ANTALYA KENT DOKUSUNUN YARIM YÜZYILLIK SERÜVENİ (Kentsel Yapılaşma ve Altyapılaşmaya Giriş) Erhan KARAESMEN ODTÜ 1. GİRİŞ- Kentsel Oluşumlarla İlgili Bir Genel Hatırlatma 1.1. Kentsel Güç Dengeleri Kentlerin kimlerce ve hangi güç odaklarıyla yönetilip yönlendirildiği hususu çok temel bir bilgi yumağı oluşturur.köklü bazı kavramları çağrıştırır.yönetici ve yönlendirici güçler olgusundan hareketle, kentsel devinimin sosyo-teknik boyutları daha net olarak anlaşılır. Kent yönetimine, genel bir çerçevede kamu birimleri ile yurttaşların (hemşehrilerin) bir ortak girişimi gözüyle bakılmıştır. Devlet ve kamunun kentlerdeki uzantısı valilikler ve kaymakamlardır. Hemşehriler bu ortak girişimde hem bireysel tavırların içinde hem de gruplar halinde bir sosyal katmanın parçaları olarak yer alırlar. Kentler adına, kamu ile hemşehrilerin çok özgün bir birleşmesini temsil eden belediye oluşumunu ortaya çıkarırlar. Merkezi idarelerin kentsel uzantısını oluştururlar. Belediye adını taşıyan yerel yönetim kendisini seçenlerin beklentilerinin belirlediği yükümlülük çerçevesinde ve ayrıca işin gereği olarak rasyonel ve ileri planlamalar yapmak zorundadır. 1.2. Yerel ve Kentsel Gelişmenin Öğeleri Kentin geleceğinin şekillenmesi ve bu amaçla olası gelişmelerin öngörülmesi söz konusudur. Burada, kentsel alan kullanımında akılcı teknik yaklaşımların geliştirilmesi gereklidir. İlişikteki Tablo-I ve Tablo-II de kentsel alan kullanımı içinde yer alan işlevsel öğeler özetlenmiştir. Kent bu unsurların tümünün birden dengeli gelişmesiyle anlam kazanır. Buna göre, alt yapılaşma ve yapılaşma birlikte yürütülmek zorundadır. İşbu metin, bu konuları Antalya özeline yansıma biçimini özetlemektedir.
Tablo I Kent Toprağın Üzerindeki Fiziksel Unsurlar Sokaklar- Caddeler Meydanlar Parklar-Bahçeler Yaya altgeçitleri ve toplu taşıma araçları alt geçitlerinin giriş çıkış yapıları Viyadükler-Yükseltilmiş Yaya Geçitleri Çeşitli kentsel kullanım tesisleri(durak yapıları,kentsel mobilyalar vb.) Anıtlar ve Tarihi Yapı Kalıntıları ve BİNALAR Tablo II BİNALAR Özel Tekil Binalar (Mesken, ticari, endüstriyel amaçlı) Bina Grupları (Bahçeler içine yayılmış toplu konut ve diğer tür binaları kapsayan yerleşmeler) Kamu ortak kullanım binaları + Okullar Hastaneler + Resmi iş yerleri 2. Kentsel Dolu İçinde Binaların Yeri 2.1. Konuya Genel Bakış Kentsel alan kullanımında en önemli yeri bina türü yapılar kaplamakta olduğu olgusuna önceki bölümde değinilmişti. Bina denen yapısal oluşum aynı zamanda yapıldığı ve kullanıldığı dönemin yaşam izlerini kalıcı ve gerçekçi biçimde yansıtan aynalardır. Geçmiş uygarlıkların izlerini ararken çeşitli kalıntılar arasında özellikle bina türü yapıların kalıntıları çok dikkatli incelemeye alınır. Fonksiyonları itibariyle binalar, en yoğun şeklinde rastlananları olan konutlar ile diğer tür binalar olmak üzere kabaca iki gruba ayrılabilir. Konut dışı binaların içinde toplumsal hizmet binalları (okullar, hastaneler,idari binalar..); toplum yaşamında ortak kullanıma sahip çeşitli özel binalar (kültürel ve sanatsal rekreasyon binaları-müzeler, konser ve tiyatro salonları, opera salonları,kütüphane binaları vb.-) ; toplumsal ortak kullanımda yaygın biçimde yer alan ve çok girilip çıkılan binalar (ibadet binaları, sportif aktivite ve izlence binaları); işyeri ve bunlarla bağlantılı lokanta ve benzeri hizmet birimlerinin yer aldığı bina bölümleri ve ayrıca kalabalık bir grup olarak da sınai üretim,depolama ve sınai ürünlerin tamiriyle uğraşan iş dallarının binalar vb. Bu gruba ayrıca çağdaş yaşamın önemli bir parçasını oluşturan ulaşım tesislerinin hareket ve iniş
