: 1) Ön çalışmalar 2) Planlama çalışmaları 3) Projeleme çalışmaları Arazi toplulaştırma çalışmaları için uygulanan işlem aşamalarını belirten algoritma Şekil 5 de verilmiştir. Bakanlar kurulu onayı alımı Son Şekil 5. Arazi toplulaştırma çalışmaları için işlem akış algoritması Toplulaştırma çalışmaları, aşağıda verilen aşamalar izlenerek gerçekleştirilmiştir: 1) Toplulaştırma alanının tespiti 2) Sabit tesislerin tespiti 3) Mülkiyet bilgilerinin oluşturulması 4) Harita veri tabanının oluşturulması 5) Arazi derecelendirilmesi 6) Yeni parselasyon için blokların oluşturulması 7) Çiftçi tercihlerinin alınması 8) Toplulaştırma projelerinin yapılması ve itirazların incelenmesi 9) Yeni parselasyon planlarının araziye aplikasyonu 10) Tescil ve yer teslimi Planlama Çalışmaları Planlama çalışmalarında aşağıdaki işlemlerden oluşur: Ön etüt çalışması yapılan ve Bakanlar Kurulu tarafından da onanan saha arazi toplulaştırma alanı olarak ilan edilir. Arazi toplulaştırması olarak ilan edilen sahada arazi toplulaştırması ile tarla içi geliştirme hizmetleri etüt ve planlama mühendislik işleri için etütlerin yapılması, planlama harita ve raporlarının oluşturulması, her 10
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 7 20 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 7-20 projeye ait metraj ve keşiflerin çıkartılarak proje maliyetinin bulunması gerekmektedir. Planlama çalışması aşamasında ele alınan belli başlı hizmetler; Bilgi sisteminin oluşturulması Proje sahasının planlanması, seçeneklerin tartışılması ve maliyetlerin belirlenmesi Proje Sahasının Planlanması Proje sahasının planlanması aşaması, arazi toplulaştırmalı tarla içi geliştirme hizmetlerinin ayrıntılı etütlerinin yapılarak planlanması, harita ve raporlarının düzenlenmesi, malzeme ocaklarının tespiti, nakliye analizlerinin yapılması, bu hizmetlerin metraj ve keşif özetlerinin hazırlanması çalışmalarını kapsamaktadır. Planlama çalışması 3 bölümden oluşur. 1) Proje sahasının tanıtılması 2) Proje sahasının planlama durumu, seçeneklerin tartışılması ve maliyetleri çıkarılması 3) Projenin faydaları ve ekonomisi Projenin Faydaları ve Ekonomisi Proje sahasına arazi toplulaştırmalı tarla içi geliştirme hizmetlerinin uygulanması ile sağlayacağı faydalar, toplulaştırmayı zorunlu kılan nedenler uygulama ve işletme kolaylıkları, zaman, su kullanımı ve işgücünden yapılan tasarruflar projenin toplulaştırmalı ve toplulaştırmasız yapılmasındaki maliyet durumları, seçilen alternatiflerin nedenleri, özellikleri ve yatırım, tesis ve işletme masrafları hesaplanır. Projesiz ve projeli durumda ekilen bitkilerin verimleri, üretim masrafları, pazar durumları ve fiyatları belirlenir. Gerekli çizelgeler hazırlanır. Projenin ekonomik analizleri yapılarak, iç karlılık oranları hesaplanır ve fizibilite raporları hazırlanır. Arazi Toplulaştırma İçin Yapılan İşlemler Projeleme sahasında yapılan çalışmada, blok planlaması için DSİ Sulama Kanal Projeleri (Şekil 6) DSİ den alınmış ve bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Şekil 6. DSİ kanal projesi örneği Daha sonra, arazide bulunan ev, kayısı bahçesi gibi sabit tesisler yerinde ölçülmüş ve bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Bu harita, hali hazır harita olarak tanımlanmaktadır (Şekil 7). Burada; Yeşil çizgiler bahçe sınırlarını, Beyaz çizgiler evleri, Kahverengi çizgiler tarım dışı alanları, Sarı çizgiler elektrik direğini belirtir. Şekil 7. Hali hazır harita örneği DSİ den alınan ve sayısallaştırılan sulama planlama haritası ile arazide ölçülerek elde edilmiş olan hali hazır harita, bilgisayar ortamında üst üste konularak gerekli düzenlemeler yapılmıştır (Şekil 8). 11
Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi Şekil 9. Çayırköy, Kuşdoğan ve Özal köyleri arazilerinde bloklama çalışmaları Şekil 8. Hali hazır haritanın düzenlenmesi Şekil 8 de verilen örnekte, kırmızı hat DSİ planlamasını göstermektedir. Görüldüğü gibi, bu hat 13 adet kayısı bahçesini bölmektedir. DSİ kanalları, hali hazır durum dikkate alınmadan planlandığından, proje sahasının birçok yerinde, halihazır durumla planlanan sulama kanalı geçkileri arasında uyumsuzluklar görülmektedir. Şekil 8 deki siyah hat ise düzeltilmiş durumu göstermektedir. Diğer bir deyişle, kırmızı hat yerine siyah hat geçirilerek kayısı bahçelerinin bölünmesi önlenmiştir. Böylece, planlamanın başarısı arttırılırken, projenin köylüler tarafından benimsenmesi de daha kolay olmuştur. Çayırköy, Kuşdoğan ve Özal köyleri arazilerinde, blokların arazi ile de iyi bir uyum göstermesi gerekmektedir. Bu bölgede yol planlama çalışmalarında, geçkilerin verimli arazileri bölmemesine özen gösterilmiştir (Şekil 9). Mevcut durumda bir başka örnek olması açısından eski mülkiyet haritası, Şekil 10 da verilmiştir. Mevcut olan bu parselasyon üzerine sulama sistemi tasarımlanması amaçlanmıştır. Ancak, bu mevcut desen üzerine parsel sınırları izlenerek ve her parsele doğrudan su verecek bir sulama deseni planlamak hemen hemen imkansızdır. Daha önce hazırlanmış olan; Kadastro haritası, blok haritası ve hali hazır harita dışında, toprak haritası hazırlanmıştır. Toprak haritası; toprak özellikleri, verimliliği, konumu vb. özellikler dikkate alınarak hazırlanmıştır. Bu haritalara, coğrafi veri tabanı olarak adlandırılmaktadır. Tapu sicil bilgileri, Tapu Sicil Müdürlüğü nden alınarak bilgisayar ortamına aktarılmıştır (Şekil 12). Bu bilgiler de tapu sicil kayıtları olarak adlandırılmaktadır. Şekil 10. Eski mülkiyet haritası 12
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 7 20 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 7-20 Şekil 11. Kadastro parsellerinin sayısallaştırılması Şekil 12. Tapu sicil bilgilerinin bilgisayar ortamına aktarılması Uygulamadan önce, yukarıda tanımlanan problemler köylerde toplantılar düzenlenerek, köylülerle defalarca tartışılmıştır (Şekil 13). Köylülerle yapılan toplantılarda aşağıdaki konular tartışılmıştır: Problemlerin tanımlanması Çözümlerin tartışılması Uygulamanın nasıl ve ne zaman yapılacağı Devletin ve köylülerin sorumlulukları Şekil 13. Köy kahvesinde köylülerle birlikte yapılan çalışmalara bir örnek Arazi toplulaştırma çalışmaları için köylülerle yapılan toplantılarda, devletin ve çiftçilerin sorumlulukları aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Devletin sorumlulukları: Parseller planlanırken kesinlikle çitçilerin görüşleri alınacaktır. Çiftçilerin onayları olmadan parsel yerleri değiştirilmeyecektir. Her parsel yol ve kanallardan doğrudan yararlanabilecek şekilde planlanacaktır. Çiftçilerden bu işlemler için para alınmayacaktır. Çiftçilerin sorumlulukları: Hiç kimse parsel planlamasına aykırı bir istekte bulunmayacaktır. Örneğin; Şekil 14 de verilen haritada, 141, 142, 143 ve 140 parsel numaralı parseller yoldan yararlanamamaktadırlar. Bu parsel sahipleri Ben yerimde kalmak istiyorum diyemezler. Bu parseller, komşu parsellerle yer değiştirerek yoldan yararlandırılacaktır. Ayrıca 149 parselin sahibi de Ben yerimde kalmak istiyorum diyemez. Çünkü uygun olmayan bir şekle sahiptir. Ayrıca, komşu parsellerin yol ile bağlantısını kesmektedir. Bu nedenle şekli düzeltilecektir. Diğer taraftan, 136 ve 137 parseller % 98 oranda yerlerinde kalabilirler. 144 ve 145 arasındaki sınır düzeltilecektir. 13
Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi köyde herkesin görebileceği bir yerde 15 gün süre ile askıda tutulmuştur. Şekil 14. Parselasyon haritası Yeni yapılacak olan yol ve kanal geçkileri için gerekli arazi miktarı hesaplandıktan sonra, bu miktar herkesten eşit miktarda kesinti yapılarak karşılanacaktır. Bu miktar için hiç kimse para talep edemeyecektir. Kesinti miktarı genellikle % 5 civarında olmaktadır. Hiç kimse bireysel olarak ben toplulaştırma istemiyorum, diğerlerini yapın ama benim parsellerim toplulaştırma dışı tutulsun gibi isteklerde bulunma hakkına sahip değildir. Bu gibi durumlarda kamu yararı ön planda tutulacaktır. Bilgilendirme toplantılarının sonunda oylama yapılmaktadır Oylama sonucunda o köyde arazisi olan kişilerin % 66 sı evet diyorsa ve evet diyenlerin sahip oldukları arazi miktarı toplam arazinin % 50 sinden fazla ise, projenin uygulamasına geçilmiştir. Parsel planlamasına geçmeden önce, toprak haritası ve kadastro haritası bilgisayar ortamında çakıştırılarak her parsele ait parsel değer sayıları bilgisayar tarafından kaydedilmiştir (Şekil 15). Parsel planlama aşamasında, bulunması mümkün olan her çiftçi ile mutlaka görüşülmüştür. Tapu kayıtlarında sahibi bulunamayan parsellerin durumu, parseli kullanan kişilerle görüşülerek çözümlenmiştir. Tüzük gereği, çiftçi istekleri doğrultusunda tamamlanan yeni parsel planlı ve isim listesi, Şekil 15. Parsel değer sayısı ve ortalama parsel endekslerinin hesaplanması Bulgular ve Tartışma Planlamaya örnek olarak, Şekil 16 da verilen ve mavi renkte gösterilmiş olan yedi adet parsel bir çiftçiye aittir. Planlamadan sonra, aynı çiftçinin arazileri yedi parsel yerine, bir yerde toplanmış ve yeni oluşan parsel Şekil 17 de kırmızı renkte gösterilmiştir. Toplulaştırmadan sonra; Ortalama parsel alanları öncesine göre daha büyüktür. Tüm parseller yollardan ve sulama kanallarından yararlanabilmektedirler. Çiftçilerin sahip oldukları parsel sayıları azalmıştır. 14
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 7 20 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 7-20 Şekil 16. Bir çiftçiye ait 7 parsel bulunan plan Şekil 17. 7 adet parselin bir araya toplanmasıyla oluşan yeni parsel planı Şekil 18. Projelemeden önce parsellerin bilgisayar ortamındaki görüntüleri Proje alanında toplulaştırma öncesi sonrasındaki parsel özellikleri Çizelge 2 de verilmiştir. Toplulaştırmadan önce 3125 olan parsel sayısı, toplulaştırma sonrasında 1188 adet parsele azalmıştır (Şekil 20). Ortalama parsel büyüklüğü, arazi toplulaştırma öncesinde 1.94 ha iken, toplulaştırma sonrasında 5.1 ha değerine yükselmiştir (Şekil 21). Toplulaştırma oranı, % 62 olarak hesaplanmıştır. Şekil 19. Projelemeden sonra parsellerin bilgisayar ortamındaki görüntüleri Çizelge 2. Proje Alanında Toplulaştırmadan Önce ve Sonraki Parsel Özellikleri Parsel Değerleri Toplulaştırmadan Önce Toplulaştırmadan Sonra Genişlik (ha) 1.94 5.10 Adet 3125 1188 Toplulaştırma oranı (%) 62 15
Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi 5000 4000 Parsel Sayısı (adet) 3000 2000 3125 1188 1000 0 Önce Toplulaştırma Durumu Sonra Şekil 20. Toplulaştırma öncesi ve sonrasında parsel sayısının değişimi 10 Şekil 23. Yeni parsel planına ait bir örnek 8 Parsel Büyüklüğü (h) 6 4 2 1,94 5,1 0 Önce Toplulaştırma Durumu Sonra Şekil 21. Toplulaştırma öncesi ve sonrasında ortalama parsel büyüklüğünün değişimi Yollar ve kanal geçkileri kayısı bahçeleri dikkate alınarak planlanmıştır. Sabit tesisler, en az kayıpla hem yol hem de sulama kanalına kavuşturulmuştur. Toplulaştırma ile birlikte gerçekleştirilen tarla içi geliştirme hizmetlerine bazı örnekler Şekil 22 de, yeni parsel planına ait bir örnek Şekil 23 de, projeleme sahasındaki arazileri ait görüntüler ise Şekil 24 de verilmiştir. Şekil 24. Çayırköy ve Özal köyü arazilerinden bir görüntü Şekil 22. Tarla içi geliştirme hizmetlerine bazı örnekler Şekil 26. Proje sahasında toplulaştırma düşünülmeden önce kanal ve yol planlaması 16
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 7 20 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 7-20 Devlet Yatırımlarında Meydana Gelen Azalmalar Proje sahasında toplulaştırma düşünülmeden kanal ve yollar, Şekil 26 da verilen haritada gösterildiği gibi planlanmıştır. Daha sonra, toplulaştırma gündeme gelmiş ve kanallar ve yollar yeniden planlanmıştır. Toplulaştırma sonucunda daha büyük parseller oluştuğundan, daha az kanal ve yol uzunluğu ile tüm parsellere ulaşma olanağından dolayı, haritada kırmızı renkte gösterilen kanal ve yol ağı öncesine göre çok daha kısa olarak planlanmıştır. Toplulaştırmadan önceki ve sonraki durumlar karşılaştırıldığında, kanal uzunluğunda % 32 kısalma olurken, sanat yapılarında % 62 azalma meydana gelmiştir. Toplam keşif azalması % 32 oranında gerçekleşmiştir. Ovada yapılmakta olan sulama sisteminin hektara maliyeti yaklaşık olarak 10 bin TL civarındadır. Bu maliyet dikkate alındığında, toplulaştırma ile sulama harcamalarında hektar başına 3.2 bin TL tasarruf sağlanmıştır. Yörede yapılan çalışmalar yol ve kanal inşaatları (Şekil 28) için arazinin % 5 inin kullanıldığını göstermektedir. Toplulaştırma uygulanmaması durumunda, belirtilen orandaki arazi için istimlak ödenmesi gerekmektedir. Ovada 1 hektar arazinin bedeli yaklaşık 15 bin civarındadır. Böylece, istimlaktan dolayı hektar başına 750 milyon TL kazanç sağlanmıştır. Şekil 28. Proje sahasında yapılan çalışmalar Köy İle Parseller Arasındaki Ulaşımın Azalmasından Dolayı Oluşan Kazanç Bu konuyu açıklayabilmek için üç parseli olan bir çiftçiyi örnek alalım (Şekil 29). Her bir parselin köy merkezine olan uzaklığını ölçelim. 3125 m + 3453 m + 2859 m = 9437 m. Bu çiftçinin, her parseline bir kere gidebilmek için toplam 9,4 km yol gitmesi gerekmektedir. Şekil 27. Proje sahasında toplulaştırmadan sonra önce kanal ve yol planlaması İstimlak Bedelinden Dolayı Oluşan Kazanç Şekil 29. Köy merkezi ile parseller arasındaki uzaklık Aynı çiftçinin, toplulaştırmadan sonra tek bir parseli olduğundan, kat etmesi gereken yol uzunluğu sadece 3964 metre olarak ölçülmüştür (Şekil 30). Başka bir deyişle, bu kişi her defasında 5473 metre daha az yol kat 17
Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi edecektir. Bu durumda, yol azalma yüzdesi % 68 dir. Yollardaki toplam azalma miktarını belirlemek için, seçilen bir köyde, köy merkezinden tüm parsellere ulaşım için kat edilmesi gereken yol uzunluğu, bilgisayar ortamında tek tek ölçülmüştür. Bu ölçüme göre, toplam yol uzunluğu; 13323 km 13 bin km olarak bulunmuştur. Tarımsal faaliyetler esnasında, küçük olan parseller için parselden parsele geçilerek işlemler yapılabilmektedir. Bu nedenle, toplam yol uzunluğunun % 80 i alınmıştır. 13323 0,80 = 10658 km 11 bin km Aynı köyde toplulaştırmadan sonra yapılan ölçümler sonucunda toplam yol uzunluğu 5822 km olarak bulunmuştur. 5822 0.80 = 4657 km 4.6 bin km Buradan; toplulaştırmadan önceki ve sonraki yol uzunluğu farkı; 10658 4657 = 6001 km 6 bin km Toplulaştırma ile köy merkezinden parsellere bir defa gidildiğinde, 6 bin kilometre tasarruf sağlanmaktadır. Yoğun sulama yapılan yörelerde, köy merkezinden parsellere gitme sayısı 20 nin çok üzerindedir. beygirgücünde ve 2030 kg ağırlığında bir traktör ile 2400 kg yük alabilen ve 1200 kg ağırlığında bir römorkun 1 km taşınabilmesi için gerekli güç 27.68 MJ olarak hesaplanmıştır. Burada hız 10 km/s ve köy merkezinden parsele gidişte römorkun boş ve dönüşte yüklü olduğu kabul edilmiştir. Hesaplanan enerji değeri amortismanı da kapsamaktadır. 1 litre diesel yakıt = 10500 kcal 1 kcal 4.18 = 1 kj 1 litre diesel yakıt = (10500 kcal 4.18) / 1000 = 43.8 MJ/L Kazanılan diesel yakıt miktarı, yılda 75.848 litredir (3322154/43.8). Hektar başına kazanılan dizel yakıt miktarı ise yılda 12.5 litredir. Malatya merkezde 1 litre mazot fiyatı 4.1 TL olduğu dikkate alınırsa, hektar başına 12.5 4.1 = 51,25 TL kazanç sağlanacaktır. Şekil 31. Parseller arasındaki yollardan bir görüntü 18 Şekil 30. Köy merkezi ile parseller arasındaki uzaklıkğın azalması Bir yılda her parsele ortalama 20 defa gidildiği düşünüldüğünde; 6001 20 = 120 020 km olmaktadır. Kazanılan bu miktar yolun ekonomik değeri, Bridges ve Smith (1979) tarafından Hindistan'da yapılan bir araştırma dikkate alınarak belirlenmiştir. Bu araştırmada, 48 Yapılan ölçümler, toplulaştırma oranı ile yol azalma yüzdesi arasında yakın bir ilişki olduğunu ortaya koymaktadır (Şekil 32). Bu ilişkiden elde edilen regresyon denklemi aşağıdaki gibidir: (YAY) = β0 + β1 (TO) + u^.(1) ^YAY = 11.001 + 1.080 (TO)..(2) Burada; YAY = Yol Azalma Yüzdesi TO = Toplulaştırma Oranı TO = 0 YAY= % 11
Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2014, 29 (1) : 7 20 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2014, 29 (1) : 7-20 TO = 60 YAY= % 76 Şekil 32. Toplulaştırma oranı ile yol azalma yüzdesi arasındaki ilişki Görüldüğü gibi, toplulaştırma oranı sıfır olsa dahi, toplulaştırma ile yol azalma miktarı % 11 oranında olmaktadır. Bunun nedeni, yolların yeniden planlananmış olması ve ilave yollar açılmış olmasıdır. Toplulaştırma oranı % 60 olduğunda, yol azalma miktarı % 76 düzeyine ulaşmaktadır. Yolların Kalitelerinin Stabilize Olarak Değiştirilmesinden Dolayı Oluşan Kazanç Yakıt tüketimi, yol uzunluğuna bağlı olduğu kadar yol kalitesine de bağlıdır (Şekil 33). Yol kalitesi katsayıları Çizelge 3 verilmektedir. Çizelge 3. Yol Kalitesi Katsayıları Yol Özelliği Kalite Katsayısı Asfalt kaplama yol 1 Stabilize yol 2 Toprak yol 3-4 Şekil 33. Projeleme sajasından yol örnekleri Toplulaştırma ile yol kalitesi; toprak yoldan stabilize yola dönüştürülmektedir. Böylece, kalite katsayı 3 den 2 ye değişmektedir. Bu durumda, toplam yol uzunluğu kadar yol kazanılmış olacaktır. 5822 0,80 = 4657 km 4657 20 = 93140 km 93140 km 27.68 = 2.578,115 MJ 2,578,115 / 43.8 = 58.861 litre 58861 / 6053 = 9.7 litre/ha Böylece, hektara 9.7 litre yakıt kazanılmaktadır. Parsel Şekillerindeki Düzenlemeden Dolayı Oluşan Kazanç Parsel geometrik şekillerinin parsel içi iş verimine etkisi önemlidir. Dikdörtgen şekilli bir parseli işlemek için 1 saat gerekli ise; Aynı büyüklükte paralel kenar parseli işlemek için 1.1 saat; aynı büyüklükte üçgen parseli işlemek için 1.2 saat; aynı büyüklükte şekilsiz parseli işlemek için 1.3 saat gereklidir. Bu katsayılara göre yapılan ölçümler sonucunda, proje sahalarında uygun olmayan parsel şekilleri nedeni ile parseller içerisinde % 15 oranında 19
