DOĞU ANADOLU PROJESİ NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU

DOĞU ANADOLU PROJESİ NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU Mayıs, 2010 www.kudaka.org.tr

DOĞU ANADOLU PROJESİ NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU www.kudaka.org.tr 2

DOĞU ANADOLU PROJESİ NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU 1 GİRİŞ 5 1.1 DOĞU ANADOLU PROJESİ (DAP) 6 1.2 KUDAKA BÖLGE GELİŞME PLANI 8 2 DAP KAPSAMINDA YER ALAN SEKTÖREL ÖNCELİKLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 9 2.1 İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ 9 2.1.1 Nüfus 9 2.1.2 Eğitim 10 2.1.3 Sağlık 10 2.1.4 Kadın ve Aile 11 2.1.5 Uygulanacak Stratejiler 12 2.1.6 Değerlendirmeler 13 2.1.6.1 Nüfus 14 2.1.6.2 Eğitim 14 2.1.6.3 Sağlık 17 2.1.6.4 Kadın ve Aile 18 2.2 TARIM 19 2.2.1 TRA1 Bölgesi Kapsamında Bazı Değerlendirmeler 20 2.2.1.1 TRA1 Düzey 2 Bölgesi BGP Öncelikleri: 21 2.2.1.2 DAP Kapsamındaki Proje Örnekleri ve Değerlendirmeler 22 2.2.1.3 Değerlendirmeler 27 2.3 SANAYİ SEKTÖRÜ 28 2.3.1 Öncelikler 30 2.3.2 Değerlendirme ve Öneriler 32 2.4 ENERJİ 34 2.4.1 Strateji/ Öncelikler 34 2.4.2 Değerlendirme 35 2.5 ULAŞTIRMA-HABERLEŞME 36 2.5.1 Ulaştırma 36 2.5.1.1 Öncelikler: 37 2.5.1.2 Değerlendirme 38 2.5.2 Haberleşme 39 2.5.2.1 Strateji/Öneriler 40 2.5.2.2 Değerlendirmeler 40 www.kudaka.org.tr 3

2.6 TİCARET VE İNŞAAT 41 2.6.1 Ticaret 41 2.6.2 İnşaat 42 2.6.3 Ticaret Sektöründeki Öncelikler: 43 2.6.4 İnşaat Sektöründeki Öncelikler: 46 2.6.5 Ticaret Sektörü İçin Değerlendirme Ve Sonuç: 49 2.6.6 İnşaat Sektörü İçin Değerlendirme Ve Sonuç: 50 2.7 TURİZM VE KÜLTÜR 51 2.7.1 DAP Turizm Öncelikleri 52 2.7.2 Değerlendirme 54 2.8 MEKANSAL GELİŞME 58 2.8.1 Doğu Anadolu Projesi (DAP) Eylem Planı Mekânsal Yapı Ve Stratejiler 58 2.8.2 Mekânsal Hedefler 60 2.8.3 Mekânsal Stratejiler 60 2.8.4 Değerlendirme 64 2.9 ÇEVRE 64 2.9.1 DAP Kapsamında Çevre Öncelikleri 66 2.9.1.1 Çevre Yönetimi ve Yerel Yönetimler 66 2.9.1.2 Hava Kirliliği 66 2.9.1.3 Katı Atık Yönetimi 67 2.9.1.4 Flora-Faunanın Korunması 68 2.9.1.5 Su Kirliliği 69 2.9.2 Değerlendirme 71 2.10 MALİ YAPI VE BANKACILIK 73 2.10.1 Değerlendirme 76 3 SONUÇ 77 KAYNAKÇA 80 www.kudaka.org.tr 4

1 GİRİŞ Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri nin kalkınması ve gelişmesi için her yıl çok sayıda raporlar hazırlanmakta, öneriler geliştirilmekte ve gerek özel sektörü ve gerekse kamu kuruluşlarını bölgede yatırıma sevk etmek için çok sayıda toplantılar yapılmaktadır (Anonim 2008). Bu çabalar sonucunda ortaya çıkmış dokümanlar arasında belki de adı en çok duyulanlardan biri Doğu Anadolu Projesi dir. Ancak sonuçta elde edilen bu materyallerin içeriklerinin belirli stratejik hedefler, ilkeler ve politikalar çerçevesinde gerçekleştiğini söylemek zordur (Anonim 2008). Bölge ile ilgili yapılan birçok öngörüde bölgede kalkınma ajanslarının kurularak, bu kuruluşların uygulanması planlanan projeleri hayata geçirmesi ve takipçisi olması önerilmektedir. Yerel kalkınma için bu kurumsal yapıya olan ihtiyacın 1963 yılında hazırlanan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ortaya konulduğu bilinmektedir. Bu doğrultuda kurulmuş ajanslardan biri olan (KUDAKA) nın faaliyet bölgesi olan TRA -1 Düzey 2 bölgesi (Bayburt, Erzincan ve Erzurum) DAP bölgesi içersinde yer almaktadır. Bu çalışmanın amacı; DAP bölgesinde yer alan KUDAKA nın Bölge Gelişme Planı hazırlıkları kapsamında saha çalışmalarından elde ettiği verilerle ve şimdiye kadar bölge ve DAP hakkında üretilmiş literatürle DAP planının TRA -1 Düzey 2 bölgesi için uygulanabilirliğinin değerlendirilmesidir. Bu amaçla, KUDAKA uzmanları tarafından DAP Ana Planı ve TRA 1 Düzey 2 illeri için hazırlanan Ön Fizibilite Etütleri incelenmiş ve elde edilen bilgiler özetlenmiştir. Bu özet bilgiler, DAP Ana Planı nda İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi, Tarım, Sanayi, Enerji, Ulaştırma ve Haberleşme, Ticaret ve İnşaat, Turizm ve Kültür, Mekansal Gelişme, Çevre ve Mali Yapı başlıkları altında öncelikleri ele alınarak değerlendirilmiştir. Yapılan değerlendirmelerde KUDAKA Bölge Gelişme Planı kapsamında detaylı bir biçimde incelenen Erzurum Erzincan Bayburt Bölgesel Gelişme Planı (Anonim 2005), bölge ve bölge dışı üniversitelerde hazırlanmış DAP ile ilgili raporlar ve makaleler, bölgede yürütülen ya da yürütülmekte olan programların çıktıları ve sonuç raporları (Doğu Anadolu Kalkınma Programı; DAKAP), sivil toplum kuruluşlarının hazırlamış oldukları raporlar (MÜSİAD) ile Atatürk Üniversitesi nde DAP ın hazırlanmasında katkısı olan öğretim görevlileri ile yapılan mülakatlardan elde edilen veriler kullanılmıştır. www.kudaka.org.tr 5

1.1 DOĞU ANADOLU PROJESİ (DAP) Doğu Anadolu Projesi (DAP), Erzurum Kalkınma Vakfı (ER VAK) bünyesinde yer alan 22 ihtisas komisyonu tarafından hazırlanmış olan ve Doğu Anadolu daki 16 ili ele alan bir rapor sonucu ortaya çıkmıştır (Anonim 1992). Devlet Planlama Teşkilatı nın sorumluluğunda Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü nün denetimi ve koordinasyonu altında bölgede yer alan Erzurum Atatürk, Elazığ Fırat, Malatya İnönü, Kars Kafkas ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitelerinin oluşturduğu Ortak Girişim bu planı hazırlamıştır. Ancak plana en son şeklini Gazi Üniversitesi vermiştir. Plan Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bitlis, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkari, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illerini kapsayan geniş bir coğrafyayı ele almaktadır. Bu coğrafya, 158.972 km 2 lik alanı ile Türkiye yüz ölçümünün % 21 ini ve 5.634.772 kişilik nüfusu ile de ülke nüfusunun yaklaşık %9,3 ünü içermektedir (Bingöl ve Varol 2002; Varol ve Eceral 2008). Plan yapım dönemi 1998 2000 yılları arasını kapsamış olup, 2001 2005, 2006 2010 ve 2011 2020 dönemleri olmak üzere üç aşamalı bir hedef yıl öngörüsü yapılmıştır. Planın benimsediği genel amaç Bölge nin kendi potansiyellerini harekete geçirecek ortamın yaratılmasını sağlamak şeklindedir (Anonim 2000). Planda öneri program ve proje başlıkları olarak eğitim, sağlık, kadın ve aile, tarım (toprak ve su kaynakları, bitkisel üretim, hayvancılık, su ürünleri, ormancılık) sanayi (imalat sanayi, madencilik, el sanatları), haberleşme, toptan ve perakende ticaret, inşaat, turizm ve kültür, kentsel gelişme, kırsal gelişme ve çevre yer almaktadır (Varol ve Eceral 2008). Planda öneri olarak verilen kurumsal yapı içerisinde, Bölgesel Kalkınma Ajansları benzeri bir oluşum olan Ekonomik Kalkınma Ajansı, Üniversite - Sanayi Araştırma Merkezi, Sanayi ve Dış Ticaret Şirketi, Bölgesel Kalkınma Bankası, Yerel Yönetimler Birliği, Mesleki Eğitim Merkezi ve Bilgi Paylaşım Sistemi yer almakla birlikte katılımcılığın farklı modellerle güçlendirilmesi, kamunun rolünün yanı sıra özel sektör ile ulusal ve yerel sivil toplum örgütlerinin oluşturulması ve DPT nin yerel birim kurması şeklinde önerilere de yer verilmiştir (Varol ve Eceral 2008). Özel sektörün bölgede daha etkin olarak yer alması için önünün açılmasına öncelik verilmiştir (Koşan 2006). DAP Ana Planı içerisinde ekonomik, sosyal, çevresel ve mekansal olmak üzere dört grup hedef belirlenmiştir. Bu hedeflerin yanı sıra plan kapsamındaki iller de topografya, www.kudaka.org.tr 6

