A: Divan Edebiyatına Giriş 1. Temel Kavramlar 2. Divan Edebiyatının Oluşumu 3. Divan Edebiyatının Gelişim Dönemleri 4. Divan Edebiyatının Kaynakları 5. Divan Edebiyatının Özellikleri 6. Divan Edebiyatının Temaları 7. Divan Edebiyatındaki Nazım Şekilleri 8. Divan Edebiyatında Kullanılan Nazım Türleri B: XIII. Yüzyıl Divan Edebiyatı 1. Genel Görünüm 2. Edebî Görünüm 3. Hoca Dehhânî İÇERİK 2 KAVRAMLAR Divan Edebiyatı: Türk Edebiyatı nın İslâm uygarlığı etkisinde doğup gelişen ve kendine özgü kuralları, sanat ve estetik anlayışı olan edebiyat geleneğine verilen isimdir. Bu edebiyat: Saray Edebiyatı (şair ve yazarları saray çevresinde olduğu için); Havas Edebiyatı (aydın kesime hitap ettiği için); Klasik Türk Edebiyatı (asırlarca ortak ve yüksek zevkin kurallarıyla meydana getirildiği için); Eski Türk Edebiyatı (batı medeniyeti etkisiyle doğan yeni edebiyatın öncesi olduğu için); Divan Edebiyatı (şairlerin divanlarından meydana geldiği için) gibi değişik isimlerle anılagelmiştir. 3 1
KAVRAMLAR Divan: Divan edebiyatı ile ilgilenen şairlerin, bütün nazım şekilleri ve türleriyle söyledikleri manzumeleri bir araya getirdikleri eserler için kullanılan isimdir. (Fuzûlî Divanı, Bâkî Divanı, Kânî Divanı, gibi.) Divançe: Hacim bakımından küçük olan divanlardır. Düzen ve Konuları divanlarla aynıdır. Divançe, belli türleri seven şairlerin bilinçli bir seçimi olabildiği gibi, bir şairin divan dolduracak kadar şiir yazamadan ölmesi nedeniyle de oluşabilir. (Divançe-i Figânî; Divançe-i Fazlî, gibi) Mürettep Divan: Divanı oluşturan şiirlerin belirli bir tertibe (sıraya) uyularak bir araya getirilmesiyle hazırlanmış olan divanlardır. 4 OLUŞUMU Genel anlayışa göre, Divan Edebiyatı 13. yüzyıldan itibaren bütün kurallarıyla şekillenerek ortaya çıkmıştır. Ancak daha erken dönemlerde, Türklerin İslam kültürüyle kaynaşmasını müteakip özellikle Karahanlılar devresinde 11 ve 12. yüzyıllarda Kutadgu Bilig, Divanü Lügati t-türk ve Atabetü l- Hakayık gibi eserlerle Divan edebiyatının ilk örnekleriyle karşılaşılmaktadır. Büyük ölçüde Osmanlı coğrafyasında varlığını gösteren bu edebiyatın Harezm, Çağatay ve Azeri sahalarında da etkisi hissedilmektedir. Bu açıdan a Divan edebiyatı,, Türk T dünyasd nyasının ortak bir ürünü olarak değerlendirilemektedir erlendirilemektedir. 5 OLUŞUMU 13. yüzyıla kadarki dönem, Türk dili ve kültürünün çok geniş bir coğrafyada değiştiği, yenileştiği ve olgunlaştığı bir süreç olmuştur. Bu sürecin öncesinde İslâmî Edebiyatın iki önemli kolu olan Arap ve İran Edebiyatları, Türk Edebiyatı na göre, nazımda, ve nesirde, ayrıca vezin, kafiye, nazım şekilleri, konu, estetik anlayış gibi konularda belirli bir düzeye ulaşmıştır. Dolayısıyla Türk Edebiyatı bu yeni kültür ile tanışması sürecinde böyle bir şiir ve nesir modeliyle karşılaşmıştır. Kültür değişimleri sonrasında İran şiirinin Arap şiirini örnek aldığı gibi Türk şiiri de başlangıçta Fars şiirini örnek almıştır. 6 2
Divan edebiyatının gelişim süreci şu başlıklar altında tasnif edilmektedir: GELİŞİM DÖNEMLERİ 1. Kuruluş Dönemi: 11. yüzyıldan başlayarak İstanbul un fethine (1453) kadar devam eden süreç. (Dini, tasavvufi, ahlâki mesnevilerin yoğun görüldüğü dönem) 2. Geçiş Dönemi: Fatih ve II.Bayezid dönemlerini (1451-1512) kapsar. (Bu dönem Eski Türkiye Türkçesi nin Osmanlı Türkçesi ne dönüştüğü süreçtir. Ahmed Paşa ve Necâti) 3. Klâsik Dönem: Yavuz Sultan Selim ile I.Ahmed arasındaki süreci (1512-1603) kapsar. (Bu dönemde hem imparatorluk, hem de edebiyat zirveye ulaşmıştır.) 