RÖNTGEN FİZİĞİ Radyografik kaliteyi etkileyen faktörler ve artefaktlar Dijital röntgen Doç. Dr. Zafer KOÇ Başkent Üniversitesi Tıp Fak
Radyografik kaliteyi etkileyen faktörler ve artefaktlar Dijital röntgen Radyografik kaliteyi etkileyen faktörler Radyografik artefaktlar Dijital radyografi yöntemleri Dijital fluoroskopi
Radyografik kalite Bir radyografi üzerinde anatomik ve patolojik yapıların görülebilirlik düzeyi radyografik kaliteyi tanımlar Yapıların görüntülenebilmesi için o yapı ile ilgili farklılıkların ortaya konulması gerekir Radyografik kalite bileşenleri Çözünürlük Gürültü Hız
Çözünürlük (Rezolüsyon) Uzaysal çözünürlük (rezolüsyon) Yan yana iki farklı yapının gösterilebilmesi uzaysal çözünürlük olarak tanımlanır Bir görüntünün birim alanda birbirinden ayırt edilebilir yapı sayısı ne kadar çok ise uzaysal çözünürlüğü o kadar yüksek demektir. Bir filmde bu değer. Birbirine paralel radyoopak çizgiler içeren bir fantomla elde edilen görüntülerde birim mesafede sayılabilen çizgi çiftleri (çç) aracılığı ile belirlenir. Konvansiyonel radyografide ortalama çözünürlük 15-20 çç / mm dir. Ekran bulanıklığında azalma, hareket bulanıklığında azalma ve geometrik bulanıklıkta azalmayla uzaysal çözünürlük artar
Kontrast çözünürlük (rezolüsyon) Anatomik yapılardaki farklılıklar, farklı x-ışını absorbsiyonu nedeniyle grafide değişik tonlarda ve dansitelerde temsil edilir. Farklı dansitedeki yapıların ayırt edilebilirliği kontrast çözünürlük olarak isimlendirilir Gürültü (Noise) Radyografide kaliteyi bozan önemli bir faktör de gürültü dür Gürültü görüntü zemininde gelişen ve hem uzaysal, hem de kontrast çözünürlüğü olumsuz yönde etkileyen bir istenmeyen bir durumdur Radyografik gürültü görüntünün optik dansitesinde rastgele değişimdir
Gürültü (Noise) Üç nedenle ortaya çıkar. Bunlar; film greni, yapısal beneklenme ve quantum beneklenmesidir Film greni gümüş halid kristallerinin sayı ve dağılımına bağlı olarak oluşur Yapısal beneklenme ise ranforsatörde kullanılan fosfor kristallerinden kaynaklanır Quantum beneklenmesi film ve ekrandan bağımsız olarak filme düşen x-ışını fotonlarının azlığına bağlı olarak gelişir. Filme düşen foton ne kadar fazla ise beneklenme o kadar az olur Yüksek mas, düşük kvp değerleri ve yavaş görüntü alıcı kullanıldığında quantum beneklenmesi azalır
Hız Radyografide kalitenin iki karakteri çözünürlük ve gürültünün, üçüncü karakter olan hızla yakın bağlantısı vardır. Hız filmde görünmese de çözünürlük ve gürültüyü çok etkiler Gerçekte bu üç özellikten her biri diğer ikisini etkiler Hızlı görüntü alıcılar yüksek gürültü ve düşük uzaysal ve kontrast çözünürlüğe sahiptir Yüksek uzaysal ve kontrast çözünürlük için düşük gürültü ve düşük hızlı görüntü alıcı gerekir Düşük gürültü için düşük hızlı görüntü alıcı ile yüksek uzaysal ve kontrast çözünürlük gerekir
Radyografik kaliteyi etkileyen faktörler Kaliteli bir grafi için çok sayıda faktörün bir araya gelmesi gerekir Bu faktörler arasında değiştirilebilenler yanı sıra film ve objenin kendine has değiştirilemez faktörler vardır Film Faktörleri Karekteristik eğri Dansite Kontrast Hız Lattitude Banyo Süre Sıcaklık