ulaşım, iklim, tarih, ekonomik ve sosyal açıdan üç ayrı alt bölgeye ayrılmıştır. Bunlar Erzurum, (Ağrı, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Kars, Muş, Ardahan, Bayburt ve Iğdır), Malatya Elazığ (Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli) ve Van (Bitlis, Hakkari ve Van) alt bölgeleridir. Plan Bölge nin kalkınmasını ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarıyla bir bütün içinde ele almaktadır. Gelişmesi öncelikle tarım sektörünün modernleşmesine dayalı olan Bölge de toprak ve su kaynaklarının korunması, erozyonun önlenmesi, mera ıslahı gibi konuların öncelikle ele alınması gerekliliği vurgulanmaktadır. Ekonomik yapının geliştirilmesine yönelik yatırımların tek başına yaşam kalitesinin yükseltilmesini ve refahın yaygınlaştırılmasını sağlayamadığına vurgu yapılarak sosyal amaçlı strateji ve programlara da ağırlık verilmektedir. DAP Ana Planı nda 7 öncelikli müdahale alanı belirlenmiştir; 1. İnsan kaynaklarının geliştirilmesi 2. Örgütlenmenin yaygınlaştırılması 3. Altyapı temini 4. Mera ıslahı ve yönetimi 5. Çevre kalitesinin iyileştirilmesi 6. Yoksullukla mücadele 7. Finansman Her bir alt bölge için üç farklı senaryo üretilmiş bu senaryolarda; kent kır ayırımı, kısa ve uzun dönemde her alt Bölge nin gelişme potansiyeli, ülkenin geçmişteki büyüme performansı ve gelecekteki olası büyüme hızı göz önüne alınarak ve ülke ortalamasına görece her alt bölge için kişi başına düşen gelir hedefleri belirlenerek, bu hedeflere ulaşmak için gerekli büyüme hızları, sektörel istihdam düzeyleri ve yatırımlar belirlenmiştir. Planın öngördüğü dönüşümlerin gerçekleştirilebilmesi için bölgede önemli miktarda yatırım yapılması gerektiği tespit edilmiştir. Geliştirilen 3 farklı senaryoya göre 2001-2020 döneminde A1 senaryosunda 80,3 milyar dolar, A2 senaryosunda 94,1 milyar dolar, A3 senaryosunda ise 106,9 milyar dolar toplam yatırım gerekliliği belirlenmiştir. Yatırımların büyük bir bölümünün (%80) özel sektör tarafından 3. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu 27-28 Kasım 2008, Mersin gerçekleştirileceği öngörülmüştür. En az yatırım gerektiren A1 senaryosunun benimsendiği yatırım programında; 2001-2005 dönemi için 2925 www.kudaka.org.tr 7

milyon dolar, 2006-2010 dönemi için 4008 milyon dolar, 2010-2020 dönemi için ise 8928 milyon dolarlık bir kamu yatırımı gerekliliği öngörülmüştür. 1.2 KUDAKA BÖLGE GELİŞME PLANI TRA1 Düzey 2 Bölgesi için Bölge Gelişme Planı nın hazırlanması sürecinde, her üç ilde çalıştaylar düzenlenmiş, Ajans ın danışma organı olan Kalkınma Kurulu nun 21 Aralık 2009 ve 25 Mart 2010 tarihli oturumlarında Planın içeriği ve hazırlanması süreci tartışılmış, Ajans ın uzman personeli tarafından tarım, sanayi ve turizm sektörlerindeki paydaşlarla birebir görüşmeler yapıldıktan sonra bunlarla her üç ilde sektörel toplantılar düzenlenmiştir. Planının hazırlanması sürecinde yararlanılan kaynakların başında ise, bölgede önceden yapılmış araştırmalar, hazırlanmış olan raporlar, DAP (Doğu Anadolu Planı), DPT ve UNDP nin katkılarıyla Yıldız Teknik Üniversitesi ve Atatürk Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan Erzurum - Erzincan - Bayburt Gelişme Planı gelmektedir. Grup çalışmaları nüfus, ekonomik yapı, ulaşım, doğal yapı ve fiziki çevre, hizmetler, tarım, sanayi, turizm olarak 8 başlık altında yürütülmüştür. Yapılan çalışmalar ve analizler neticesinde bu başlıklardan öncelikli olarak tarım, turizm ve sanayi sektörlerine dair mevcut durumun ve önerilerin incelenmesine ve geliştirilmesine karar verilerek bu sektörlerde yoğunluk sağlanmıştır (Anonim 2010). Temel stratejileri Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi nde Bilgi altyapısının kurulması, sosyal altyapının geliştirilmesi, teknik altyapının geliştirilmesi, sermaye birikimi ve doğrudan yatırımın sağlanması ve Bölge nin teknoloji ve bilgi düzeyinin artırılması şeklinde belirlenmiştir. Çalışma DAP ta yer alan İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi, Tarım, Sanayi, Enerji, Ulaştırma ve Haberleşme, Ticaret ve İnşaat, Turizm ve Kültür, Mekansal Gelişme, Çevre ve Mali Yapı başlıklarında yer alan önceliklere göre değerlendirilmiştir. 2 DAP KAPSAMINDA YER ALAN SEKTÖREL ÖNCELİKLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ www.kudaka.org.tr 8

2.1 İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ Önceliklerin değerlendirilmesi konusunda DAP Ana Planında verilen mevcut durum anlatımları ele alınmış ve öncelikleri verilerek değerlendirmeler yapılmıştır. 2.1.1 Nüfus DAP Bölgesi, doğal nüfus artış hızı çok yüksek olan bir bölgedir. Son yıllarda, kentleşme, genç nüfusun Bölge dışına göçü ve diğer bir dizi ekonomik ve sosyal etmenin etkisiyle doğal nüfus artış hızı düşmüş olsa bile, Ülkenin Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışındaki diğer bölgelere görece daha yüksektir. Ancak, Hacettepe Nüfus Etütleri Enstitüsü nün 1998 de yaptığı Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmalarına göre, ülke genelinde olduğu gibi Bölge de de doğurganlık hızı ve doğal nüfus artış hızı düşme eğilimindedir. Kentleşmenin, çekirdek ailenin yaygınlaşmasının, çocukların eğitiminin ailelere getirdiği yükün ve zamanla çocuğun bir gelir kaynağı yerine bir gider unsuru haline gelmesinin etkisiyle; doğal nüfus artış hızındaki düşme eğiliminin Plan dönemi boyunca da devam edeceği ve 2010 lardan sonra bu düşüşün hatırı sayılır boyutlara ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bölge sürekli olarak dışa göç vermekte, bu nedenle de nüfus artış hızı, Türkiye nüfus artış hızının altında kalmaktadır. DAP Bölgesi ne, alt bölgeler olarak bakıldığında ise, 1960-1990 yılları arasında, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin Ülke nüfusu içindeki payının sürekli düşme eğilimi içinde olduğu görülmektedir. Terk edilen bölge ister kentsel isterse kırsal alan olsun nitelik değiştirmektedir. Göçün nedenleri arasında işsizlik, maddi yetersizlik, büyük şehirde yaşama isteği gibi klasik göç nedenleri bulunmaktadır. Bölge de son yıllarda bu konuda yapılan yasal düzenlemeler umut vericidir. Bakanlar Kurulu nun 5.3.1999 gün ve 99/12477 sayılı kararında 15 tanesi Doğu Anadolu da bulunan ve TRA1 Düzey 2 Bölgesini de kapsayan toplam 24 ilde yarım kalmış yatırımların desteklenmesi konusunda önemli bir adım atılmıştır. Sanayi, eğitim, sağlık gibi farklı sektörlerde her türlü yarım kalan yatırım desteklenmeye başlanmıştır. Bu girişim TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde sosyal ve ekonomik hayatı canlandıracak ve dönüş için de önemli gerekçeleri sağlayacak faktörlerden biridir. www.kudaka.org.tr 9

