Zafer lan Et ve Kaç : ABD ve Afganistan dan Sorumluca Çekilmenin Mant Şanlı Bahadır KOÇ* ABD Başkanı Barack Obama, 22 Haziran da yaptığı konuşmada, Afganistan da El Kaide nin artık ABD için önemli bir tehdit olmaktan çıktığı, kendisi göreve geldiğinde askeri insiyatifi elinde tutan Taliban ın püskürtüldüğü, bu örgütle Afgan Hükümeti nin müzakere etme noktasına geldiği ve ulus-inşasının artık Amerika nın içinde yapılması gerektiğini belirtmiştir. Başka birçok Amerikalı siyasetçi ve yorumcu gibi Obama da Afganistan ı imar etmenin artık mümkün, gerekli veya öncelikli olmadığını düşünüyor gibidir. Böylelikle muhteşem bir zafer değilse bile kabul edilebilir bir başarı ile geri çekilmenin hızlanması ihtimali belirmiştir. Bu yaklaşımın Amerikan halkının genelinde kabul gördüğü/göreceği söylenebilir. Ancak eğer seçimlere kadar olan dönemde El Kaide, ABD hedeflerine Afganistan da planlandığı düşünülen büyük bir eylem gerçekleştirirse şimdi azınlıkta gibi görünen John McCain gibi şahin politikacılar acele ettin diyerek bunu siyasi malzeme haline getirebilir. Ancak Cumhuriyetçi Parti de bile ağırlık merkezinin giderek çekilme yönünde kaydığı görülmektedir. Amerikan halkındaki sonu gelmez savaşlara yönelik kolektif yorgunluk ve bıkkınlık siyasi aktörlerin göz ardı edemeyeceği seviyeye gelmiştir. ABD nin Afganistan savaşı 10. yılını doldurmak üzeredir. Bu zaman zarfında ABD burada 1.500 civarında kayıp vermiş, 12 bin civarın Amerikan askeri yaralanmıştır. Savaşın ABD ye şu ana kadar kabaca 400 milyar dolar civarında bir ekonomik maliyeti olmuştur. Obama yılsonuna kadar 10 bin, önümüzdeki 14 ayda ise toplam 33 bin askeri ülkeden çekecektir. Obama, Aralık 2009 daki asker artırımı konuşmasında 2011 Temmuz unda geri çekilmenin başlayacağı sözünü vermişti. Şimdi bu çekilme takvimiyle sözünü tutmuş olmaktadır. Bu durumda bile Afganistan daki asker sayısı Obama nın göreve geldiğindeki sayıdan fazla olmaya devam edecektir. Çekilmeyle ilgili bazı teknik konular zaman içinde muhtemelen sahadaki komutanlar tarafından belirlenecektir: Bazı birlikler tamamen mi çekilecek, yoksa çok sayıda birlikte seyreltme mi yapılacak? Muharip askerler mi çekilecek, yoksa destek unsurlar mı? Hatırlamak gerekirse, Başkan Obama seçilmeden önce askeri ağırlığı Irak tan Taliban ın mevzi kazandığı ve El Kaide liderliğinin olduğu Afganistan a çekeceğini söylemiş, seçildikten kısa süre sonra bu ülkeye 17 bin civarında asker göndermişti. Daha sonra uzun bir iç analiz ve tartışma sürecinden sonra 2009 Aralık ında West Point Askeri Akademisi nde yaptığı konuşma ile beraber Afganistan a 35 bin ilave asker daha göndermişti. Obama, ayrıca Pakistan içindeki insansız uçak, özel birlikler ve istihbarat operasyonlarını arttırmıştı. Aradan geçen dönemde ABD askeri, insiyatifi önemli ölçüde geri aldı. Taliban güneydeki kalesi Kandahar dan dahi çekilmek ya da yeraltına inmek zorunda kaldı. Ancak Afgan hükümeti ve güvenlik kuvvetlerindeki yetersizlikler nedeniyle askeri olarak temizlendiği düşünülen yerlerin çoğunda bunu siyasi ve ekonomik başarılar takip etmedi. Bu arada Taliban ile dolaylı ve son dönemlerde belki de doğrudan müzakereler gerçekleşti. Son olarak El Kaide lideri Bin Ladin in Pakistan da öldürülmesi ile be- * 21.Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Amerika Araştırmaları Merkezi Başkanı, ajp1914@yahoo.com 21. YÜZYIL [53]
fianl Bahad r Koç raber Amerikan halkı ve elitinde Afganistan daki para ve insan kaybının gerekliliği üzerinde şüpheler artmıştır. ABD halkının yüzde 56 sı Amerikan askerlerinin Afganistan dan çekilmesini istemektedir. 