E T İ K ve HASTA HAKLARI
ETİK NEDİR? KURAMSAL AHLAK NEDİR? Etik değerler evrenseldir ve her ülkede geçerliliği olan kurallardır.
T I P E T İ Ğ İ ( DEONTOLOJİ ) Deonto : Görev, Yükümlülük Logia : Bilgi Deontoloji : Bir mesleği-görevi-sorumluluğu uygularken, uyulması gereken ahlaki değer ve etik kuralları inceleyen bilim dalıdır. Tıbbi Deontoloji : Sağlık mesleklerinde çalışanların bilmek ve uygulamak zorunda oldukları etik ilke ve kuralların neler olduğunu belirtir.
Günümüzde tıp etiği etkinlikleri içinde çok sayıda ilkeden söz edilmektedir : * Özerkliğe saygı ilkesi * Yararlılık ilkesi * Kötü davranmama ilkesi * Aydınlatılmış onam ilkesi * Adalet ilkesi * Gizliliğe saygı ilkesi * Doğruluk ilkesi * Sözünde durma ilkesi * Sır saklama ilkesi * Gerçeğe uyma ilkesi * Eşitlik ilkesi, bu ilkelerden bazılarıdır.
Yasalar ve Tıp etiği Yasa ile etik kurallar arasındaki bazı ayrımlara karşın, kimi etik kurallar kendine özgü yaptırım kanalları geliştirebilir. Bunlardan biri etik kuralların yasal hükümler haline gelmesi, diğeri de meslek birliğinin disiplin yönergesi ya da bir kurumun temel kuralları haline gelmesidir. Bu durumda etik kurallar da yaptırım gücüne sahip olur. Sağlık alanında çalışan sağlık personelinin kendi etik kurallarına sahip olması vazgeçilmez bir gerekliliktir.
T ı p alanında bilinen en eski metin Hammurabi Yasaları dır. (M.Ö. 1800) Hekimlerin uymakla yükümlü olduğu kural ve ilkeleri belirleyen (M.Ö. 460-370) Hipokrat Andı da bir tür etik kurallar metnidir.
Hipokrat Andı; Hekimlerin birbirlerine ve meslektaşlarına karşı etik sorumluluklarını tanımlar. Hekimlerin birbirine saygılı, yardımlaşma ve işbirliği yapan kişiler olması istenir. Hekimlerin hastalarına karşı yükümlülükleri de bu andda belirtilmiştir. Bir bütün olarak değerlendirildiğinde karşımıza çıkan ana ilke, kişisel özelliklerine bakmaksızın hekimin her koşulda hastasına yararlı olması ve onun iyiliği için çalışmasıdır. Bugün, Yararlılık İlkesi olarak adlandırdığımız bu etik sorumluluk yüzyıllar öncesinden süzülüp gelen hekim-hasta ilişkisinin temel öğesidir. Hipokrat Andı, günümüzde bile, hekimlerin uymakla yükümlü olduğu ilke ve kuralları belirleyen metinlere kaynak oluşturmaktadır.
İNSAN HAKLARI Hak nedir?
Günümüzde, uluslararası kabul görmüş, evrensel denilen ve ülkeden ülkeye değişmeyeceği varsayılan haklar da vardır. Bu haklar, İnsan Hakları olarak bilinen haklardır.
Birbirinin içinde iki kavram; HAK ve ÖDEV Genel hukuk kuramına göre, bir ilişkinin her iki ucunda bulunan taraflar karşılıklı hak ve ödevlere sahiptir. Taraflardan biri için hak olan diğer taraf için ödevdir. Başka bir deyişle her hakkın karşısında bir ödev ya da her ödevin karşısında bir hak bulunur. Bir taraf için hak olanlar diğer taraf için ödevdir ya da tam tersidir.