Nüfus gelişmesi; diğer tüm sektörlerde uygulanacak politikalarla ilişkilidir. Tarım, sanayi, eğitim, sağlık, kültür gibi sektörlerdeki her türlü yatırım ve gelişme doğrudan nüfusa etki edecektir. Bu nedenle, nüfus politikası bağımsız bir politika gibi algılanmamalıdır. Salt nüfus politikalarının alanı sınırlıdır. Ancak, vurgulanması gereken husus, nüfusun niteliğini artırıcı tedbirlerin alınması gerekliliğidir. 2.1.2 Eğitim Kalkınmanın en önemli koşullarından biri nitelikli iş gücüdür. Nitelikli işgücü yetiştirmenin anahtarı da eğitimdir. Eğitimin hangi düzeyi ele alınırsa alınsın, TRA1 Düzey 2 Bölgesi, eğitimde Türkiye geneline göre geri kalmıştır. Okul öncesi eğitimde, ilköğretimde, ortaöğretimde, yüksek öğretimde, kısacası öğretimin bütün kademelerinde, tesis sayısı, tesislerin donanımı, öğretim elemanı sayısı ve çoğu kez öğretim elemanı nitelik itibarıyla yetersizdir. Dolayısıyla, Bölge de eğitimde büyük bir atılıma ihtiyaç vardır. Bölge de eğitimde atılım yapabilmenin birinci koşulu yeterli mali kaynak ayrılması, ikinci koşulu nitelikli eğitimci (öğretmen, öğretim üyesi, vs.) yetiştirilmesidir. Bölge nin, okullaşma oranı açısından Türkiye ortalamasının oldukça altında kaldığı görülmektedir. Okullaşma oranları kız öğrenciler açısından daha da olumsuz bir tablo sergilemektedir. Türkiye genelinde olduğu gibi Bölge de de eğitimin kamu yatırımları içindeki payı yıllar itibarıyla düşüş göstermektedir. Verilen teşviklere rağmen, özel kesim DAP Bölgesi nde eğitim alanında yeterli yatırım yapmamaktadır. 2.1.3 Sağlık Bölge, bütün sağlık göstergelerinde Türkiye ortalamalarına görece geri durumdadır. Bebek ölüm oranı yüksektir, ortalama ömür kısadır; mali yetersizlik ve kırsal kesimde son derece dağınık bir yerleşme düzeninin olması ve sert kış koşulları dolayısıyla sağlık kurumlarına ulaşmadaki güçlükler nedeniyle, sağlık hizmetlerine erişim düşük düzeydedir. Bölge deki sağlık personeli sayısı yetersizdir. Bu olumsuzluklar listesi uzatılabilir. En önemli sorun, Bölge ye yeterli sağlık personeli çekilememesi ve sağlık hizmetlerine erişimin artırılamamasıdır. Yeterli sağlık personeli olmaması nedeniyle birçok sağlık kurumu tam www.kudaka.org.tr 10

kapasiteyle çalıştırılamamakta, yatak işgal oranları düşük kalmakta ve Bölge büyük kentlerine ve Bölge dışına hasta göçü olmaktadır. Yatak işgal oranlarının ve sağlık hizmetlerine erişimin düşüklüğü bağlamında, fiziki tesis sayısı ve kapasitesini artırmak kıt kaynakların israfıdır. Sağlık kurumlarının sayı ve kapasiteleri ancak sağlık personeli sorununa kalıcı bir çözüm getirildikten, mevcut tesislere yeterli donanım sağlandıktan ve sağlık hizmetlerine erişim imkânları yaratıldıktan sonra artırılmalıdır. En azından belli bir süre, hiçbir yeni sağlık tesisi yapımına girişilmemeli, sadece Yatırım Programlarında olanlar bitirilmeye çalışılmalıdır. 2.1.4 Kadın ve Aile Bölge de okullaşma oranlarında cinsiyet açısından belirgin bir dengesizlik mevcuttur. Eğitim kademesi yükseldikçe bu dengesizlik kız çocukları aleyhine daha da büyümektedir. Eğitim eksikliği kadınların ekonomik yaşama entegrasyonunu engellediği gibi, toplumsal yaşamdaki sorumluluklarını etkin bir biçimde yerine getirmesini de engellemektedir. Eğitimde cinsiyete dayalı dengesizliğin kaldırılması için ana-baba eğitimine önem verilmelidir. Kamu kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, kız çocuklarının eğitimi konusunda halkı bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar yapmalıdır. Kitle iletişim araçlarının bu yönde yayınlar yapmaları özendirilmelidir. Kız çocukların okullaşma oranlarının yükseltilmesi için YİBO larda kız çocuklar için kontenjan ayrılması, Çok Programlı Liselerin sayısının artırılması, yüksek öğrenime devam eden kız öğrencilere burs sağlanması gibi ek tedbirler de alınabilir. Öte yandan, kadınlara yönelik okuma-yazma kursları yaygınlaştırılmalıdır. Kadınların toplumsal ve siyasal yaşama katılımının sağlanması için kadın ve erkeklerin yurttaşlık bilinci, hak ve görevleri konusunda eğitilmeleri gerekmektedir. Bölge deki sosyo-kültürel yapı ve geleneksel aile içi işbölümü, kadının yaşamının ev ile sınırlanmasına, ekonomik, toplumsal ve siyasal yaşamın dışında kalmasına yol açmaktadır. 2.1.5 Uygulanacak Stratejiler www.kudaka.org.tr 11

DAP kapsamında insan kaynaklarının geliştirilmesine yönelik öncelikler aşağıdaki şekilde verilmiştir; Yerel potansiyellerin ortaya çıkabileceği ortamın sağlanmasıyla birlikte çalışabilir yaştaki nüfus grubunun Bölgeye gelmesi, Sivil Toplum Kuruluşlarının yapacağı özendirici çalışmalar sonucu Bölge ye girişimci desteğin sağlanması, Ara eleman yetiştiren kurumların tesis edilmesi ve nitelikli iş gücünün artırılması, Daha iyi bir iletişim sistemiyle yaygın eğitime geçilmesi, Süregelen olumsuz hijyenik koşulların iyileştirilmesi ve sağlık altyapısının oluşturulması, Yayın, MEB ve ANAÇEV önceliğinde yapılacak bilgilendirme çalışmaları sonucunda okul öncesi eğitimde okullaşma oranının artırılması, Öğretmenlerin lisansüstü eğitime özendirilmesi suretiyle eğitim kalitesinin artırılması, Kız çocukların eğitimi konusunda halkı bilinçlendirmeye yönelik halk eğitim çalışmalarının artırılması, Mesleki ve Teknik Lise öğrencilerini yüksek öğretime devam ettirmeye yönelik özendirici çalışmaların yapılması, Bölge üniversitelerinde kalmayı özendirici ücret politikasının uygulanması, Bölge üniversiteleri öğretim üyelerine yurtdışına gitme konusunda öncelik verilmesi, Etkili bir üniversite-sanayi işbirliğinin sağlanması, Kadınlara yönelik kültürel ve beceri ağırlıklı, meslek edindirici kursların düzenlenmesi, Ana-Baba eğitim kurslarının düzenlenmesi, Halk Bankası nın girişimci kadınlara yönelik kredileri artırması, Pazar ve hammadde imkânları tespit edilerek, bunların geliştirilmesine yönelik çabalara hız verilmesi Kooperatifleşmenin desteklenmesi, Küçük işletmelerin yaygınlık kazanmasının sağlanması, Erkeklerin egemen olduğu iş alanları da dâhil olmak üzere, bütün alanlarda kadının iş yaşamına katılımının sağlanması yönünde politikalar geliştirilmesi, Kırsal kesimdeki işsizliğin giderilmesine ve tarımsal verimin artırılmasına yönelik faaliyetlerin desteklenmesi, www.kudaka.org.tr 12

