Basında Sorumluluk Rejimi Ünite 8 Medya Ve İletişim Ön Lisans Programı İLETİŞİM HUKUKU Yrd. Doç. Dr. Nurhayat YOLOĞLU 1
Ünite 8 BASINDA SORUMLULUK REJİMİ Yrd. Doç. Dr. Nurhayat YOLOĞLU İçindekiler 8.1. BASINDA CEZA SORUMLULUĞU... 3 8.1.1. Basın Ceza Hukuku Kavramı... 3 8.2. BASIN SUÇLARI... 3 8.2.1. Basılmış Eserin İçeriğine İlişkin Suçlar... 3 8.2.2. Basın Düzenine Karşı Suçlar... 3 8.3. BASIN SUÇUNUN ÖĞELERI... 4 8.4. BASINDA CEZA SORUMLULUĞU SISTEMLERI... 4 8.4.1. Genel Kurallara Göre Sorumluluk Sistemi... 4 8.4.2. Özel Sorumluluk Sistemi... 5 8.4.3. Basamaklı Sorumluluk Sistemi... 5 8.4.4. Taksirden doğan sorumluluk sistemi... 5 8.4.5. Karma Sorumluluk Sistemleri... 5 2
Basında Sorumluluk Rejimi Ünite 8 8.1. BASINDA CEZA SORUMLULUĞU 8.1.1. Basın Ceza Hukuku Kavramı Basın aygıtı ceza hukuku ile çeşitli biçimlerde karşıtlık içine düşebilir. Örneğin, basın-işvereninin basın-iş hukukuna ilişkin hükümlere uymaması, basının çocukları zararlı yayınlardan koruma mevzuatının gereklerini yerine getirmemesi Ceza sorumluluğunu sonuçlayan bu gibi durumların bir kısmında sorumluluk, basının ürünü olan basılmış eser ile ilgili değildir. Buna karşılık, bazı durumlarda ceza sorumluluğu basılmış eserle ilgilidir. Bu sorumluluk, ya doğrudan doğruya basılmış eserin fikri içeriğinden ya da fikri içeriği dışındaki hususlardan doğar. İster fikri içeriğine ilişkin olsun, ister fikri içeriği dışında kalan hususlardan doğsun, basılmış eserle ilgili ceza sorumluluğunu düzenleyen ceza hukuku dalına Basın Ceza Hukuku adı verilir. Basının, basılmış eserle ilgili olmayan ceza sorumluluğu ise Basın Ceza Hukukunun kapsamına girmez. 8.2. BASIN SUÇLARI Basın Ceza Hukuku nun konusu olan Basın Suçları genellikle iki gruba ayrılır: Basılmış eserin içeriğine ilişkin suçlar Basın düzenine karşı suçlar 8.2.1. Basılmış Eserin İçeriğine İlişkin Suçlar Basılmış eserin içeriğine ilişkin suçlar da kendi aralarında dar anlamda basın suçları ve basın yoluyla işlenen suçlar olarak iki kategori meydana getirirler. Dar anlamda basın suçları, sadece basılmış eserle işlenebilen, başka bir araçla işlendiğinde cezalandırılmayan suçlardır. Bu çeşit basın suçlarının özelliği, yalnız basını araç olarak kabul etmeleri ve başka bir şekilde gerçekleşecek aleniyetin bunlar bakımından yeterli olmamasıdır. Basın yoluyla işlenen suçlar ise, aslında her türlü araçla işlenmesi olanağı bulunan suçların fiilen basılmış eserle işlenmesini ifade ederler. Yani somut olayda basının araç olarak kullanılması bu suçların belirgin özelliğidir. Bu tür suçlarda önemli olan basılmış eserin fikri içeriğidir. 