Film Faktörleri Her filmin belirli ekspojur olarak x-ışını uyaranına gösterdiği dansite olarak yanıtın bir karekteristik eğrisi vardır Bu eğrinin x eksenini ekspojur değerleri, y eksenini ise ölçülen dansite değerleri oluşturur. Karakteristik eğrinin en fazla bilgi içeren bölümü topuk- omuz mesafesinde yer alan düz çizgi halindeki eğim bölgesidir Eğim bölgesi pratik olarak düz kabul edilmekte ve bu çizgiyi kullanarak filmin gamma değerini, kontrastlılığını, ortalama gradientini, yararlı ekspojur aralığını, yararlı dansite aralığını, film toleransını ve hızını hesaplayabiliriz Lattitude; bir filmin tanısal olarak kullanışlı optik dansite olarak yanıt verebileceği ekspojur doz aralığını ifade eder
Film Faktörleri Karekteristik eğrinin eğim derecesi azaldıkça görüntü alıcının yanıt verebileceği ekspojur aralığı (lattitude) artar Film kontrastı karakteristik eğrinin düz çizgi kısmının eğimi ile ilişkilidir. Eğim arttıkça kontrast artar Banyo süre ve sıcaklığı radyografik kaliteyi etkileyen önemli unsurlardır artması filmin konrastını önce artırmakta, ancak optimum sıcaklık ve süre geçildikten sonra etki kontrastın hızla düşmesi şeklinde olmaktadır Film hızını artırıcı bir role sahiptir. Belirli bir ısıdan sonra hız artış oranı azalır
Obje Faktörleri Objenin kendisi radyografik kalitede belirli etkilere yol açar. Objenin şekli ve duruşu film üzerinde görüntü oluşurken etkilidir. Bu özelliklerin bir kısmı kontrol edilebilirken bir bölümünün kontrol edilmesi mümkün değildir Kontrastı etkileyen objenin; Kalınlığı Dansitesi Atom numarası dır Hareket Hareket bulanıklığını azaltmak için; - Mümkün olan en kısa ekspojur süresi seçilmeli -Hasta hareketini sınırlayıcı önlemler alınmalı - Kaynak- görüntü reseptör mesafesi artırılmalı - Obje görüntü alıcı mesafesi azaltılmalıdır.
Geometrik Faktörler Obje ile görüntü alıcı arasındaki ilişkiler, görüntü üzerinde farklı etkiler yaratır Bunlar 1. Distorsiyon 2. Magnifikasyon 3. Bulanıklık Magnifikasyon Genel kural; en uygun koşullarda bir miktar magnifikasyon var Magnifikasyonu azaltmak için obje-ışın kaynağı mesafesinin artması Objenin filme yakın olması Işın kaynağı- görüntüalıcı mesafesi arttırılır Mag. faktörü = görüntü boyutu / obje boyutu = kaynak-görüntü alıcı mesafesi / obje görüntü alıcı mesafesi
Geometrik Faktörler Bir çok merkezde standart olan kaynak-görüntü alıcı mesafesi; - göğüs radyografisi için 180 cm, - rutin incelemeler için 100 cm ve - bazı özel radyografiler (portable veya travma radyografileri için) 90 cm dir Distorsiyon Objenin farklı bölgelerinin eşit olmayan magnifikasyona uğramasıdır Objenin merkez ışın hattından çıkması magnifikasyonu azaltır ancak objenin distorsiyonuna yol açar Film düzlemine göre açılanan bir objenin magnifikasyonu azalırken distorsiyonu artar
Geometrik Faktörler Radyografide ışın kaynağı noktasal değildir Fokal spot ve etkin spot mesafelerinin genişliği ve anot açısı ile değişkenlik göstermek üzere ışın demetinin obje kenarlarını farklı açılarda geçmesi filmde kenar keskinsizliği penumbra olarak tanımlanan, geometrik bir distorsiyon yaratır penumbra katot tarafında daha fazladır Obje hareketi de radyografik kaliteyi olumsuz etkileyerek filmde bulanıklaşmaya neden olur Bu nedenle nefes tutma ve hareketsizlik radyografide önde gelen öneme sahiptir
RADYOGRAFİK ARTEFAKTLAR Artefakt primer x-ışını tarafından oluşturulmayan ve görüntüde anatomik detayı gizleyebilen istenmeyen düzensizlik ve dansitedir Nedenleri bilinirse artefakt önlenebilir Radyografik artefaktlar filmlerin depolanma ve kullanımı sırasında oluşan artefaktlar, ekspojur artefaktları ve banyo artefaktları olarak üç grupta incelenir