1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasa sının 2.kısmı Temel Hak ve Ödevler başlığını taşır. Bu bölümde, kişinin hakları ve ödevleri, sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler ile siyasi haklar ve ödevler belirtilmiştir. Sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler bölümünde geçen 56. madde sağlıkla ve sağlığın korunması ile ilgili maddedir.
İnsan haklarına ilişkin uluslararası metinlerin en önemlilerinden biri; Birleşmiş Milletlerin 10 Aralık 1948 tarihinde yayımladığı İnsan Hakları Bildirgesi dir.
1976 da kabul edilen Ekonomik, Toplumsal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi ile Kişisel ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi adlı metinler, insan hakları konusundaki uluslararası metinlerdendir. Sağlık alanındaki uluslararası kuralları belirleyen temel kuruluşlardan biri olan Dünya Tabipler Birliği nin yayımladığı bildirilerden bazıları da insan hakları ile ilgilidir. Bunların en çok bilineni, 1990 yılında Kaliforniya da kabul edilen ve Dünya Tabipler Birliğinin İnsan Hakları Konusundaki Kararı olarak bilinen metindir. Dünya Tabipler Birliği nin 1981 de yayımladığı Lizbon Bildirgesi ise, hasta ve sağlık hakkı kavramıyla ilgili önemli bir metindir. Bu bildiride, hastanın hekimini özgürce seçebileceği, hastalığı ile ilgili yeterli ölçüde bilgilendirilmesi gerektiği, bu bilgilendirmeden sonra hastanın tedaviyi kabul edilebileceği veya reddedebileceği ve hastalığı ile ilgili bilgilerin gizli kalmasını beklemek hakkına sahip olduğu vurgulanarak hasta hakları konusuna açıklık getirilmiştir.
HASTA HAKLARI Hasta Hakları & Sağlık Hakkı Hasta hakları kavramı, genelde hasta-sağlık çalışanı ya da hastahastane (kurum) ilişkisinde ortaya çıkan hak unsurlarını ifade eder. Sağlık hakkı kavramı ise; toplum ya da onun örgütlü gücü olan devlet tarafından, kişinin sağlığının korunmasını, gerektiğinde tedavi edilmesini, iyileştirilmesini ve bu alanda toplumun sağladığı olanaklardan yararlanabilmesini ifade eder.
DÜNYADA HASTA HAKLARI 1935 Nuremberg Kanunları 1963 Helsinki Deklerasyonu 1978 Alma-Ata (Kazakistan) Bu konferansta, yalnızca hastalığın ve sakatlığın olmamasından çok, bedensel, ruhsal ve sosyal yönlerden tam bir iyilik halinin topluca oluşturduğu sağlığın, temel insan haklarından biri olduğu ve bunun da mümkün olan en yüksek düzeyde tutulmasının dünya çapında önemli bir sosyal amaç olduğu ve bu amacın gerçekleştirilebilmesi için de sağlık sektörüne ek olarak diğer bir çok sosyal ve ekonomik sektörlerin de çabalarının gerektiği gerçeği vurgulanmıştır. Toplantı sonucunda, sağlık sorunlarının çözümü ve sağlık düzeyinin iyileştirilmesi için bir Uluslar arası Sağlık Sözleşmesi imzalanmıştır.
1981 Lizbon Bildirgesi Bu bildirge 6 maddeden oluşmaktadır ; 1. Hasta, hekimini özgürce seçme hakkına sahiptir. 2. Hasta, bir dış baskı altında kalmadan özgürce çalışabilen bir hekim tarafından bakılma hakkına sahiptir. 3. Hasta, yeterli ölçüde bilgilendirildikten sonra tedaviyi kabul ya da ret etme hakkına sahiptir. 4. Hasta, kendisiyle ilgili tüm tıbbi ve kişisel bilgilerin gizliliğine gereken saygıyı göstermesini hekiminden bekleme hakkına sahiptir. 5. Hasta, onurlu bir biçimde ölme hakkına sahiptir. 6. Hasta, dini temsilci de dahil olmak üzere, ruhsal ve manevi yönden teselli edilmeyi isteme ya da reddetme hakkına sahiptir.