Mesleki örgün eğitim geliştirilmesi, beceri kurslarına katılan küçük girişimciler hammadde araç-gereç, finansman ve pazarlama yönünden desteklenmesi, Kadınların risk almayı üstlenebilecek şekilde teşvik edilmesi, ev kaynaklı kadın girişimciliğinin teşvik edilmesi Bölge de sosyal güvenlik sisteminin geliştirilmesi, Kız çocuklarının okullaşma oranının artırılması Yaygın eğitimle ilgili kurslar açılması veya mevcutlara işlerlik kazandırılması, Çok amaçlı toplum merkezlerinin açılması, Kadını sadece ev e tanımlayan koşullandırmaların giderilmesi yönünde çaba gösterilmesi, Erken evliliğin engellenmesi amacıyla valilikler ve gönüllü kuruluşların işbirliğinin sağlanması. Kadınlarla ilgili kalıp yargıların değişmesi yönünde resmi kuruluşlar, sivil toplum kuruluşlarının faaliyette bulunması. Ayrıca üniversitelerde Kadın Araştırma Merkezlerinin kurulması, Kadınların eğitim düzeyinin yükseltilmesine yönelik çabaların yoğunlaştırılması, Şiddete maruz kalmış kadınlar için sığınma ve konuk evlerinin oluşturulması. Kadınların hukuksal alandaki mücadelelerinde, onları savunabilecek ücretsiz avukatlık hizmetlerinin sivil kadın kuruluşları ve barolar tarafından sağlanması, Kadınların toplumsal yaşamın tüm yönlerine katılımını sağlayacak toplumsal bir bilincin geliştirilmesi amacıyla, konferans, sempozyum ve seminer türü etkinliklerin gerçekleştirilmesi, Siyasal partilerin kadın kollarının bu konudaki katkılarının artırılması, Cinsiyet kültürünün geliştirilmesine hizmet edecek örgütlenmelerin yaygınlaştırılması, Kitle iletişimi açısından kır-kent dengesizliğinin giderilmesi. 2.1.6 Değerlendirmeler Bundan önceki bölümlerde DAP Planı çerçevesinde TRA1 Düzey 2 Bölgesi ile ilgili saptamalara yer verilmiştir. Bundan sonraki bölümlerde Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı Bölge Planı çerçevesinde Ajansımızın belirlemiş olduğu değerlendirmelere yer verilecektir. www.kudaka.org.tr 13

2.1.6.1 Nüfus TRA1 Düzey 2 Bölgesi kırsal özellikleri fazla olan bir bölgedir. Bölge sürekli olarak dışa göç vermekte, bu nedenle de nüfus artış hızı, Türkiye nüfus artış hızının altında kalmaktadır. 2000 yılından sonra dışa verilen göç ciddi boyutlara ulaşmıştır. (Tablo 1) TRA1 Düzey 2 Bölgesi, Hacettepe Nüfus Etütleri Enstitüsü nün 2008 yılında hazırlamış olduğu Nüfus ve Sağlık Araştırmalarına ülke genelinde olduğu gibi Bölge de de doğurganlık hızı ve doğal nüfus artış hızı düşme eğilimindedir. Tablo 1: TRA1 Düzey 2 Bölgesi nüfusunun yıllara göre değişimi 1970 1980 1990 2000 2009 (ADNKS) Erzurum 684.951 801.809 848.201 937.389 774.207 Erzincan 276.122 282.022 299.251 316.841 213.288 Bayburt - - 107.330 97.358 74.710 Türkiye 35.605.176 44.736.957 56.473.035 67.803.927 72.561.312 Bölge sürekli göç kaybetmesi sebebiyle genç işgücünü bir taraftan kaybederken diğer taraftan Bölge de sermayenin birikim süreci de yavaşlamaktadır. Başka bir deyişle, Bölge nin nüfus kaybetmesi, genç iş gücünün azalmasına, insan sermayesinin kaybına neden olmaktadır. Terk edilen bölge ister kentsel isterse kırsal alan olsun nitelik değiştirmemektedir. Göçün nedenleri arasında işsizlik, iklim koşullarının sertliği, büyük şehirlerde yaşama isteği gibi klasik göç nedenleri yer almaktadır. Bölge insanları en çok Marmara ve Ege Bölgesi illerine göç etmektedir. 2.1.6.2 Eğitim Kalkınmanın en önemli koşullarından biri nitelikli iş gücüdür. Nitelikli işgücü yetiştirmenin anahtarı da eğitimdir. Eğitimin hangi düzeyi ele alınırsa alınsın, TRA1 Düzey 2 Bölgesi, eğitimde Türkiye geneline göre geri kalmıştır. Okul öncesi eğitimde, ilköğretimde, ortaöğretimde, yüksek öğretimde, kısacası öğretimin bütün kademelerinde, tesis sayısı, tesislerin donanımı, öğretim www.kudaka.org.tr 14

elemanı sayısı ve çoğu kez öğretim elemanı nitelik itibarıyla yetersizdir. Dolayısıyla, Bölge de eğitimde büyük bir atılıma ihtiyaç vardır. Bölge nin, okullaşma oranı açısından Türkiye ortalamasının oldukça altında kaldığı görülmektedir. Okullaşma oranları kız öğrenciler açısından daha da olumsuz bir tablo sergilemektedir. Bu bakımdan üç il karşılaştırıldığında; en az ilköğretim okullaşma oranının Erzurum da; en yüksek okullaşma oranının ise Bayburt ta olduğu görülmektedir. TÜİK 2008 yılı kayıtlarına göre okullaşma oranları bakımından Erzurum ve Bayburt Türkiye ortalamasın altında, Erzincan ise Türkiye ortalamasının üzerindedir. (Tablo 2) Tablo 2: Okullaşma Oranları (TUIK, 2008) İlköğretim Okullaşma Oranı ERZURUM 92.61 ERZİNCAN 96.25 BAYBURT 96.53 Ortaöğretim Okullaşma Oranı 43.87 74.47 54.99 TÜRKİYE 96.49 58.52 Erzurum ilinde okuma yazma bilenlerin oranı en fazla Merkez ilçe, İspir, Pazaryolu, Şenkaya ilçelerindedir. Okuma yazma bilenlerin oranının en az olduğu yerleşmeler ise Karaçoban, Karayazı ve Horasan dır. Erzincan ilinde okuryazar oranı en fazla olan yerleşmeler; Merkez ilçe, Kemaliye, Kemah, Refahiye ve Çayırlı dır. Okuma yazma bilenlerin oranının en az olduğu yerleşmeler ise, Otlukbeli ve İliç tir. Bayburt ilindeki okuma yazma bilenlerin oranının en fazla olduğu yerleşmeler ise Merkez İlçe ve Demirözü dür. Bayburt ili içinde eğitim hizmetleri bakımından en yetersiz Aydıntepe ilçesidir. Türkiye genelinde olduğu gibi Bölge de de eğitimin kamu yatırımları içindeki payı yıllar itibarıyla düşüş göstermektedir. Verilen teşviklere rağmen, özel kesim DAP Bölgesi nde eğitim alanında yeterli yatırım yapmamaktadır. www.kudaka.org.tr 15