binaları,tren ve metro istasyon tesisleri ile havaalanları hizmet binaları, şehirlerarası otobüslerin tesisleri dahil olmaktadır. Konut sadece yaygınlığı yönünden değil kentsel karakteri belirleyiciliğiyle de tüm bina türleri arasında özel bir yer kaplamaktadır. Ancak, sayısı az ve yaygınlığı seyrek olmakla birlikte yukarıda ikinci grupta sözü edilen ve pek çoğu büyük boyutlu özel mesaj binaları tanımına da giren binaların da kentsel karakter belirlemede anlamlı bir yeri vardır. Bu metnin yazılmasına yol açan vesile Antalya kentinin gelişme sorunlarıyla ilgili bulunmaktadır. Dolayısıyla, Antalya yı daha özel olarak ilgilendiren bir konu grubu da büyüteçe alınacaktır. 2.2 Binaların Çevreyle Uyumu Konusu Alanda ve hacimde mevcut boşluklar ile bunların bir bölümünde yer tutan binaların uyumu binanın tekil karakteristiği yeterince önemlidir Ancak, bina denen yapı türünün kentsel doku oluşturmadaki özel yeri dolayısıyla boşluklar doluluklar binaların birbiriyle komşuluğu, boşluklarla komşuluğu özel anlam taşımaktadır. Sokaklarında dolaşanların gözünde ve ruhunda bir şehri güzel ya da çirkin kavramlarıyla değerlendirmede bu uyum faktörününde yeri bulunmaktadır. Ayrıca, anımsanmalıdır ki, henüz ortada kent, binalar falan yokken, bir doğa vardı. Tepeler, yamaçlar, bitkiler, ağaçlar, göller, ırmaklar, deniz, kum ya da kayalık falez şekilleri vbbu kent öncesi doğanın öğelerini oluştururdu. Peşin küçük gruplar halinde, daha sonra toplumların büyümesiyle kalabalık gruplar halinde insanlar kentsel yerleşkeler aramaya başlamışlardır. Doğasının hoşluğu, ikliminin yumuışaklığı Antalya havzasını bügünki kent merkezinden güneybatıya ve güneydoğuya yüzellişer kilometrelik bir şerit boyunca yerleşkeler oluşmuştu. Buralarda çevreyle uyum meselesi antik çağlardan bu yana, kendini göstermiş bulunuyordu. Özellikle kentlerin merkezi alan kesimlerinde bu uyum ve uyumsuzluk meselesine ek olarak bir de yapıların yapılışılarına ve kullanış biçimlerine gösterilmiş olan özen işin içine girmekteir. İlişikteki Şekil 1 de Leningrad ve Ankara dan alınmış iki merkezi alan fotoğrafı bu sözü edilen uyum-uyumsuzluk, özen-özensizlik kavramlarından hepsini birden karşılaştırmalı olarak özetlemektedir. Şekil 1. İnsanlar karakterli kent dokusunun keyfini çıkararak dolaşırken YA DA mevcut kent motorlu araç istilası altındayken (ayrıca döküntü kentsel altyapı örnekleriyle kol kola girmişken)
Kentsel boşlukları dolduran yol, park kaldırım meydan vb unsurların yerleştirilişindeki beğeni ya da savrukluk binalar için söylenenlere ek olarak önemli bir unsur yaratmaktadır. Bir kentte binaların güzelliğine önem verilmiyorsa boşluklarada yer alan altyapı unusurlarının düzenli ve hoşgörülü olması da olanaksızdır. Buna örnek olarak Ankara daki son yıllarda doruğuna tırmanmış olan düzensizlik ve çirkinlik hatırlanmalıdır. Doğanın bir armağanı olarak ırmak,göl deniz, kanal vb. keyifli doğal oluşumlara komşuluk yapan kentlerde su unsuru ile haşır neşir olmak yukarıda sözü edilen bina ve