KULLANIM VE DEPOLAMA ARTEFAKTLARI Bu artefaktlar banyo öncesi veya sonrası olabilir Filmlerin uygun koşullarda saklanmaması ve taşınmaması sonucu artefaktlar oluşabilir Filmler radyasyondan yeterince uzakta saklanmıyorsa, ekspojur odasında unutulduysa sislenme (fog) oluşabilir Karanlık odada ışık sızıntısı varsa, uygun olmayan karanlık oda güvenlik ışığı (çok parlaksa) sislenme yapabilir Kaba hareketler, tırnak izleri veya kirli ellerle film tutulması film üzerinde istenmeyen görüntülere neden olur
KULLANIM VE DEPOLAMA ARTEFAKTLARI Filmler ekspojur öncesi veya banyo öncesi katlanırsa yada yüksek basınç uygulanırsa filmlerde çizilmeler, tırnak izi şeklinde ve genellikle optik dansitede artış şeklinde artefaktlar görülebilir Statik elektriklenme artefaktı; özellikle düşük nemli ortamlarda film üzerinde dallanan ağaç, tavus kuşu tüyü gibi tipik lekelere neden olur Filmlerde hypo retansiyonu, filmlerin sarıkahverengine dönüşmesine neden olabilir
EKSPOJUR ARTEFAKTLARI Hasta üzerinde unutulan yabancı cisimler, Çekim sırasında hastanın hareket etmesi Uygun olmayan hasta pozisyonu, Uygun olmayan ekran-film eşleşmesi, Ekran-film temasının yetersiz oluşu, Yıpranmış kasetlerin ışık alması Gridin yanlış yerleştirilmesi, Çift şutlama belirgin artefaktlara yol açabilir
BANYO ARTEFAKTLARI Birçoğu merdanelerin yaptığı basınca bağlıdır Bozuk merdanelerle dişlilerin izleri görülebilir Merdaneler iyi temizlenmiyorsa bunlara bağlı çizikler şeklinde artefaktlar oluşur Banyo esnasında filmin ışık alması, Bozuk- kirli merdanelere bağlı film üzerindeki çizgilenmeler ve jelatin birikmesi, Banyo süre veya sıcaklığının uygun olmaması sonucu oluşan kimyasal fog Uzun süre eski banyo kullanılması, banyo sularında kimyasal maddelerin uygun hazırlanmaması da artefaktlara neden olur
DİJİTAL RÖNTGEN Bilgisayar teknolojisindeki gelişmelerle yeni teknolojiler röntgende kullanılmaya başlanmıştır Konvansiyonel filmler çok iyi bir uzaysal çözünürlük sağlar Ancak geniş ekspojur sınırlarına yanıt vermede (geniş tolerans = lattitude) reseptör olarak konvansiyonel filmler sınırlı kalmaktadır Görüntü alıcı sistemlerde geniş tolerans beklentisi ile dijital röntgene yönelim yoğun bir şekilde artmıştır Analog sistemlerde x-ışınları röntgen filmi ile saptanır ve görüntü doğrudan film üzerine kaydedilir Dijital radyoloji görüntünün analog yerine sayısal olarak elde edilmesi, işlenesi ve gösterimini ifade eder
DİJİTAL RÖNTGEN Dijital röntgende hastayı geçerek zayıflayan x- ışını enerjilerinin rakamsal dönüşüme olanak veren özel görüntü alıcılar ile tespit edilmekte, veriler önce rakamsal verilere ve daha sonra da görüntüye dönüştürülmekte Görüntü, bilgisayar sistemine aktarılarak görüntü saklama, taşıma, arşivleme ve renk, parlaklık ve kontrast ayarları gibi görüntü üzerinde ayarlama seçeneklerinin kullanılabilmesi mümkün olmaktadır tonlama, bilgisayarda ilgili alana uyan rakamsal verinin renkle kodlanması ile oluşturulmaktadır Dijital radyografinin esas avantajı verilerin elde edilmesi, işlenmesi ve gösterimini kapsayan her aşamada optimizasyonu sağlamasıdır Konvansiyonel sistemde x-ışını ekspojuruna yanıt nonlineer, dijital sistemlerde ise lineerdir