4. Sebk-i Hindî Dönemi: 17 ve 18. yüzyılları kapsayan bu süreçte imparatorluk gerileme gösterirken edebiyat Hind üslûbuna yönelerek yeni bir çıkış yakalamıştır. 5. Mahallileşme Dönemi: Sâbit ve Nâbî ile başlayan edebiyatta yerlileşme hareketi 18. yüzyılda Nedim ile devam etmiş, 19. yüzyılda Tanzimat edebiyatına dönüşmüştür. 7 KAYNAKLARI 1. Dînî İlimler (Kur an, Tefsir, Hadis, Fıkıh), 2. Tasavvuf (Bir duyuş ve düşünüş sistemi olarak Divan edebiyatının en çok ilgilendiği sınırsız ilham ve bilgi kaynağı), 3. İslâm Tarihi, 4. Peygamberler (Şair peygamberlere ait anlatıları sanatlarla ve çeşitli imgelere dönüştürerek kullanmıştır), 5. Mitolojik unsurlar (Şehnâme, Cem, Feridun, Karun, İskender gibi), 6. Çağın İlimleri (Tıp, kimya, matematik, astronomi gibi pozitif ilimler), 7. Kültürel Malzemeler (Divan şairi yaşadığı kültürel hayatın birikimlerini şiirine malzeme yapmıştır.) 8 ÖZELLİKLERİ Bu edebiyatta yer alan her şair, şiirlerinde mahlas adı verilen takma bir edebiyat adı kullanmıştır. (Fuzûlî, Nef î, Muhibbî, Avnî, gibi). Şairler bütün şiirlerini Divan adıyla bilinen kitaplarda toplamışlardır. Divan şiirinin vezni, Arap ve Acem edebiyatlarında olduğu gibi Aruz ölçüsüdür. Bu vezin hatırlanacağı gibi hecelerin uzunluk ya da kısalık, açıklık ya da kapalılık esasına dayalı ses kalıplarına dayanmaktaydı. Arap ve Acem edebiyatlarına ait nazım şekillerinin kullanıldığı Divan edebiyatı, süreç içinde şarkı ve tuyuğ gibi biçimleri de kullanılan nazım şekillerine dahil etmiştir. Şiirler, muhtevayı yansıtan başlıklar olmadığı için nazım şekillerine göre adlandırılmıştır. Nazım birimi beyit esasına dayanmaktadır. Tam ve zengin uyaklara yer verilmiştir. Anlatılandan çok anlatış şekli ön plana çıkarılmıştır. 9 3
ÖZELLİKLERİ Bu edebiyata klişe söz, basma kalıp hayal ya da mecazlı söz de denilen mazmunlar hakimdir. Mazmun, sözün içinde gizli olan sanatlı anlamlardır. Buna göre belli kelimelerin kullanılmasıyla belirli düşünüş şekilleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Örneğin sevgilinin ağzı için klişeleşmiş bir mecaz olan olan âb-ı hayat, gül, gonca, şarab ve lâ l mazmunlarının kullanıldığı görülmektedir. Okuyucu beyitte geçen kelimelerden yola çıkara ağzın hangi mazmunla karşılandığını anlar. Bu tür kullanımlar gelişerek yaygınlaştığı için zamanla asıl sözün artık söylenmemesine zemin hazırlamıştır. Zira kullanılan bir kelimenin ilk bakışta anlaşılan anlamı yanında gizli bir veya daha fazla anlamları aranmaya başlanmıştır. Esas söylenmek istenen arka plandaki anlamda gizlenmiştir. Mesajın doğrudan iletilmesi yerine onu çağrıştıracak yönlere vurgu vardır. 10 TEMALAR 1. Aşk: Divan şairlerinin en çok işlediği temalardan olup doğrudan şiirin malzemesi olarak kullanılmıştır. Özellikle tasavvuf düşüncesinin şekillendirdiği ilâhi aşk teması, şiirin içeriğini derinleştirmiş ve zengin imgelerin doğmasını sağlamıştır. Leylâ ile Mecnun ve Hün ü Aşk gibi örnekler bu sahada yazılmış en güzel aşk mesnevileri arasında yer almıştır. 2. Ölüm: Daha çok terkib-i bendlerde karşımıza çıkan ölüm temi şairlerce felsefi anlamda yorumlanmıştır. 