Okul öncesi eğitimde Bölge de okul, öğrenci ve öğretmen sayıları Türkiye geneline göre oldukça düşüktür. Bölge de gelir seviyesinin düşüklüğü, aile başına düşen çocuk sayısının fazlalığı, okul öncesi eğitime olan ilginin azalmasına neden olmaktadır. Çocukların okul öncesi eğitime gönderilmemelerinin nedenlerinden biri de ailelerin eğitime karşı ilgisiz kalmalarıdır. Bölge de faaliyet gösteren büyük ölçekli kamu kurum ve kuruluşlarının sayısı az olduğu gibi, üniversitelerin dışında bu kurumların bünyelerinde yeterli kreş ve anaokulu bulunmamaktadır. Bu durum da okul öncesi eğitimi olumsuz yönde etkilemektedir. TRA1 bölgesinin genelinde görülen en büyük eksiklik; halen devam eden okuma yazma oranının düşüklüğü ve bunu takip eden öğrenim kurumlarından mezun olma azlığıdır. DAP (Doğu Anadolu Planı) raporuna göre Bölge de ilköğretim ihtiyacı bulunmayan iller Gümüşhane, Erzincan, Kars, Ardahan ve Bayburt tur. Bölge de kırsal kesimden kent merkezlerine yönelik yoğun bir göç sorunu yaşandığı için ilköğretim okulu ihtiyacı kent merkezlerinde köylerden daha fazladır. (EEB, 2005) TRA1 bölgesinde coğrafik açıdan küçük yerleşim birimlerinin bu daha fazla bulunması, birleştirilmiş okul sayısının artmasına yol açmıştır. Bu da eğitimin kalitesini düşürmektedir. Kırsal yerleşmelerde ilköğretim eğitimi taşımalı eğitim şeklinde yapılmaktadır. Köylerdeki ilköğretim öğrencileri, belli merkezlerdeki ilköğretim okullarına gelmektedirler. En fazla Erzurum da taşımalı eğitim yapılmaktadır. Bu durum kırsaldaki eğitim hizmetlerinin yeterli olmadığını göstermektedir. Ülkedeki YİBO ların (yatılı ilköğretim bölge okulları) yaklaşık yüzde 41 i bölgede yer almaktadır. Yatılı bölge ilköğretim okulları (YİBO) en fazla Erzurum dadır. YİBO da okuyan öğrenci sayısının en fazla olduğu ilçeler ise Horasan, Çat, Karayazı ve Hınıs dır. Bu okullarda normal eğitim yapılması Bölge deki eğitim kalitesi açısından olumlu bir özelliktir. Ancak gerek devlete maliyetinin daha düşük olması, gerekse öğrencinin çevre ile bütünleşmesi yönünden daha avantajlı olan PİO ların (pansiyonlu ilköğretim okulları) sayısı azdır. (EEB, 2005) Ortaöğretim kademesinde DAP Bölgesindeki endüstriyel teknik öğretim okullarının sayısı Türkiye ortalamasının altındadır. Bölge deki çok programlı liseler genelde ilçelerde görülmektedir. Öğrenci oranı açısından bakıldığında mesleki eğitim kurumlarındaki okullaşma oranları Türkiye ortalamasının altında yer almaktadır. DAP bölgesindeki mesleki eğitim kurumlarındaki öğrenci dağılımlarında ise imam hatip liselerinde yoğunlaşma olduğu görülmektedir (DPT, 2003). www.kudaka.org.tr 16

TRA1 bölgesinde liseye devam eden öğrenci sayısı oranı ise en fazla Merkez ilçeler, Oltu, Aşkale, Horasan ilçelerindedir. Öğrenci sayısı oranının en az oluğu yerleşmeler ise Pazaryolu, İliç, Kemah ve Otlukbeli dir. TRA1 Düzey 2 Bölgesinde, bölge dışına verilen yoğun göç nedeniyle ortaöğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayılarının Türkiye ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Bölgede 2010 yılı itibariyle on yedi fakülte, yedi Enstitü ve on bir Meslek Yüksek Okulu barındıran 1957 yılında kurulmuş olan Atatürk Üniversitesi, beş fakülte, üç enstitü ve on bir meslek yüksek okulu barındıran, 2006 yılında kurulmuş Erzincan Üniversitesi ve üç fakülte ve bir meslek yüksek okulu barındıran 2008 yılında kurulmuş olan Bayburt Üniversitesi bulunmaktadır. Bölge üniversiteleri ciddi bir öğretim üyesi göçü yaşamaktadır. Bütçe ödeneklerinin sınırlı olması, Bölge deki üniversitelerin eğitim harcamalarının istenen düzeyde artışını engellemektedir. Fiziki mekân ve donanım yetersizlikleri mevcuttur. Ayrıca, Bölge üniversitelerinin sanayi ile ilişkisi istenen düzeyde geliştirilememiştir. 2.1.6.3 Sağlık TRA1 Düzey 2 Bölgesi illerinden Erzurum sahip olduğu yirmi iki hastane ile Doğu Anadolu Bölgesi için bir sağlık merkezi konumunda olup bu özelliğiyle sağlık turizmi bakımından il ekonomisine önemli bir katkı sağlamaktadır. Erzincan da dokuz, Bayburt ta ise bir adet yataklı Devlet Hastanesi bulunmaktadır. Her üç il Aile Hekimliği sistemine geçmiş olup kişi başına düşen yatak sayısı her üç ilde gelişmiş ülkelere göre düşük kalmaktadır. Bölge için en önemli sorun, Bölge de yeterli sağlık personeli eksikliği ve bu sebeple sağlık kurumlarının tam kapasite ile çalışamamasıdır. En kısa sürede yeni istihdam politikaları geliştirilerek bölgede çalışan sağlık personeli sayısı artırılmalıdır. 2007 yılı kayıtlarına göre ise yüz bin kişi başına düşen hastane yatak sayısı Erzurum da 413, Erzincan da 246 ve Bayburt ta 196 dır. Bu sayılarla iller bazında Erzurum 6. Erzincan 41. Ve Bayburt 57. sıradadır. Görüldüğü üzere üç il içerisinde sağlık açısından en gelişmiş il Erzurum dur. Ancak dünya standartları göz önüne alındığında Erzurum dahi geri kalmaktadır. Örneğin kişi başına düşen yatak sayısı; ABD de on binde 53, Almanya da on binde 87, www.kudaka.org.tr 17

Arjantin de on binde 48, Avusturya da on binde 107, Özbekistan da on binde 124, Türkiye de on binde 25,8 dir (TÜİK, 2007). Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü nün her beş yılda bir yaptığı ve en son 2008 yılında yayınlamış olduğu Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması na göre Bölge nin toplam doğurganlık hızının Türkiye ortalamasının üstündedir. Sağlık kurumunda yapılan doğum oranı sıralamasında yüzde 76 ile en son sıradadır. Bu durum Marmara Bölgesinde yüzde 100 dür. 2008 yılında bölgede doğan bebeklerin yüzde 34,2 si doğum sonrası her hangi bir sağlık kontrolünden geçmemiştir. İki buçuk kilogramdan daha az doğum ağırlığına sahip bebeklerin oranı Ege de yüzde 7 iken TRA1 Düzey 2 Bölgesinde yüzde 18 dir. Tablo 3: Yıllara göre toplam doğurganlık hızı Yıllar Toplam Doğurganlık Hızı TRA1 Düzey 2 Bölgesi Türkiye 1998 4,2 2,6 2003 3,4 1,9 2008 2.59 2.16 2.1.6.4 Kadın ve Aile TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde kadının ve ailenin içinde bulunduğu durum, Bölge nin genel, toplumsal, ekonomik ve kültürel koşullarından ayrı olarak ele alınamaz. Bölge deki sorunların genel olarak çözülmesi ve iyileştirilmesi, kadın ve aileye ilişkin sorunların çözümü için gerekli, ancak yeterli değildir. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü nün 2008 yılında hazırlamış olduğu Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması na göre Bölge de kadınların yalnızca yüzde 26 sı çalışmaktadır. Bu oran Ege Bölgesinde yüzde 43 tür. Çalışan kadınların yüzde 60 ı tarım, yüzde 40 ı hizmetler sektöründe çalışmaktadır. Kendi işine sahip kadın oranı yüzde 0.5 tir. İlk evlenme yaşı Ülke ortalaması 22 iken, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde 20 dir. Bölge de yaşanan eğitim eksikliği kadınların ekonomik yaşama entegrasyonunu engellediği gibi, toplumsal yaşamdaki sorumluluklarını etkin bir biçimde yerine getirmesini de engellemektedir. Bu yetersizlik kendini çocuk bakımı, beslenme, ev ekonomisi, sosyal www.kudaka.org.tr 18

