3. KONTROL TEKNİĞİ 3.1 Kontrolün Tanımı ve Önemi Makine ve metal teknolojilerinde parçaların belirli sınırlar içinde yapım resmine uygun olarak yapılıp yapılmadığının araştırılmasına kontrol adı verilir. İşletmelerde işin konrol edilmesi amacıyla ölçme kontrol ve kalite kontrol birimleri vardır bu birimler yapılan işin istenen sınırlar içinde olup olmadığını araştırırlar. Maliyet, kullanım süresi, müşteri memnuniyeti açısından kontrolün önemi büyüktür. 3.2. Kontrol Aletleri Gönyeler Kıl gönyeler Sabit açılı gönyeler ( 90, 45, 135, 120 ) Şapkalı gönyeler Taşçı gönyeleri Ayarlı gönyeler Üniversal gönyeler Kalınlık kontrol mastarları Su terazileri Kontrol pleytleri 3.2.1 Gönyeler Yüzey düzgünlüklerinin ve açılarının kontrolünün yapılmasında kullanılan kontrol takımlarına gönye denir. Gönyeler aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar. Kıl gönyeler Sabit açılı gönyeler ( 90, 45, 135, 120 ) Şapkalı gönyeler Taşçı gönyeleri Ayarlı gönyeler Üniversal gönyeler 3.2.1.1. Kıl (Tesviyeci) Gönyeler Yüzeylerin düzgünlüklerinin ve dikliklerinin kontrolünde kullanılırlar. Gönyelerin uç kısımları konik (keskin ) olduğundan hassas bir şekilde kontrol yapılabilir. Şekil 3.1 Tesviyeci (kıl) Gönyesi kontrolü Şekil 3.2 Tesviyeci gönyesi ile yüzey 37
Şekil 3.3 Tesviyeci gönyesi ile yüzey kontrolü Şekil 3.4 Tesviyeci gönyesi ile diklik kontrolü Bu gönyeler ile yüzey kontrolü ve diklik kontrolü yapılırken kontrol edilen parça ışığın geldiği yöne doğru tutulmalıdır. Parça ile gönye arasından ışık sızıyor ise iş parçasının yüzey düzgünlüğü ve dikliği hatalıdır. Işık sızan kısımlar düşüktür (çukurdur). 3.2.1.2. Sabit Açılı Gönyeler ( 90, 45, 135, 120 ) Bu gönyeler yüzey düzgünlüklerinin ve yüzeylerin aralarındaki açıların kontrolünde kullanılırlar. Düz, konik (keskin) ve değişik açıları kontrol için 90º, 45º, 135º, 120º açılı olarak üretilirler Şekil 3.5 120º Sabit açılı gönye Şekil 3.6 90º Sabit açılı gönye 3.2.1.3. Şapkalı Gönyeler Markalamada kullanılan gönye çeşitleridir. Bölüntülü veya bölüntüsüz olarak yapılabilir. Şekil 3.7 Bölüntüsüz Şapkalı Gönye 3.2.1.4. Taşçı Gönyeleri Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90 lik birleştirilmelerinin kontrolünde kullanılırlar. Şekil 3.8 de taşçı gönyesi ile kontrol görülmektedir. 38
Şekil 3.8 Taşçı Gönyesi ile parçanın dikliğinin ve 90º olduğunun kontrol edilmesi Kontrol edilen gerecin her iki yüzeyininde gönye yüzeyleri ile tam temas ettiğine dikkat ediniz. Birleştirmelerde elektrik arkı ve çapaklarından koruyunuz, çekiç gibi kullanmayınız. 3.2.1.5. Ayarlı Gönyeler Ayarlı gönyeler derece bölüntülü olduğu gibi derece bölüntüsüzde yapılabilir. Açı bölüntüsüz gönyeler istenen açıya ayarlandıktan sonra sabitleme vidası sıkılarak açıların kontrolünde ve markalamada kullanılır. Açı bölüntülü olanlarda ise açı ayarı üzerindeki bölüntülerden ayarlanıp kontrol ve markalama işlerinde kullanılır. 3.2.1.6. Üniversal Gönyeler Makine ve metal teknolojilerinde hassas açıların kontrol ve markalama işlemlerinde kullanılırlar. Üniversal açı gönyeleri çok hassas oldukları için dakika cinsinden açı değerinin okunabilmesini de sağlarlar. Üniversal açı gönyesinin esas derece bölüntü dairesi 0 10-20. ve 90 ye kadar ve tekrar 80-70 -60 0 olmak üzere birbirinin devamı olacak şekilde 4x90 =360 bölüntülüdür. Üniversal açı gönyeleri bölüntülü, saat kadranlı ve dijital olarak üretilmektedir. 39