onlara komşu boşluktaki alt yapıların düzenlenmesine keyifli katkıda bulunabilir. Ancak, Antalya nın bu anlamda maalesef, talihsiz bir örnek oluşturduğu gözlenmektedir. Öte yandan, Antalya nın tüm bu özelliklerini yumuşatıcı bir tepki olarak çok uzun dönemler kentin sokaklarında ve caddelerinde şırıltılı akışını sürdürmüş olan arıkların son çeyrek yüzyılda tarihe karışmış olması bir ayrı talihsizliktir. Antalya sadece denizi değil kent içi su zenginliğini de ıskalayan anlamsız bir kentsel gelişmeye barınaklık yapmıştır. Kentin son yarım yüzyıllık gelişme çizgisinde alabildiğine olumsuz bir değişim unsuru olarak bu noktaya dikkat çekilmelidir. 2.3 Kentlerin Suyla Oynaşması 2.3.1 Suyla Oynaşma Kavramı Göl, nehir, çağlayan ve daha üst düzeyde deniz (varsa girintili çıkıntılı kayalıklar, koylar ve kumsalların arasına serpiştirilmiş adacaıklar ve kaya parçalarıyla) bir kentsel yerleşmeye verilmiş en büyük armağandır. İlk yerleşenlerinden başlayarak, insanları suyun keyif vericiliğini, bazı yerlerde yaşamın temel öğesi yapmayı becermişlerdir. Büyük kentler arasında dillere destan güzellik öğeleri taşıyan Paris, Sen Petersburg (Leningrad), Prag, Venedik, Budapeşte Amsterdam, bu güzelliklerini suya borçludurlar. Nehirler, denizler, kanallar, adına köprü denen, suyla bağlantılı o tılsımlı yapılar hep birlikte bir özel hava yaratırlar. Daha küçük kentler de hatırlanırsa, liste Strazburg, Dresden, Bruges, Delft, Cambridge ile uzar gider.(nüfusu henüz iki milyonlardayken, İstanbul da da su okşaması mümkündü.) Su ile oynaşma başlığı adında örnekleri Şekil 2 3 4 5 ve 6 da verilen bu olgu kentsel dokunun düzgünlüğünün ve güzelliğinin belirlenmesinde ağırlıklı yer tutabilmektedir Şekil 2 Leningrad Şekil 3 -Venedik
Şekil 5-Cambridge Şekil 4 Bruges Şekil 6-Amsterdam Antalya nın su ilişkisine gelince, müstesna bir hidrolik çevre zenginliği (deniz,çağlayan,yeraltı suları,akarsular..) taşımasına karşın,antalya binlerce yıllık yaşam boyunca suya yakın düşememiştir. Kent yaşamının yüksek falezlerle deniz seviyesinin çok yukarılarına fırlatılmış oluşu bunun farklı bir nedenidir. Eski kentlere özgü stratejik korunma mecburiyetinin ürünü olan yüksek kale duvarları eski Antalya yı deniz görüntüsünden de ayıran unsurlardandır. Ancak, yeni Antalya nın Konyaaltı Caddesinde de yarım yüzyıl önce başlayıp sonraki on yıllar boyunca devam eden yeni kale duvarları oluşturuldu. Bu binaların geniş (L) salonlarından tepeden bakışlı deniz görüntüsü keyif verici olmakla birlikte, bu modern kent duvarının arkasındaki kent parçası denizden iyice soyutlandı. Antalya ya bazı tartışmalarda biraz spekülatif ama betimleyici biçimde yakıştırılan denize sırtını dönmüşlük karakteristiği de belli ölçüde bu olgudan kaynaklandı. Konyaaltı ve Lara da kayalıkların bitip geçiş yollarının ve biraz da gündelik yaşamın denizle buluştuğu yerlerde ise yılın sadece bazı aylarında turizm özendiriciliğiyle karışık yararlanılabilecek düzenlemeleri getirdi. Bunun yukarıda sözü edilen suyla oynaşma ya da kucaklaşma kavramlarıyla doğrudan ilgisi yoktur. Çevre düzenlemesi belki düzgünce olmuştur. Ancak, Antalya kent yaşamında büyük ölçüde kopukluk sergilenmektedir.30-40 yıl önceki dönemlerin bakımsız ve külüstür obaları açıkçası kentsel yaşam nabzının daha kuvvetli attığı bir düzeneği göstermekteydi.