DİJİTAL RÖNTGEN Görüntü kalitesi, görüntü alıcı sistemde bulunan ve görüntü sinyali oluşturan dedektör boyutu ile ters orantılıdır. Dedektör ne kadar küçükse görüntü o kadar kalitelidir Radyografi ve fluoroskopi bilgisayar teknolojisi ile entegre edilerek dijitalize edilebilir. Bunun için hastayı geçen x-ışınları dijitalize edilebilecek bir düzenek üzerine düşürülür Bu x-ışınlarının miktarını ölçen bir dedektör sistemi (dijtal radyografi, dijital fluoroskopi), olabileceği gibi, lazer ışını ile taranabilecek bir fosfor plağı ( komputerize radyografi) da olabilir Yapılan iş hastayı geçen x-ışınlarının sayısal olarak ölçülmesi ve görüntünün bu ölçümlerden bilgisayar aracılığı ile oluşturulmasıdır Dedektörlerin saptadığı x-ışını bilgisayarla yapılan hesaplamalarla her piksele bir sayısal değer verilir. Görüntü, bu değerlerin karşılığı olan gri tonlarla piksellerin boyanması sonucu elde edilir
Dijital röntgenin avantajlarıdezavantajları Görüntü boyutu küçültülebilir, böylece bir film üzerine çok sayıda görüntü basılarak film tasarrufu sağlanır İstenilen gri tonlarda oluşturulabiilir Örneğin bir ekstremite röntgenogramını, istersek kemikleri, yumuşak dokuyu daha iyi gösterecek şekilde ayarlayabiliriz Bu özellik teknik yetersizliğe bağlı film tekrarını önler. Böylece hem hastanın gereksiz ışın alması önlenir, hem de filmden tasarruf edilir Bilgisayar bağlantısı olan her yere hızla gönderilebilir Radyolojik incelemeler elektronik ortamlarda saklanabilir Anjiografide elektronik olarak çıkarma ya da silme (subtraksiyon) yapılarak damarların üstünü örten, vücut yapıları silinebilir. Böylece kontrast madde daha az verilebilir ve daha ince kateterler kullanılarak hasta daha az yaralanır Dezavantajı; Pahalı olması ve hastanın fazla ışın alma olasılığı Geometrik çözümleme güçleri pratikte henüz zayıf
Dijital radyogragfi yöntemleri 1. Konvansiyonel radyografi dijitasyonu, 2. Görüntü güçlendirici sistem tabanlı dijital fluoroskopi. CCD (charged-coupled device) 3. Görüntüleme plakları (Işıkla uyarılabilir fosfor plağına dayalı bilgisyayarlı radyografi Komputerize radyografi (CR) ) 4. Amorf selenyum tabanlı teknoloji 5. Yassı panel dedektörler (flat panel dedektör) a) Dolaylı b) Doğrudan x-ışını dedekrörleri 6. Taramalı projeksiyon radyografi 7. Dual enerji görüntüleme
Konvansiyonel radyografi dijitasyonu Dijital görüntü elde etmenin ilk yolu Film digitizerler radyoloji departmanlarında temel olarak 2 amaçla kullanılır; teleradyoloji uygulamaları ve resim arşivleme ve iletim sistemleri (Picture Archiving and Communication Systems = PACS) uygulamalarıdır Teleradyolojide görüntü transferi öncesi dijitasyonu sağlar PACS ta eski film veya dış merkezlerde çekilen filmlerin arşivlenmesi için dijitayonu sağlar Lazer digitizer yüksek kalitede dijitasyon sağlar. Film üzerine lazer ışığının odaklanarak lazer ışığın filme iletilmesiyle optik yoğunluktaki değişikliklerin kaydedilmesi esastır İşlem sırasında bir fotodiyot iletilen ışığı elektrik sinyaline çevirir. Bu sinyal analog-dijital çevirici kullanılarak analog görüntüyü dijital görüntüye dönüştürür