Sulama Projeleri İçin Arazi Toplulaştırmasının Tekno-Ekonomik Değerlendirmesi insan ve makine iş gücü kaybı olduğu belirlenmiştir. Toplulaştırma uygulaması ile bu miktar çiftçilere kazandırılmıştır. Sağlanan Toplam Kazanç Sulama projeleri için arazi toplulaştırma ile sağlanan kazanç kalemleri ve hektar başına değerleri Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 4. Arazi Toplulaştırmanın Ekonomisi Miktar Kazanç Kalemi (TL/ha) 1) Sulama yatırım bedelinden 3200 2) İstimlak bedelinden 750 3) Devlet yatırımlarından toplam kazanç (3=1+2) 3950 4) Köy merkezi ile parseller arasındaki ulaşımın 17.5 azalmasından oluşan kazanç 5) Yol kalitesinin iyileştirilmesi nedeniyle oluşan kazanç 13.5 6) Parsel şekillerinin düzeltilmesi nedeniyle oluşan kazanç 30 7) Çiftçilerin toplam kazancı (7=4++5+6) 61 8) Toplam Kazanç (8= 3+7) 4011 Arazi toplulaştırması ile hektar başına devlet yatırımlarından sağlanan kazanç 3950 TL, çiftçilerin toplam kazancı 61 TL olup, toplam kazanç 4011 TL olarak hesaplanmıştır. Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada, Malatya ilinde bulunan Çayırköy, Kuşdoğan ve Özal köylerindeki arazilerde gerçekleştirilen toplulaştırma uygulamaları dikkate alınmıştır. Projeleme sahasında yapılan çalışmada, blok planlaması için DSİ Sulama Kanal Projeleri alınmış ve bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Daha sonra, arazide bulunan ev, kayısı bahçesi gibi sabit tesisler yerinde ölçülmüş ve bilgisayar ortamına aktarılmıştır. DSİ den alınan ve sayısallaştırılan sulama planlama haritası ile arazide ölçülerek elde edilmiş olan hali hazır harita, bilgisayar ortamında üst üste konularak gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Daha önce hazırlanmış olan; kadastro haritası, blok haritası ve hali hazır harita dışında, toprak haritası 20 hazırlanmıştır. Bu bölgede yol planlama çalışmalarında, geçkilerin verimli arazileri bölmemesine özen gösterilmiştir. Tapu sicil bilgileri, Tapu Sicil Müdürlüğü nden alınarak bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Parsel planlamasına geçmeden önce, torak haritası ve kadastro haritası bilgisayar ortamında çakıştırılarak her parsele ait parsel değer sayıları bilgisayar tarafından kaydedilmiştir. Toplulaştırma sonrasında; ortalama parsel alanları öncesine göre daha büyüktür. Tüm parseller yollardan ve sulama kanallarından doğrudan yararla bilmektedirler. Yollardaki toplam azalma miktarını belirlemek için, seçilen bir köyde, köy merkezinden tüm parsellere ulaşım için kat edilmesi gereken yol uzunluğu, bilgisayar ortamında tek tek ölçülmüştür. Çiftçilerin sahip oldukları parsel sayıları azalmıştır. Kaynaklar Bridges, T.C., Smith, E.M. (1979). Energy Inputs and Agricultural Production Under Various Regimes of Mechanization in Northern India. Transactions of the ASAE 22: 781-784. Küsek, G. (2000). Köy Hizmetleri 6. Bölge Müdürlüğü Arazi Toplulaştırması ve Malatya İlindeki uygulamalar, Ankara. Küsek, G., Türker, M., Gülsever Şaban, F.T.Z., Şahin, G. (2015). Türkiye de Arazi Toplulaştırmasında Gelişmeler Ve Arazi Bankacılığının Uygulanma İmkânları, 1. Ulusal Biyosistem Mühendisliği Kongresi, 9-11 Haziran 2015, Bursa.