örgütlere katılma, siyasal katılım gibi birçok konuda göstermektedir. Eğitimde cinsiyete dayalı dengesizliğin kaldırılması için ana-baba eğitimine önem verilmelidir. Kamu kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, kız çocuklarının eğitimi konusunda halkı bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar yapmalıdır. Kitle iletişim araçlarının bu yönde yayınlar yapmaları özendirilmelidir. 2.2 TARIM DAP kapsamında; 3 alt bölgeye (EAB, MAB, VAB) ayrılmış olan 16 ilde Bölge nin en temel ekonomik faaliyetinin tarım olduğu vurgulanmakla birlikte sektördeki sorunlar, sorunlara yönelik olarak çözüm önerileri ve bu kapsamda kamu kurumları ve özel sektör tarafından 2000-2020 yıllarını kapsayacak şekilde gerçekleştirilmesi öngörülen projeler, kapsamlı olarak değerlendirilmiş olup, Bölge nin kalkınması için farklı büyüme oranlarına dayalı olarak 3 farklı senaryo oluşturulmuştur. Senaryoların oluşturulması aşamasında ileri ve geri bağlantıları yüksek olan kilit sektörler belirlenerek yapılması öngörülen yatırımların bu sektörler tarafından gerçekleştirilmesiyle Bölge nin kişi başı gelirini Türkiye ortalamasına çıkarılması hedeflenmektedir. Bununla birlikte, Bölge nin kırsal kesiminde yoğun göç olması nedeniyle öncelikli olarak göçü önleyecek projelerin hayata geçirilmesi gerektiği vurgulanarak, tarımsal faaliyetlerden elde edilen gelirin artmasıyla yaşam seviyesinin yükseltilmesi amaçlanmıştır. DAP kapsamında tarım sektöründe belirlenen sorunların çözümüne yönelik hedef, strateji ve senaryolar Ajansımız tarafından hazırlanan Bölge Planı ile büyük ölçüde uyuşmaktadır. DAP kapsamında belirtilen sorunlar devam etmekte olup, bölgemizde yürütülen hayvan ıslahı projesi ve EBK tarafından sürdürülen TAR-ET projesi ile birlikte özellikle hayvan ıslahı ve buna bağlı olarak da hayvan karkas ağırlıklarında önemli ölçüde gelişme yaşanmış olmakla birlikte, henüz yeterli seviyeye ulaşılamamıştır. Bununla birlikte meraların kullanımı sırasında yaşanan sıkıntılar, yem bitkilerinin temini, hayvan ürünlerin pazarlanması, örgütlenmenin yeterli seviyede olmaması, Bölge deki işletmelerin halen düşük kapasitede ve aile işletmesi şeklinde sürdürülmesi, arazilerin parçalı yapıda olması, sulama sorunu, arazilerin kullanımının akılcı şekilde yapılmaması ve buna bağlı olarak emeğin üretimden aldığı payın düşük kalması vb. sorunlar halen devam etmektedir. www.kudaka.org.tr 19

Bu sorunların çözümüne yönelik olarak 3 farklı senaryo (A1, A2, A3) kapsamında 2001-2005, 2006-2010, 2011-2010 yıllarına ait geliştirilen girdi-çıktı analizleri ve büyüme senaryoları ile projeler bazında özel sektör ve kamu tarafından gerçekleştirilecek olan ileri ve geri bağlantıları yüksek olan sektörler kapsamında; gelir, üretim, yatırım, istihdam planları yapılmıştır. Planlarda öngörülen büyüme hızlarına ulaşıldığı taktirde bunların gerçekleşeceği varsayılmıştır. Ancak; yıllar itibariyle senaryolarda belirtilen büyüme hızlarına ulaşılıp ulaşılamadığı hakkındaki değerlendirmeler yeterli seviyede değildir. Örneğin, yıllar itibariyle iller bazında büyüme hızlarını gösteren veriler mevcut değildir. Bu kapsamda yatırımların gerçekleşme düzeyi, projelerin etkinliği hakkında yorumlar yapmak yanıltıcı olabilir. Ayrıca bölgeye yapılan yatırımların makro ekonomik göstergelerde (istihdam, gelir, büyüme, enflasyon) ne kadarlık bir değişim yarattığı hakkındaki değerlendirmeler ve yorumlar eksik kalmaktadır. 2.2.1 TRA1 Bölgesi Kapsamında Bazı Değerlendirmeler DPT tarafından yapılan, 1982 tarihli, Türkiye de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenme çalışmasına göre; Erzurum 5. Kademe merkez olup, Bölgesel Merkez niteliğindedir. Erzincan ise alt bölgesel merkez niteliği taşıyan 4. kademe yerleşme merkezidir. Ayrıca, İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırmasına göre; Erzurum ve Erzincan 4. Derecede gelişmiş iller arasındadır. Dördüncü derecede gelişmiş iller grubunda tüm sosyo-ekonomik göstergeler ülke ortalamasının altındadır. Bu illerin ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanmakta olup, gelişme eşiğindeki illerdendir. Rakımı yüksek yörelerde patateste hastalık taşıyan afid populasyonunun düşük olması, buralarda virütük yollarla bulaşan hastalıkların taşınmamasını sağlamaktadır. Erzurum- Gümüşhane-Bayburt ekseni virüsten ari patates tohumculuğu bakımından bir ekolojiye sahiptir. Yayla ve platoların çokluğu nedeniyle, yetiştiricilerin bu yerlere daha az uyum sağlayan siyah-beyaz (Holştayn) sığır ırkları yerine İsviçre Esmeri ve Simental gibi hem süt hem et özelliği olan kombine ırkları tercih ettikleri görülmektedir. Bölge deki koyun ve keçi varlığında, Bölge şartlarına kolay uyum sağlayan yerli ırklar hakim durumdadır. www.kudaka.org.tr 20

Arıcılık açısından Bölge iklimi bir sorun yaratmadığı gibi, bazı illerde çok üstün nitelikli bitki kompozisyonları ile mer alar bu alanda önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Sıcak ve nemli havayı arzu etmeyen tavukçuluk sektörü için Bölge nin bazı kesimleri ideal bir ortam sağlamaktadır. (Erzincan) Hayvan sayısının yüksekliği nedeniyle kaba yem açığı samanla karşılanmaya çalışılmaktadır. Bölge ye diğer bölgelerden kaba yem getirilmekte ve hayvanlar yetersiz beslenmektedir. Hayvancılığın en temel alt yapısını oluşturan kaliteli kaba ve konsantre yem sorunu çözümlenmeden, önemli miktarda döviz ödeyerek getirilen ithal hayvanlar veya genetik kapasitesi yükseltilen hayvanlarımızdan yeterine istifade edilememektedir. Erzincan, Doğu Anadolu Bölgesi nin önemli mikroklima alanlarından ve aynı zamanda Bölge nin en fazla meyve yetiştiriciliği yapılan illerinden birisidir. İl ekonomisinde sebzecilik önemli bir yere sahiptir. Erzurum patates yetiştiriciliği yönünden ülkemizin ve patates tohumculuğu yönünden de, hem ülkemizin hem de dünyanın en ideal yerlerinden biridir. Erzurum ilinde pek çok mikroklima alanları mevcuttur (Tortum, Uzundere, İspir, Olur, Pazaryolu, vb) Bölgeyi bekleyen riskler: AB ye üyelik aşamasında devam eden müzakereler bağlamında hayvancılıkla iştigal eden işletmelerin AB mevzuatındaki standartlara uyum sorunu. İlerleyen yıllarda DTO nun da vurguladığı üzere tarım ve hayvancılığında ülkeler arası ticaretinin serbestleşme olasılığı karşısında rekabet gücümüzün azalması. Böylece karşılaştırmalı üstünlüğümüzün azalması. DAP kapsamında yer alan tarım sektöründeki önceliklerin KUDAKA Bölgesel Gelişme Planı nda yer alan önceliklere göre değerlendirilmesi aşağıdaki şekilde verilmiştir. 2.2.1.1 TRA1 Düzey 2 Bölgesi BGP Öncelikleri: KUDAKA olarak, tarım konusunda, çalıştay ve paydaş değerlendirmeleriyle TRA1 Düzey 2 Bölgesi için belirlediğimiz temel strateji ve öncelikler şu şekildedir: 1. Strateji: Bilgi Alt Yapısının Kurulması www.kudaka.org.tr 21