Konvansiyonel radyografi dijitasyonu Charge coupled devies (CCDs) kullanan digitizerler de vardır. Radyografi üzerine polikromatik ışık saçarak çalışır. İletilen ışık lineer bir CCDs dizilimiyle saptanır. Sistem silikon çip solid state teknolojisi ile çalışır. Lazer digitizerlertin birkaç üstünlüğü vardır. Dynamic range i oldukça yüksektir. Böylece filmin optik yoğunluk range i de arttırılabilir. Optik yoğunluk rang i SNR tarafından saptanır. Lazer digitizerler öellikle SNR açısından üstündür. Yüksek çözünürlüğe sahiptir ve bu durumda gri skala bit derinliği artar. CCD digitizeler daha hesaplı ve ~ %30 daha hızlıdır Son yıllarda kalitesi lazer digitizerlere yaklaşmıştır Konvansiyonel dijitasyon temel dezavantajı dijitasyon işlemi sırasında görüntü kalitesinin bir miktar azalmasıdır
Görüntü güçlendirici sistem tabanlı dijital fluoroskopi CCD Kontrast madde kullanımına dayalı radyolojik incelemelerde dijital radyolojik sistemler arasında en yaygın kullanılmış olan bir tekniktir Görüntü güçlendirici sistemde sırasıyla; Hastayı geçen x-ışını görüntü güçlendirici tüpün ön yüzündeki giriş fosforu (csi) üzerine düşer, görülebilir ışık oluşur. Fotokatottan (Sezyum ve antimuan bileşikleri) üzerine düşen ışıkla orantılı e- salınır (fotoelektron, olay = fotoemisyon) e- ların oluştuğu katot ile anot arasında 25-35 kvp gerilim uygulanarak e- lar anoda doğru hızlandırılır. Tüp iç kısmında odaklayıcı elektrostatik lenslerle anoda yönlendirilir Anodu geçen e- lar ıkış fosfor tabakası (çinko kadmiyum sülfid) üzerine düştüğünde görülebilir ışık oluşur, yani görüntü elde edilir. Çıkış ekranındaki görüntü TV kamerası ile veya CCD görüntü sensörü ile algılanır
Görüntü güçlendirici sistem tabanlı dijital fluoroskopi CCD x-ışını absorbe edilir ve foton sayısıyla orantılı olarak çıkış penceresinde ışık oluşur Bu ışık bir optik video kamera ile elektronik video sinyaline çevrilir. Bir analog dijital dönüştürücü video sinyalini dijital görüntü formatına dönüştürür Vidicon tipi video kamerada optik sensörü antimony trisulphide den (Sb2S3) yaılanışığa duyarlı hedef materyal içerir Plumbicon kameralar ise oldukça düşük gecikme zamanına sahiptir ve temporal cevabın önemli olduğu kardiak anjiografi gibi uygulamalar için uygundur Son yıllarda video kameranın yerini CCD görüntü sensörü almıştır
Bilgisayarlı radyografi (CR) (Işıkla uyarılabilir fosfor plağına dayalı bilgisyayarlı radyografi) Europium ile aktive edilmiş ağır metallerin fosfor tuzu = baryum fluorohalid (BaFBr:Eu) den oluşan görüntüleme plakları kulanılır X-ışınları e- ile etkileşime girip latent görüntü oluşturur Kristaller, üzerine düşen x-ışını enerjisini dış yörüngelerinde e- tutarak absorbe ederler, böylece latent görüntü oluşur Plaklar düşük enerjili lazer sistemleri ile taranır. Tutulan x-ışını enerjisi lazer ışığı ile karşılaşınca görünür ışık olarak geri verilir Elde edilen ışık sinyalinin yoğunluğuna göre elektrik sinyali meydana gelir, analog-dijital çevirici ile dijitalize edilir Veri toplama hızlı, x-ışını tüpü fazla yüklenmez Saçılma fazladır.
Yassı panel dedektörler (flat panel dedektör) a) Dolaylı Amorf silisyum tabanlı teknoloji = (a-si) Fotodiyot: Amorf-Si fotodiyot kullanılarak sinyal TFT (ince film transistör-elektrik devreleri) ile latent görüntü- sinyal depolama-> okuma (dolaylı flat panel :AMFPI= aktif matriks yassı panel görüntü oluşturucu) yapılır AMFPI üzerine x-ışını düşen a-si doğrudan elektrik sinyali ouşturur. İnce film elektronik devreleri (TFT) veya aktif matrikse aktararak elektronik sinyaller olarak okuma yapan sisitemlerdir.