Şekil 3.9 Bölüntülü üniversal gönye Şekil 3.10 Üniversal Açı Gönyesi İle Açı Ölçülerinin Okunması 3.2.1.7. Optik Açı Gönyesi Optik açı gönyeleri kapalı dairesel bölüntülü bir ekrana sahiptir. Bölüntüler 0-90 olarak dört bölümde derecelendirilmiş ve her bölümdeki dereceler de 6 veya 12 eşit parçaya bölünerek 10-5 lık hassasiyetler elde edilmiştir. Mercek sistemi sayesinde bölüntü çizgileri ve konumları çok net görünür ve doğru olarak okunur 40
3.2.2. Kalınlık Kontrol Mastarları Seri üretimde parçaların seri olarak kalınlıklarının kontrolünde kullanılır. gerekli bilgi verilmiştir. Bir önceki faaliyette 3.2.2.1. Profil Mastarları Ölçme ve kontrol işlemlerinde ölçme ve kontrol aletleri ile birlikte kullanılan aletlerdir. Şekil 3.11 İç Dış Mastarların Kullanılması 3.2.2.2 İç Bükey Profil Mastarları Makine parçalarının yapımı sırasında iç profilde yapılabilmeleri için kullanılacak kesicilerin bilenmesi veya parçalar üzerindeki profillerin kontrolünde kullanılır 3.2.2.3. Dış Bükey Profil Mastarları Makine parçalarının yapımı sırasında dış profilde yapılabilmeleri için kullanılacak kesicilerin bilenmesi veya parçalar üzerindeki profillerin kontrolünde kullanılır. Şekil 3.12 İç, Dış Bükey Profil ve Kalınlık Mastarları 41
3.2.3. Su Terazileri Metal teknolojilerinde yapılmış iş parçalarının (metal doğramalar) montajında çelik konstruksiyon yapımında gereç veya işin yüzeylerinin yatay ve düşey konumlarının ayarlanması ve kontrollerinde kullanılan kontrol aletleridir. Su terazileri ağaçtan, plastik veya metal bir gövden oluşur. Bazıları üzerinde ölçü için bölüntü mevcuttur. Terazi gövdesi üzerinde yataya paralellik, diklik ve belli açıları kontrol için konulmuş bombeli bir cam tüp vardır. Cam tüpün içinde eterli ya da ispirtolu su bulunur. Su hava kabarcığı oluşturur kaparcığın sınır çizgileri içinde olması ile kontrol yapılır. Hava kabarcığı cam tüpün ortasında ise yataylık veya dikeylik kontrolü tamdır. Şekil 3.11 Su Terazisi ile yataylık ve diklik kontrolü 3.2.4. Kontrol Pleytleri Hassas işlenmiş, dikdörtgen veya kare şeklinde yüzey düzgünlüğü ve markalamada kullanılan, dökme demir, granit, seramik ve mermerden yapılmış kontrol takımlarıdır. Pleytleri kullanım alanlarına göre aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar. Kontrol Pleytleri Markacı Pleytleri Doğrultma Pleytleri Kontrol Pleytleri iş parçalarının düzlem yüzeylerinin doğruluğunun kontrolünde kullanılır Kontrol edilen parçanın bütün ayaklarının pleyt yüzeyine basması yapılan işin düzgün olduğunu gösterir. 42