3. Tabiat: Divan şiirinde genellikle tabiatın stilize edildiği, soyutlamalarla minyatürlerde yer alan bir motif gibi tasvir edildiği görülmektedir. Özellikle kasidelerin nesiblerinde ve mesnevilerde görülen klişe tabiat tasvirleri zaman zaman somutlaşarak gerçek alemden seçilmiştir. Bahar mevsimine özgü çiçekler sevgili ve mutluluk imgesini tasvir etmek için çok çeşitli benzetme ve istiarelerle işlenmiştir. (çemen, gül, lâle, nergis, servi, sünbül gibi) 4. Rindlik: Dünyayı reddetmeden hayatın güzelliklerinden ve nimetlerinden yararlanmayı benimseyen bu anlayış, dünya ve ahireti olduğu gibi kabul eder. 5. Din 11 6. Tasavvuf gibi. Divan şiirinin yapısını / biçimini karşılayan ve muhteva kalıpları olarak da düşünebileceğimiz biçimler şunlardır: Nazım Şekilleri NAZIM ŞEKİLLERİ Beyitlerden Oluşan Nazım Şekilleri Bendlerden Oluşan Nazım Şekilleri Tek Kafiyeliler Gazel Kaside Müstezat Kıta Ayrı Kafiyeliler Mesnevi Terkib-i Bend ve Tercî -i Bend Çok Bendliler Tek Bendliler Dört Mısradan Oluşanlar Rubâi Murabba, Terbi Beş Mısradan Oluşanlar Tuyug Muhammes, Tahmis, Tardiyye, Taştir Altı Mısradan Oluşanlar Müseddes, Tesdis Yedi Mısradan Oluşanlar Müsemma, Tesbi Sekiz Mısradan Oluşanlar Müsemmen, Tesmin Dokuz Mısradan Oluşanlar Mütessa, Tetsî On Mısradan Oluşanlar 12 Mu aşşer, Ta şir 4
Türden kastedilen nazım biçimlerinin içerik olarak çeşitliliğidir. Bu edebiyatta kullanılan başlıca nazım türleri şunlardır: TEVHİD MÜNACÂT NA T ESMÂ-İ HÜSNÂ GAZAVAT-NÂME NAZIM TÜRLERİ Mİ RÂCİYE KIRK HADİS HİCVİYYE PEND-NÂME MERSİYE MUAMMÂ MÜNÂZARA LÜGAZ KIYÂFET-NÂME MAKTEL-İ HÜSEYİN RAMAZANİYYE BAYRAMİYYE KISÂS-I ENBİYA 13 XIII. YÜZYIL GENEL GÖRÜNÜM 14 XIII. YÜZYIL ANADOLU GENEL GÖRÜNÜM Bu yüzyıl, Batı Oğuz Türkleri için siyasi, sosyal ve edebi açılardan sıkıntılı biçimde geçmiş, ve tarihçilerin ifadesi ile buhran ve geçiş devri olarak kaydedilmiştir. Anadolu da Türk siyasi hakimiyeti Büyük Selçuklularla birlikte başlamıştır. Bu yüzyıl içinde Anadolu coğrafyasındaki en önemli gelişmelerin başında Anadolu Selçukluları Devletinin durumu gelmektedir. 11. yy. da kurulan A.Selçukluları, 12.yy.da Haçlılar ve Bizansa karşı büyük mücadeleler vermiştir. Babai isyanları Moğol İstilası Kösedağ Savaşı Asrın sonlarında Beylikler dönemi. 15 5
XIII. YÜZYIL ANADOLU SOSYAL GÖRÜNÜM Bu yüzyılda Anadolu da şehir kültürü ile göçebe Türkmen kültürünün yaşam biçimlerinin egemen olduğu görülmektedir. Ahi teşkilatları büyük şehirlerde önemli görevler üstlenmiştir. Siyasi birliğin sağlandığı süreçde sosyal ve kültürel sahalarda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Moğol istilasından dolayı Harezm, Horasan, İran ve Irak bölgelerinden pek çok aydın, sanatkar ve mutasavvıf Anadolu ya gelerek buradaki sosyal ve kültürel dokunun gelişmesine katkı sağlamıştır. Dini mimaride önemli gelişmeler sağlanmış, Konya, Niğde, Divriği, Malatya, Sivas, Erzurum gibi pek çok bölgede önemli eserler vücuda getirilmiştir. Yüzyılın akışı içinde yaşanan olumsuzluklara rağmen sosyal yaşamın içinde Tasavvuf hareketinin giderek yayıldığı ve benimsendiği görülmektedir. 16 XIII. YÜZYIL ANADOLU EDEBÎ GÖRÜNÜM Oğuz Türkçesi edebî dil olarak en verimli devresini bu dönemden itibaren yaşamaya başlamıştır. Tercüme çalışmaları devam etmiştir. Karamanoğlu Mehmet Bey in Türkçe ye siyasi yönden destek vermesi Türkçe nin gelişimi adına önemli bir adım olmuştur. Divan edebiyatının geçiş devrini tamamlayarak kurumsallaştığı ve Hoca Dehhani ile bu yüzyıldan itibaren başladığı kabul edilmektedir. Bu dönemde meydana getirilen eserlerde Eski Anadolu Türkçesi hâkim olmuştur. Hacı Bektâş-ı Veli, Mevlâna, Sultan Veled, Yunus Emre gibi isimlerin yetiştiği bu dönemde tasavvuf düşüncesi şiir aracılığı ile geniş halk kitlelerine ulaşmıştır. 17 6