2.3 Tarihi Karakterli Köşelerin ve Binaların Kentsel Doku İçindeki Yeri 2.3.1 Genel bakış Batı ve doğu ayrımı olmaksızın, insan gibi yaşama arayışlarının ağır bastığı toplumlarda ve bunların ülkelerilnde tarihi kültür mirası hep saygıyla kucaklanmıştır. İnsanoğlunun gideceği yeri, belli ölçülerde geçip geldiği yöreler ve günümüze ulaşmada geçirdiği evreler oluşturmaktadır. Geçmişe dikkatli bakıldığında gelecekle ilgili anlamlı ve rasyonel izleri yakalamak daha kolay olmaktadır. Tarihi binaların bir bölümü çevreyle uyumda da başarılı olmuşlardır. Bunlar ulusal ve uluslararası kültür mirasının önemli odak noktaları olarak hep dikkat çekmiş ve saygı görmüşlerdir. Floransa da tarihi katedral mahallesi ve Barselona şehir merkezinde Gaudi yapılarından birinin yer aldığı bir meydan bunun konuşkan örnekleridir.(şekil 7-8) Şekil 7- Floransa Şekil 8-Barselona Şekil 9- Selimiye Camii- Edirne Bunların sadece bina olarak özenle korunması değil çevrelerindeki gündelik yaşam akışının saygılı biçimde kontrolü sağlanmalıdır. Burada kentin sahibi olan yerel güçler yönetimler ve tarihi bilinç unsurları birlikte devreye girmelidirler. Buna karşılık, tüm tarih boyunca insan eliyle yapılmış en güzel yapılardan biri olduğu bilinen Koca Sinan ın Edirne- Selimiye Camii modern yaşamın zorlamasıyla çevresinde oluşmuş alabildiğine özensiz ve düzensiz bir kentsel yoğunluğun sarmalıyla boğuşmaktadır. (Şekil 9) 2.3.2 Antalya ve Tarihi Bina İlişkisi Bölge olarak Anadolu nun Antalya körfezi dolayları antik çağlardan bu yana her dönemde toprak çiğnenmişliği yaşamıştır. Antalya kenti de bu gelişmeden nasibini almış ve yarı yıkıntı biçiminde de olsa antik dönemlerden ve orta çağlardan beri uzanan yapısal kültür mirasının ilginç örneklerini sahip olagelmiştir. Klasik Kaleiçi yaşamının dışına taşıldığında da ibadet yapıları başta olmak üzere Antalya da tarihi bina karakteri taşıyan yapılar eksik
olmamıştır. Kısaca Kaleiçi olarak adlandırılan ve daha yakın yüzyılların yapı örneklerini barındıran yöre, Antalya da kent dokusunun tarihsel gelişmesinin anlamlı bir göstergesi olarak hala görev yapmaktadır. Kaleiçi dışındaki Antalya kentsel doku gelişmesi ise orta boy kentlerin sosyo-ekonomik büyümesine paralel bir gelişme çizgisi göstermiştir. Kentin Konyaaltı ve Lara doğrultularında uzaması da bir çeşit bir coğrafi zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır. Son çeyrek yüzyılda kent pek çok doğrultuda birden, denize paralellik ya da diklik özelliklerini de fazla gözetmeksizin genişlemiştir. Kentsel karakterin denizden uzaklaştıkça nitelik kaybettiği ve sıradanlığa düştüğü de kaçınılmaz bir olgu olarak gözlenmiştir. 3. Bina Türü Yapıların Tarihsel Gelişmesi 3.1. Genel Çerçeve Barınma ihtiyacı, beslenme ve soyunu çoğaltma ihtiyaç ve güdülerinin bile bir önünde gelen en kaçınılmaz ve birincil gereksinme türüdür. Dolayısıyla, insanoğlu mağara içi düzenlemelerinden şekil 10 ve 11 de görülen ilkel ama işlevsel barınma mekanı inşa etme sürecinden geçerek bu günlere varmıştır. Şekil-10 Şekil 11 Günümüzde mesken türü yapılaşmanın yanısıra işyeri binalarında da özellikle ekonomisi gelişmiş ülkelerin kentlerinde, belli bir artış izlenmektedir. Nüfus ve insan yoğunluğu artışı yaşanan kentlerdeki arazi kullanımı ile ilgili yeni tanımlar ve sınırlamalar binaları gittikçe daha yukarı tırmanan formda inşa ettirir olmuştur. Bunun sonucu olarak da kentsel dokulaşma olayında yukarı doğru tırmanışın, günümüzde çok rastlanıyor ve biliniyor olmakla birlikte bu tür çağdaş kentsel görüntülerinden birine ilişikte yer verilmiştir.(şekil 12)