Bölge nin tarım ve hayvancılık sektöründeki potansiyelinin farkındalığını arttırmak ve sağlıklı politika geliştirmek amacıyla bilgi altyapısının geliştirilmesi, 2. Strateji: Sosyal Alt Yapının Geliştirilmesi: Bölgede tarım ve hayvancılık alanında örgütlenme kapasitesinin güçlendirilmesi amacıyla birlikte çalışmanın özendirilmesi, beşeri ve sosyal sermayenin geliştirilmesi, 3. Strateji: Teknik Alt Yapının Geliştirilmesi Bölgede tarımın geliştirilmesine yönelik yatırım ve organizasyonların teknik alt yapılarının geliştirilmesini sağlamak. 4. Strateji: Bölgede Teknoloji ve Bilgi düzeyinin Arttırılması: Bölgede tarım ve hayvancılık alanında verimliliğin ve yenilikçiliğin geliştirilmesine yönelik AR-GE çalışmalarının desteklenmesi. 2.2.1.2 DAP Kapsamındaki Proje Örnekleri ve Değerlendirmeler Toprak Su Kaynakları Proje Adı: DAP Ayrıntılı Toprak Etüd ve Haritalama Çalışması Değerlendirme: CBS ve Uzaktan Algılama tekniklerinin kullanımıyla birlikte mevcut arazilerin yapısı ve değerlendirilmeleri mümkündür. Bu konuda özellikle CBS etkin biçimde kullanılmaktadır. TKB, Meteoroloji ve Tapu Kadastro birimlerinde sistemler kullanılmaktadır. Proje Adı: DAP Arazi Kullanım Planlama Çalışması Değerlendirme: Sulama havzaları rehabilitasyonu projesi kapsamında kısmi arazi planlamaları gerçekleştirilmiş ve Orman Bakanlığı, İl Özel İdaresi ve TKB ortak sorumluluğunda planlama çalışmaları zaman zaman uygulanmakla birlikte etkinliği düşük seviyededir. Proje Adı: Arazi Toplulaştırılması Çalışması Değerlendirme: DAP kapsamında beklide uygulaması en zor proje konularından birisi olan arazi toplulaştırılması hala istenilen düzeylerden çok uzaktır. Küçük aile işletmeleri şeklinde devam eden çiftçilik, ortak iş yapma kültürü eksikliği ve sosyo-ekonomik nedenlere (mirasla arazi bölünmesi, yeşil kart uygulaması vb..) bağlı olarak bu proje çok düşük düzeylerde uygulanmıştır. Bölge geniş mera, çayırları ve tarım alanları düşünüldüğünde arazi toplulaştırılmasına duyulan ihtiyaç çok büyükken uygulamaların başarısızlığı, Bölge deki tarım ve hayvancılığa bağımlı ekonomik hayatın gelişmesinde olumsuz etki yapmaktadır. www.kudaka.org.tr 22

Proje Adı: DAP Sulu Tarım Alanlarının Geliştirilmesi Değerlendirme: Bölgede değişik alt bölgelerde 33 sulama projesi planlanmıştır. KUDAKA sorumluluk alanlarından Erzurum alt bölgesi için ise 16 sulama projesi belirlenmiştir. Fakat, proje kapsamındaki sulama tesislerinin oluşturulmasında başarısız olunduğu söylenebilir. Faaliyete geçen sulama tesisleri DAP öncesine dayanmaktadır. Yine inşası devam eden sulama tesisleri, DSİ verilerinden incelendiğinde, Erzurum için Hınıs, Kuzgun, Demirdöven ve Pasinler de planlanan tesisler için şu an sadece Pasinler ve Kuzgun (Daphan kapsamında) sulama tesislerinin inşası genişletilmesi çalışmaları devam etmekte, diğerleri ise faaliyete geçememiştir. Proje Adı: DAP Baraj ve Gölet Havzalarında Toprak Muhafaza Çalışmaları Değerlendirme: bu kapsamda Erzurum ilinde 5355 ha alanda toplam 217 yerleşim yeri, Erzincan da 8242 ha alanda 98 yerleşim yeri ve Bayburt ta5479 ha alanda 58 yerleşim yeri DSİ tarafından koruma altına alınmıştır. Proje Adı: Taşlı Tarım Alanları Islah Çalışması Proje Adı: Mer a Alanlarında Küçük Hayvan İçme Suyu Göletleri Yapımı Değerlendirme: TKB projeleri kapsamında bazı mera alanlarında içme suyu alanlarının oluşturulması sağlanmakla birlikte geniş çaplı çalışmaların varlığından söz edilemez. İl özel idareleri bünyesinde bu konudaki çalışmaların bilinirliği azdır. Proje Adı: DAP Drenaj ve Arazi Islahı Çalışması Değerlendirme: Proje kapsamında 2001-2006 yılları arasında öncelikli olarak Erzincan yer alması ve Erzurum ve Bayburt un 2011-2020 yılları arasında projeye katılması planlanmıştır. Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü bölge toprak yapısı konusunda incelemeler yapmış ancak bunlar literatür olarak kalmıştır. Proje Adı: Sulama Birliklerinin Oluşturulması Bitkisel Üretim Proje Adı: Nadas Alanlarının Değerlendirilmesi Projesi Değerlendirmeler: Tarım arazileri envanter çalışmalarının yetersizliği ile birlikte en son resmi istatistiki veriler ışığında nadas alanlarının değerlendirilerek % 9 oranlarına çekilmesi çalışmalarının yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Tablo. TRA1 Bölgesi nadasa bırakılmış alanların oranı (DİE,2001) www.kudaka.org.tr 23

Nadas oranı (Nadas alanı/toplam tarla alanı) (ha) Erzincan 22 Erzurum 53 Bayburt 29 Proje Adı: Doğu Anadolu Bölgesi nde İşlemeli Tarıma Uygun Olmayan Alanların Rasyonel Kullanımı Projesi Değerlendirme: Proje kapsamında yer alan TRA1 Düzey2 Bölgesi, potansiyelleri açısından özellikle yem bitkileri üretimine oldukça uygundur. Oluşturulacak suni meralarda yem bitkileriyle desteklenmesi hayvancılığı daha verimli hale getirecektir. Konu, KUDAKA tarım öncelikleri arasında da yer almakta ve hayvancılık girdilerinin düşürülmesi kapsamında ifade edilmiştir (TRA1 BGP Tarım Öncelikler 3). Proje Adı: DAP Çayır-Mer a Alanlarının Tespit, Tahdit, Islah ve Amenajman Projesi Değerlendirme: Proje çalışmaları TKB bünyesinde sürüdürülmekle birlikte istenilen düzeyde değildir. Proje Adı: DAP Şeker Pancarı Ekim Alanlarında Yem Bitkileri Üretimini Geliştirme Projesi Değerlendirmeler: proje kapsamında Bölge deki şeker pancarı ekimi konusunda uygulanan sınırlamalar etkili olmuş ve 2000-2007 arasında üretim değerleri 581.706 tondan 342.434 tona gerilemiştir. Proje amacına uygun sonuçlar vermekle birlikte bölgemizin üretimini geliştirme açısından uygulamanın devamlılığına ihtiyaç vardır. Proje Adı: Sözleşmeli Patates Tohumluğu Üretim Projesi Değerlendirme: bu konu özellikle TRA1 Düzey2 Bölgesi BGP mevcut durum değerlendirmelerinde ve çalıştaylarında önemle gündeme gelmiş, Doğu Anadolu Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü çalışmalarıyla da konunun önemi sunulmuştur. Bölge nin yapısı gereği patates tohumlarının virütük hastalıklardan ari oluşu önemli bir avantajdır ve bunun değerlendirilmesi gerekmektedir. Proje uygulama alanının sadece Bayburt ile sınırlandırılmaması ve özellikle Erzurum un da projeye dâhil edilmesi Ajansımız tarafından ısrarla önerilmektedir(bgp Öncelik 3.). Proje Adı: DAP Örtü Altı Sebze Yetiştiriciliği Projesi www.kudaka.org.tr 24