8.2.2. Basın Düzenine Karşı Suçlar Basın suçlarının ikinci grubunu basın düzenine karşı suçlar oluşturur. Kanunların basın faaliyetinin yürütülmesi yönünden koyduğu kurallara ve yüklediği yükümlülüklere aykırı davranışlardan doğan bu suçlar, basının idari düzeninin sağlanması amacının ürünüdürler. Basın düzenine karşı suçların diğer basın suçlarından farkı, çoğunlukla yayına bağlı olmaksızın gerçekleşmeleri ve sorumluluk bakımından başka esaslara dayanmalarıdır. Bu suçlardan bir kısmının basının yayın öncesi düzenine ilişkin olmalarına karşılık, diğer kısmı yayın sırasındaki ve yayından sonraki düzenin korunması ile ilgilidirler. Örneğin, beyanname vermeden dönemsel yayın faaliyetine girişme, gerçeğe aykırı beyanname verme, kanunun aradığı koşullara uygun olmayanların dönemsel yayın çıkarmaları basının yayın öncesi düzenine karşı suçlardır. Buna karşılık, örneğin basılmış eserin belirli bilgileri içermesi yükümlülüğüne uyulmaması yayın sırasındaki düzeni, belirli sayıdaki basılmış eser nüshalarının belirli mercilere tevdi edilmemesi de yayın sonrası düzeni bozan suçlardandır. 3
İletişim Hukuku 8.3. BASIN SUÇUNUN ÖĞELERI Basılmış Eserin Fikri İçeriği: Basın suçlarının özel bir ceza sorumluluğu rejimine bağlanmalarının nedeni basının kitleler üzerindeki fikri etkinliğinin etkili biçimde denetlenmesi olduğuna göre, basılmış eserin herhangi bir kısmı değil, fikri nitelik gösteren içeriği bu tür suçların öğesidir. Yani bir yazı veya resmin basılmış eserde bulunması basın suçunun oluşması bakımından yeterli olmayıp, ayrıca bu yazı veya resmin etkinliğe sahip fikir ürünü olması da zorunludur. Basılmış Eserin Yayınlanması: Basılmış eserin yayınlanması her basın suçu için zorunlu bir icra hareketi niteliğindedir. Esasen, yayın, suçun basın yoluyla işlenmesinin tehlikesini simgeler ve bunun sonucu olarak basın suçlarının özel sorumluluk rejimine bağlanmasını gerektirir. Bu nedenle, suç niteliğindeki fikri içeriği taşıyan basılmış eserin yayınlanması şeklindeki bir icra hareketi olmadıkça basın suçunun oluşmasına olanak yoktur. Fikri İçerik ile Kanuni Tip Arasındaki İlişki: Basın suçunun gerçekleşebilmesi için fikri içerik ile kanuni tip arasında ilişkinin bulunması gerekir. Yani cezalandırmanın nedeni o basılmış eserin fikri içeriği olmalıdır. Sözü geçen ilişkinin niteliği doktrinde tartışmalara neden olmuştur. Bir görüşe göre, basın suçunun ortaya çıkması için basılmış eserde cisimleşen fikir açıklamasının kanuni tipteki tüm unsurları içermesi, yani başlı başına norma aykırılığı oluşturması gerekir; fikri içerik bu nitelikte değilse basın suçundan söz edilemez. Alman doktrini ve uygulamasında çoğunluk fikri içerik ile kanuni tip arasındaki ilişkiye geniş anlam verilmesinden yanadır. Bu görüşe göre, fikri içeriğin kanuni tipin bulunduğu hükmü ihlal etmeye elverişli bulunması yeterli olup, ayrıca kanuni tipteki tüm unsurların fikri içerik tarafından kapsanması zorunlu değildir. Sonuç olarak diyebiliriz ki, aleniyeti ve yayını unsur veya ağırlatıcı sebep olarak kabul eden suçlardan başka, teşvik, tahrik, propaganda, övme, telkin ve ifşa hareketler ile işlenen tüm suçlar basın yoluyla da işlenebilir. Bunlardan başka, fikri içeriğinin özellikleri olanak verdiği takdirde (örneğin yayının sınırları belirsiz kitlelere yönelik olması) dolandırıcılık, şantaj gibi suçlarla adam öldürme ve müessir fiil suçlarında da basın araç olabilir. 