Şekil 12- Hong Kong Şekil 13-Barselona Öte yandan, çağdaş heykel sanatında yukarı doğru uzayan ince profilli formların yaygınlığı da hatırlanmalıdır. Binalarda yukarıya doğru tırmanma furyasının küçük bir örneği olarak Barselona daki inşa halinde bir yapı ile bunun önünde görüntü veren ince uzun profili bir Miro heykeliğinin yan yanalığı ilgi çekici bir buluşma niteliği oluşturmaktadır. (Şekil 13) 3.2 Antalya nın yapılaşması ve altyapılaşmasındaki tartışma konuları Denizden ve tarihi kent merkezinden içerlere girildiğinde kentsel dokunun nitelik ve kimlik kaybetmesi bir ölçüde kaçınılmazdı. Ancak, bu kimliğe sahip çıkılması anlayışı tarihi merkezlere daha yakın yörelerdeki yapılaşmada da maalesef kendini göstermiştir. Eski Narenciye bahçesi dolaylarındaki meyve üretimine dönük tarım altyapısı çağdaş binalaşmanın hırslı oluşumlarına feda edilmiştir. Bu yöredeki binalaşmanın Antalya yı coğrafi, iklimsel ve sosyal gelişmeler bakış açısından temsil edici yönleri bulunduğu çok tartışmalıdır. Geniş caddeler etrafına serpiştirilmiş düzgünce cepheli ve bir bölümü arka tarafından denizi gören ancak kent dokusuna katkısı yönünden alabildiğine sıradan sayılabilecek pek çok sayıda bina inşa edilmiştir. Kent planlarında tarım ağırlıklı aktivitelerin alanı olarak yer alan Lara yöresi de kimliksiz ve kişiliksiz bir yeni kentsel gelişmenin örneğini oluşturmaktadır. Çok küçük lekeler ve noktalar halinde düzgün kentsel gelişme oluşumlarına elbette rastlanmaktadır. İlişikteki şekillerde nispeten düzgünce, bazıları ise kimlik kişilik geliştirici olmaktan uzak çeşitli kentsel oluşumların görüntüleri yer almaktadır.(şekil 14-15-16-17-18-19)
Şekil 14 Şekil 15 Şekil 16 Şekil 17 Şekil 18 Şekil 19 Antalyalılar ın yeni eğlence merkezlerinden(!)
4.Yorumsal Değerlendirmeler Antalya doğa zenginliğine ek olarak geleneksel bir ekonomik güce de sahip olagelmiş kentsel yerleşmelerden biridir. Geçen yüzyılın ilk yarısında tarıma dayalı sonra giderek tarım ürünlerine ve bir miktar da maden ürünlerine yönelik sanayileşmeyle bağlantılı ve bu arada bölgesel ve ulusal ticarete katkısı gelişen bir ekonomik varlık profili çizmiştir. Son çeyrek yüzyıl ve özellikle yeni yüzyılın başından itibaren de turizm sektörü Antalya ekonomik canlılığının belli bir parçasını oluşturur hale gelmiştir. Antalya da tüketime ve gündelik yaşam zevki tatminine epeyce bir para harcandığı gözlenmektedir. Buna karşılık, bu tüketim gücü cici ve parlak görünüşlü binaların yapımını tahrik ederken kimliksiz, kişiliksiz ve sıradan yapıların ezici çokluğu dolayısıyla da kentsel dokunun çözüşmesine yol açmıştır. Yetişmiş insan gücüne diğer pek çok kentimizden epeyce daha üst düzeyde sahip olan ve yerlileri belli bir güngörmüşlük sergileyen gelen bu kentte hemşehrilerin kişiliksiz binaların çokluğuna ve bunlardan dolayı kentsel karakterin gevşemesine daha tepkili olmaları beklenirdi. Bunun böyle olduğunu açıkça ifade etmek maalesef kolay değildir. Değerli mimarları ve deneyimli mühendisleriyle Antalya nın yapı sektörü daha farklı kentsel oluşumları çok rahatlıkla tasarlayabilecek ve inşa edebilecek güçtedir. Bu potansiyelin fazla gecikmeden kentsel doku kimliği ve kişiliğini Antalya nın yeniden kazanmasını temenni edelim.