Değerlendirme: TRA1 Düzey 2 Bölgesi için özellikle Erzincan ve Erzurum un kuzey ilçeleri mikro-klima alanları özelliğine sahiptir. Bu alt bölgelerde seracılığın teşviki önemlidir. DAP kapsamında yeterli desteği görmemekle birlikte hali hazırda TKB destekleri bu konuda öncüldür. Paralel şekilde, Kalkınma Ajansımız da bu konunun desteklenmesini öncelikler arasında ifade etmiştir. Hayvancılık Proje Adı: Suni Tohumlama ve Aşılama Hizmetlerinin Özelleştirilmesi Projesi Değerlendirme: TKB tarafından sürdürülen suni tohumlama destekleriyle birlikte bölgede uygulamaya başlanan Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki İllerde Etçi ve Kombine Irklarla Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar ile verimli ırkların önemi gündeme gelmiştir. Ayrıca Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkındaki Bakanlar Kurulu kararıyla suni tohumlamada destekler suni tohumlamayla doğan yavru başına 60 TL olacak şekilde şekillendirilmiştir. Proje Adı: Damızlık Hayvan Islahı ve Sperma Üretim Merkezleri Kurulması Projenin Adı: Yumurta Tavukçuluğu Geliştirme Projesi Değerlendirme: Bölgemiz açısından özellikle Erzincan ili tavukçuluk potansiyeliyle gündeme gelmiş ve TRA1 Düzey2 Bölgesi BGP da öncelikler arasında bu konuya yer verilmiş hatta yapılan çalıştaylar neticesinde hali hazırda atıl vaziyetteki kanatlı işletmelerinin yeniden hayata geçirilmesi önem kazanmış ve BGP öncelikleri arasında da yer almıştır. Proje Adı: Süt Sığırcılığını Geliştirme Projesi Değerlendirme: Bölgemiz açısından Erzincan ilinin teşvik kapsamına dahil edilmesinin gerekli olmadığı düşüncesiyle birlikte Erzincan ilinin potansiyellerinin süt sığırcılığından ziyade özellikle tavukçuluk, meyve ve sebze üretimi konularında değerlendirilmesinin daha yaralı olacağı yapılan sektörel çalışmalar ve incelemelerle ortaya çıkmıştır. Proje Adı: Besi Sığırcılığı Geliştirme Projesi Değerlendirme: Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki İllerde Etçi ve Kombine Irklarla Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar ile Proje Adı: Koyunculuğu Geliştirme Projesi Değerlendirme: kurulan küçükbaş yetiştiricileri kooperatif ve birlikleri bölgede kayıtlı yetiştiricilik için etkin rol oynamakta olup, envanter çalışmaları oldukça verimlidir. Bölge küçükbaş hayvan sayısında gözle görülür bir düşüş olduğu tespit edilmiş ve desteklenmeye ihtiyaç olduğu yapılan görüşme ve incelemelerle sabittir. Bölge potansiyeli Erzurum ilinde www.kudaka.org.tr 25

toplanmış olup Erzincan hayvan varlığı açısından daha zayıftır. Erzurum ilindeki 2003-2008 arası küçükbaş hayvan sayısındaki düşüş %20, Erzincan da %10 ve Bayburt ta bu oran %40 civarlarındadır. İstatistiki veriler bu projeye Bölge nin ihtiyacını desteklemektedir. Proje Adı: Arıcılığı Geliştirme Projesi Değerlendirme: Proje bölgemiz illerinden Bayburt ta zayıf düzeylerde de olsa olumlu etkilerini göstermiştir. TUİK 2009 verilerine göre 2003-2008 arasında Bayburt ilinde kovan sayısı 18615 ten 25700 e ve bal üretim miktarı ise 238 tondan 631 tona çıkmıştır. Aynı pozitif gelişme maalesef Erzincan adına söylemek mümkün değildir. Erzincan da gerek kovan sayısında gerekse bal üretim miktarında düşüş olmuştur. Bölge nin ekolojik ve el değmemiş mera ve çayırları ve de kendine özgü endemik türlere sahip organik alanları düşünüldüğünde bal üretimi için ideal bir yöredir. Bu proje kapsamına Erzurum un da dahil edilmesiyle ülke bal üretiminde hali hazırdaki yaklaşık %4-5 oranındaki katkılarının arttırılması sağlanabilecektir. Su Ürünleri Proje Adı: DAP Kapsamında Yer Alan Su Kaynaklarındaki Su Ürünleri Stoklarının Tespiti, Geliştirilmesi ve Rasyonel Avcılığın Desteklenmesi. Değerlendirme: Bölge mevcut su kaynakları ve doğal ve yapay göletleriyle zengin olmakla birlikte bu kaynakların değerlendirilmesi açısından zayıftır. Kaynakların etkin değerlendirilmesi için ön çalışmaların kapsamlı yapılması gerektiği şüphesizdir. Ancak bu bilgi alt yapılarının mevcut haliyle ciddi planlamalar yapmak için yetersiz olduğu TRA1 Düzey 2 Bölgesi BGP hazırlıklarında yapılan çalıştaylarla bir kez daha ortaya çıkmıştır. Kalkınma ajansımız öncelikleri arasında da yer alan bu envanter çalışmaları ihtiyacı güncelliğini korumaktadır. Proje Adı: Kafes Balıkçılığı Değerlendirme: Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde üretilen tatlı su balıklarının Türkiye toplamı içindeki payı 1.147 ton ile %1,71'dir. Bölge deki bu üretimlerin % 43,85'sı Erzurum'da, %42,46'sı Erzincan'da ve %13,69'u Bayburt ilinde gerçekleşmektedir (TÜİK, 2008). Ülke içindeki payı dikkate alındığında bu oranın düşük olduğu aşikardır. Ülkemizdeki özellikle çipura ve levrek gibi ekonomik yönden daha değerli üretime yönelim, tatlı su (alabalık ve sazan) balıkları için geçerli değildir. Ancak bölge hammadde ihtiyaçları açısından kafes balıkçılığı önemlidir. Özellikle su kaynaklarının potansiyelinin daha etkin değerlendirilmesi ile kafes balıkçılığı kalkınma kalemlerinden birisi olabilir. www.kudaka.org.tr 26

Proje Adı: Havuz Balıkçılığı Değerlendirme: Kafes balıkçılığı ile benzer biçimde desteklenmesi güncelliğini korumaktadır. Proje Adı: Yavru Balık Üretimi Değerlendirme: bölge alabalık yetiştiriciliği açısından en büyük sıkıntı yavru balık teminidir. Bu durum özellikle Bayburt ve Erzincan BGP çalıştaylarında dile getirilmiştir. Proje kapsamında olmamakla birlikte bölgemizin diğer iki ili Erzincan ve Bayburt un da projeye dahil edilmesinin bu konularda yatırım yapmak isteyen girişimcilere teşvik edici olacaktır. Özellikle Bayburt bu konuda bölge ihtiyaçlarının farkında olup yavru üretiminin önemini sıklıkla ifade etmişlerdir. Kalkınma ajansımız öncelikleri arasında da yer almaktadır. Proje Adı: Su Ürünleri İşleme Sanayi Tesisleri Değerlendirme: Bölgede uygulamalarına rastlamadığımız bu proje, öncelikle üretim potansiyellerinin arttırılmasıyla ihtiyacı ortaya çıkacaktır. Mevcut durumda üretim oldukça düşük değerlerde olup bir işleme tekniğiyle raf ve Pazar ömrünün uzatılması ihtiyacı söz konusu değildir. Ancak su ürünleri konusunda, Bölge deki diğer proje konularının etkin işlemesiyle birlikte bu konudaki ihtiyaç artacaktır. DAP Tarımsal Araştırma ve Çiftçi Hizmetleri DAP Tarımsal Araştırma ve Geliştirme Proje Paketi Ormancılık Orman Tahdit ve Kadastro Projesi DAP Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mer a Islahı Projesi DAP Orman Amenajman Planlarının Yenilenmesi Projesi Orman-Halk İlişkileri ve Enerji Ormanı Tesisi Projesi DAP Orman Altı Ürünleri Projesi 2.2.1.3 Değerlendirmeler Bölge de dışa göçü önleyemeyen bir büyüme senaryosunun amacına ulaşması olanağı zayıftır. DAP kapsamındaki iller kendi imalat sanayilerini yaratmadıkları sürece yüksek düzeyde sürdürülebilir gerçek bir büyüme ve bölgesel kalkınma olanaksızdır. Tarım ve özellikle hayvancılık Bölge ekonomisinde hala önemli bir rol oynadıkları için en yüksek desteği görmelidirler. Ancak uzun dönemli, hızlı, ve sürdürülebilir bir www.kudaka.org.tr 27