8.4. BASINDA CEZA SORUMLULUĞU SISTEMLERI 8.4.1. Genel Kurallara Göre Sorumluluk Sistemi Bu sistem, basın suçları ile diğer suçlar arasında bir fark bulunmadığı ve bu nedenle basın suçlarının özel bir sorumluluk rejimine bağlanmasının gerekmediği esasına dayanmaktadır. 1948 yılından itibaren Bazı Alman devletlerinin kanunları tarafından bir süre uygulanan ve halen İngiltere de basında ceza sorumluluğunun esasını oluşturan bu sistem özellikle anonim nitelikteki eserlerde basın suçlarının cezasız kalması olasılığından dolayı eleştirilmektedir. 4
Basında Sorumluluk Rejimi Ünite 8 8.4.2. Özel Sorumluluk Sistemi Kanuni Sorumluluk Sistemi: Basın suçlarının diğer suçlardan ayrı bir sorumluluk rejimine bağlanması gerektiği düşüncesinin ürünü olan bu sistemin amacı hangi koşullar içinde olursa olsun basında işlenen suçların cezasız kalmasını önlemektedir. Kanuni sorumluluk sistemi bu amaçla bir kimsenin yayının sorumlusu olarak gösterilmesini öngörmekte ve bu kişinin basın suçlarından otomatik biçimde sorumlu tutulmasını kabul etmektedir. Bu sistem Fransız Basın Kanunlarının yarattığı bir sistemdir. 8.4.3. Basamaklı Sorumluluk Sistemi Belçika da ortaya çıkan ve daha sonra diğer bazı ülkelerde de değişik biçimlerde uygulanan bu sistem kanuni sorumluluk sisteminin yumuşatılmış bir şeklidir. Şöyle ki, basamaklı sorumluluk sisteminde yazı işleri müdürü esas fail ile birlikte cezalandırılmamakta, fail bulunmadığı zaman sorumlu tutulmaktadır. Yani basamaklardan birinde sorumlu bulunduğu sürece diğer basamaklardaki kişilerin cezalandırılması olanağı yoktur. 8.4.4. Taksirden doğan sorumluluk sistemi Basın suçlarından sorumlulukta faillerin taksirli hareketlerini arayan bu sistem ilk kez 1851 tarihli Prusya Basın Kanunu tarafından uygulanmıştır. Bu kanuna göre, basın suçu faillerinin veya şeriklerin kasıtlı davranışlarından dolayı cezalandırılmamaları halinde, yayın faaliyetine katılan kişilerin taksirli hareketlerine bakılarak bunlara esas suçun cezasından daha hafif bir ceza verilirdi. 8.4.5. Karma Sorumluluk Sistemleri Genel sorumluluk-kanuni sorumluluk karması sistem: Alman İmparatorluk Basın Kanununun düzenlediği bu sisteme göre, bir basın suçu işlendiği takdirde sorumluluk genel ceza kanununun sorumluluk esaslarına dayanılarak saptanır. Ancak dönemsel yayınlar söz konusu ise, yazı işleri müdürlerinin suç faili olarak cezalandırılmaları esastır. Alman İmparatorluk Basın Kanununun bu sistemini Federe Devletlerin yeni Basın Kanunları kaldırarak, yerine genel sorumluluk-taksir sorumluluğu karması sistemi koymuşlardır. Genel sorumluluk-taksir sorumluluğu karması sistemi: Bugün Federal Almanya ve Avusturya da uygulanan bu sistem gereğince, dönemsel ve dönemsel olmayan yayınlarla işlenen suçlarda faillerin sorumlulukları genel ceza kanunlarının öngördüğü kurallara göre saptanır. Bu konuda faillerin sıfatları rol oynamaz. Basın suçunun işlenmesine katılan herkes, ister eser sahibi veya naşir olsun, ister yazı işleri müdürü veya dağıtan olsun eylemlerinin niteliğine göre ceza kanunlarının öngördüğü cezalarla cezalandırılır. 5
İletişim Hukuku 6