Yassı panel dedektörler (flat panel dedektör) b) Doğrudan x-ışını dedekrörleri Amorf selenyum tabanlı teknoloji AMFPI üzerine x-ışını düşen a-se doğrudan elektrik sinyali luşturur İnce film elektronik devreleri (TFT) veya aktif matrikse aktararak elektronik sinyaller olarak okuma yapan sistemlerdir ASDI= özel entegre devreler uygulaması: Dedektör olarak CdTe ve c- Si kullanılmakta, gelişme aşmasındadır
Taramalı projeksiyon radyografi (SPR) Fan- beam, BT de scanogram (= topogram, scout görüntü) Görüntü elde edilme süresi alan dedektörlerine göre yavaş 1,3 mm kolimle edilmiş x-ışını lineer dizilmiş dedektörler tarafından toplanır Görüntü tamamı satır-satır elde edildiği için yavaştır Veri toplama esnasında x-ışını tüpünde aşırı yüklenme ve ısı artışı olur. X-ışını iyi kolimle edildiğinden saçılma çok azdır
Dual enerji görüntüleme Dual enerji ile görüntüleme rutin olarak taramalı projeksiyon sistemi ile kullanılır, prensip olarak BT de ve tüm dijital sistemlerde uygulanabilir Film-ekran sistemlerinde x-ışını saptanması lineer değildir ve dedektör olarak filmin dinamik range i sınırlıdır X-ışını spektrumundakai tüm enerji bilgisini kullanamazlar. Yüksek kvp ile elde edilen konvansiyonel akciğer grafileri yumuşak doku lezyonlarının tanısında yeterli değildir Taramalı projeksiyon radyografi sistemi düşük atom numaralı fosfor/fotodiyod, yüksek atom numaralı fosfor/fotodiyod dedektör sandviçi oluşturur ki, bu da saçılan radyasyon minimuma düştüğünden dual enerji görüntüleme için özellikle uygundur
Dual enerji görüntüleme Dual enerji subtraksiyon grüntülemede üç farklı yaklaşım vardır; - Çift kvp (iki ayrı enerji değerine sahip x-ışını pulsu kullanılır - Sandviç dedektör tekniği (düşük ve yüksek atom numaralı fosfor) kullanılır - Çift filtre tekniği (iki ayrı metal filtre; 4mm Al, 2mm Cu) Sandviç dedektör tekniği kullanıldığında atom numarası belirli bir materyal görüntüden tamamen silinebilmektedir Dual enerjili sistemlerde birçok sınırlılıklar vardır. Bunlar; - Sabit hassas cihazların gereklilği. - Temporal ve uzaysal rezolüsyon için çift eksojur gerekir Hızlı kvp switch jeneratör pahalıdır ve yaygın kullanıma geçmemiştir -Radyasyon ekspojuru konvansiyonel radyolojide kullanılan dozdan fazladır
Dijital fluoroskopi Dijital fluoroskopi bir x-ışını demeti alanında dinamik görüntü oluşturan dijital x-ışını görüntüleme sistemidir Konvansiyonel flouoroskopiye avantajı hızlı görüntü oluşturması ve görüntü kontrastını artırıcı postproses işlemlerin yapılabilmesidir 1024x1025 görüntü matriksi bazen 1000 çizgi sistemi olarak da isimlendirilir. Dijital fluoroskopi esnasında masa-altı x-ışın tüpü gerçekte radyografik modda çalışır Tüp akımı yüzlerce ma düzeylerindedir. Görüntü güçlendiricilerde ise 5 ma düzeyindedir
Dijital fluoroskopi DF de tüp akımı devamlı olsaydı termal yüklenme nedeniyle tüp hasarı olurdu. DF de tüp akımı pulslar şeklindedir (pulse-progressif fluoroskopi) bu nedenle sorun oluşmaz. DF CCD konvansiyonel f ye oranla daha geniş dinamik reync ve daha iyi kontrast çözünürlük sağlar Yassı panel dedektörler sezyum iodid (CsI) /amorf silikon (a-si) dedektörlerden oluşur Daha küçük ve daha hafiftir. Kullanımı kolaydır. Görüntüde distorsiyon oluşmaz Dış manyetik alandan etkilenmez DF subtrakte görüntü postproses işlemle daha iyi kontrast rezolüsyon sağlar.
Kaynaklar 1. Bushong SC. Radiologic Science for Technologist: Physics, Biology and Protection. 9 th ed. St. Louis, Mosby Elsevier, 2008. 2. Tuncel E. Klinik Radyoloji. Bursa, Nobel & Güneş, 2008. 3. Kaya T. Temel Radyoloji Tekniği. Bursa, Güneş & Nobel, 1997.