1994 Amsterdam Bildirgesi (Hollanda) 1995 Bali Bildirgesi (Endonezya) 1997 Avrupa Konseyi Sözleşmesi Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi Tasarısı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi hazırlanarak üye ülkelere sunulmuş ve imzalanmıştır. Bu sözleşme, hızla gelişen Biyoloji ve tıp alanında insana saygı duyulmasını ve onurunun güvence altına alınmasını, bu alanın kötüye kullanılmasının önlenmesini, uygulamada ortaya çıkacak sorunların çözümü için kamuoyu oluşturulmasını, toplum üyelerine haklarını ve sorumluluklarının hatırlatılmasını amaçlamaktadır. Ülkemizde bu sözleşmeyi imzalamıştır.
TÜRKİYE'DE HASTA HAKLARI Anayasamızın 56. Maddesinde şöyle denilmektedir Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurabilir.
Ülkemizde hasta haklarıyla ilgili olarak 01.08.1998 tarih ve 23420 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliği bulunmaktadır. Yönetmeliğin amacı şöyle belirtilmektedir: Temel insan haklarının sağlık hizmetleri sahasındaki yansıması olan ve başta Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda, diğer mevzuatta ve milletlerarası hukuki metinlerde kabul edilen hasta haklarını somut olarak göstermek ve sağlık hizmeti verilen bütün kurum ve kuruluşları dışında sağlık hizmeti verilen hallerde, insan haysiyetine yakışır şekilde herkesin hasta haklarından faydalanabilmesine, hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair usül ve esasları düzenlemek amacıyla hazırlanmıştır.
1. Sağlık hizmetlerinden adalet ve hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde faydalanma hakkı 2. Bilgi talep edebilme hakkı 3. Sağlık kuruluşunu seçme ve değiştirme hakkı 4. Personeli tanıma, seçme ve değiştirme hakkı 5. Öncelik sırasının belirlenmesini isteme hakkı 6.Tıbbi gereklere uygun teşhis, tedavi ve bakım isteme hakkı 7. Kayıtları inceleme ve kayıtların düzeltilmesini talep etme hakkı 8. Bilgi verilmemesini isteme hakkı 9. Mahremiyete saygı gösterilmesi ve bunu talep hakkı 10. Rıza ve izin hakkı 11. Bilgilerin gizli tutulması hakkı 12. Tedaviyi reddetme ve durdurma hakkı 13. Tıbbi araştırmalarda rıza alınması hakkı 14. Güvenliğin sağlanması hakkı 15. Dini vecibeleri yerine getirebilme ve dini hizmetlerden faydalanma hakkı 16. İnsani değerlere saygı gösterilmesi ve ziyaret hakkı 17. Refakatçi bulundurma hakkı 18. Müracaat, şikayet ve dava hakkı
Hasta Hakları Yönetmeliği 48. Madde; Sağlık kurum ve kuruluşlarının yetkilileri; bu yönetmelikte ve diğer mevzuatta belirtilen hasta haklarının lafzına ve ruhuna uygun olarak kullanılabilmesine yardımcı olmak amacıyla bu yönetmelikte gösterilen hasta haklarını bir liste, tabela veya broşür haline getirerek, bunları sağlık kurum ve kuruluşunun, hastalar, personel ve ziyaretçiler tarafından kolayca ulaşılıp okunabilecek uygun yerlerinde bulundurmak da dahil olmak üzere, gereken bütün tedbirleri almakla mükellef ve yetkilidir.
HASTA HAKLARI ŞUBESİ Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde 05.11.2003 tarih ve 9979 sayılı Bakanlık oluruyla kurulmuştur. Hasta hakları uygulamalarının kurumsallaşmasına yönelik faaliyetleri, * Hasta hakları uygulamalarını iyileştirme ve hizmet kalitesinin artırılmasına yönelik faaliyetleri, * Hasta Hakları uygulamaları koordinasyonuna yönelik faaliyetleri, * Hasta Hakları uygulamasının tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri, * Araştırma, değerlendirme ve denetim faaliyetleri yürütmekle görevlidir.
15 Şubat 2004 tarihinde, 38 il ve 60 devlet hastanesinde Hasta Hakları Birimleri kuruldu ve hasta hakları kurulları oluşturuldu. Uygulama Kasım 2006 itibariyle Bakanlığımıza bağlı bütün hastanelerde fiilen başlatılmıştır. İllerdeki hasta hakları uygulamalarının yerinde denetlemesi ve değerlendirmesi amacıyla Mayıs 2005 tarihinde 81 ilde, il sağlık müdürlüklerinde Hasta Hakları İl Koordinatörlükleri kurulmuştur.
HASTA SORUMLULUĞU 1. Genel Sorumluluklar 1.1. Kişiler kendi sağlığına dikkat etmek için elinden geleni yapmalı ve sağlıklı bir yaşam için verilen tavsiyelere uymalıdır. 1.2. Kişi uygunsa kan verebilir ya da organ bağışında bulunabilir. 1.3. Basit durumlarda kişiler kendi bakımlarını yapmalıdır. 2. Sosyal Güvenlik Durumu 2.1.Hasta; sağlık, sosyal güvenlik ve kişisel bilgilerindeki değişiklikleri zamanında bildirmek durumundadır. 2.2.Hasta; sağlık karnesinin (Bağ-Kur, Yeşil Kart gibi) vizesini zamanında yaptırmak zorundadır. 3. Sağlık Çalışanlarını Bilgilendirme 3.1.Hasta; yakınmalarını, daha önce geçirdiği hastalıkları, yatarak herhangi bir tedavi görüp görmediğini, eğer varsa halen kullandığı ilaçları ve tüm sağlığıyla ilgili bilgileri tam, eksiksiz vermelidir.
4. Hastane Kurallarına Uyma 4.1. Hasta; başvurduğu sağlık kuruluşunun kural ve uygulamalarına uymalıdır. 4.1.Hasta sağlık Bakanlığı ve diğer sosyal güvenlik kurumlarınca belirlenen sevk zincirine uymalıdır. 4.2.Hastanın; tedavi, bakım ve rehabilitasyon sürecince sağlık çalışanları ile işbirliği içinde olması beklenir. 4.3.Hasta; randevulu hizmet veren bir sağlık tesisinden yararlanıyorsa randevunun tarih ve saatine uyması ve değişiklikleri ilgili yere bildirmesi gerekir. 4.4. Hasta; hastane personelinin, diğer hastaların ve ziyaretçilerin haklarına saygı göstermelidir. 4.5. Hasta; hastane malzemelerine verdiği zararları karşılamak zorundadır. 5. Tedavisi İle İlgili Önerilere Uyma 5.1.Hasta; tedavisi ve ilaçlarla ilgili tavsiyeleri dikkatle dinlemeli ve anlayamadığı yerleri sormalıdır. 5.2.Hastanın; tedavisiyle ilgili önerilere uyum sağlayamama durumu söz konusu ise bunu sağlık çalışanına bildirmesi gerekir. 5.3.Hasta sağlık bakım ve taburculuk sonrası bakım planını beklendiği gibi doğru anlayıp anlamadığını belirtmesi gerekir. 5.4.Hasta; uygulanacak tedaviyi reddetmesi veya önerilere uymamasından dolayı doğacak sonuçlardan kendisi sorumludur.
Türkiye de hasta hakları ile ilgili yasal düzenlemeler içinde en önemli ve ayrıntılı olanı 1998 yılında yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliği dir. http://dahiliweb.istanbulsaglik.gov.tr/w/hashak/hh_yonetmelik.asp