1 ABD nin içinde ise ekonomik konularda yaşanan sorunlar devam etmektedir. Yüzde 9 civarındaki işsizlik, bütçe açıkları ve giderek artan borç ülkede ciddi bir memnuniyetsizlik, kötümserlik ve hatta umutsuzluk yaratmaktadır. ABD nin artık ürettiğinden fazla tüketmeye devam edemeyeceği anlaşılmış ve bütçe kesintileri ile vergi artırımlarının kaçınılmaz olduğu giderek daha geniş kesimlerce kabul görmeye başlamıştır. Önümüzdeki dönemde Obama ile CIA Başkanlığına gelmek üzere olan ve Beyaz Saray tarafından siyasi ihtiraslar beslediğinden şüphelenilen General Petreaus arasındaki ilişki sancılı olabilir. Petreaus ABD ordusunun ayaklanmayla mücadele ( counter-insurgency ) doktrinini yazmıştı ve Irak ta kısmen başarılı olan asker artırımı ve taktik değişikliği hamlesinin mimarıydı. Obama açıkladığı çekilme takvimi ve asker sayılarıyla beraber Afganistan daki generali Petreaus dahil askeri danışmanlarının telkinlerini kabul etmemiştir. 2009 da büyük ölçüde askerlerin taleplerini boyun eğdiği düşünülen ABD Başkanı nın bu yeni tutumunda -arada geçen zamanda-: a) Tecrübe ve askeri konularda kendine güven kazanması, b) Bin Ladin in yakalanması, c) Taliban ın kısmen geriletilmesi, d) Kısmen Cumhuriyetçiler dahil Kongre de havanın değişmesi, e) Amerikan kamuoyunun bu savaştan bıkması ve 1 Record Number Favors Removing U.S. Troops from Afghanistan, Pew Research Center, 21 Haziran 2011. [54] 21. YÜZYIL
Zafer lan Et ve Kaç : ABD ve Afganistan dan Sorumluca Çekilmenin Mant f) Obama nın önceliği ve kaynakları içeride ekonominin düzelmesine vermek istemesi etkili olmuştur. Obama ve danışmanları, geri çekilmeyi sınırlı ve yavaş yapmasını öneren askerlerin olaya askeri açıdan ve yerel ölçekte baktıklarını, kendisinin ise başkomutan olarak milli öncelikler, kıt ekonomik, askeri ve ekonomik kaynakların dağılımı, iç siyasi dengeler, kamuoyunun eğilimi ve ABD nin uzun dönemli küresel pozisyonu açısından daha geniş ve uzun dönemli bir perspektiften karar vermek zorunda olduğunu düşünmektedir. Afganistan da büyük ve hızlı bir asker indirimine karşı olanların argümanları arasında şunlar yer almaktadır: 1) Afganistan ı bir kere terk ettik ve sonra bunun için büyük bir bedel ödedik, aynı hatayı yapmayalım, Ya ABD yi yeniden 2) Plan işliyor, ona zaman ver, başlamış bir işi yarım bırakma, dere geçerken at değiştirme, Afganistan. kisi infla edece iz, ya 3) Afgan güvenlik güçleri henüz Taliban ile baş edecek birden olmaz durumda değil. Sayı, eğitim, disiplin, maliyet, güvenilirlik, teçhizat gibi konularda hala ciddi sorun ve eksiklikler var. Henüz Afgan ordusu kimliği tam yaratılamadı. ABD nin çekilmeye başladığını gören Afgan askerleri kaçabilir veya disiplinini iyice kaybedebilir. 4) Dış politika ve güvenlik konularına kamuoyu yoklamaları ve seçim takvimlerine bakarak karar verilmez, 5) Çekilme sürecine girdiğimizi gören Taliban masaya gelmez, gelse bile pazarlığı yukarıdan açar ve zamanın kendi lehine olduğunu görerek bizi oyalar. 6) Nihai başarı kazanmadan çekilmek, Amerika nın yumuşak olduğu, zora gelemediği, dirençle karşılaşınca ilk fırsatta sıvıştığı algısı oluşturuyor. Bu gelecekteki inandırıcılığımıza zarar verir. 7) Temizle, tut ve inşa et ( clear, hold and build ) stratejisinin ilk aşaması henüz yeni bitti, diğer aşamalar için de askere ihtiyaç var; hızlı ve büyük bir çekilme buralarda büyük emek ve maliyetle elde edilen güvenlik kazanımlarını tehlikeye atar, 8) Coğrafi olarak güney, Taliban dan kurtarıldı ama önümüzdeki dönemde kritik olan doğudaki Pakistan sınırına yakın bölgelere yönelinmesi gerek. Fakat bu sırada güneyin güvenliğini korumak için asker gerek. Büyük ve hızlı bir çekilme bunu zorlaştırır. 2 Hızlı ve büyük sayıda asker çekilmesini savunanlar ise şu noktaları vurgulamıştır: 1) Afganistan da çok az sayıda CIA eski Başkanı Panetta nın tahminine göre 100- El Kaide militanı kaldı. Bu kadar az sayıda militan için ülkede 100 bin asker tutmak ve yılda 120 milyar dolar harcamak kabul edilemez. Kaldı ki, bu az sayıda militan Yemen ve Somali gibi başka ülkelere de gidebilir. Oraları da büyük ordularla işgal mi edelim? Bunun sonu olmaz. Ayrıca şu anda en büyük El Kaide sığınağı Pakistan dır. Onu ne yapacağız? 2 Michael O Hanlon, The Campaign Plan in Afghanistan, The National Interest, 16 Haziran 2011. 21. YÜZYIL [55]
fianl Bahad r Koç 2) Bin Ladin in öldürülmesi örgüte büyük bir psikolojik ve moral darbe vurdu. Bin Ladin sonrasında örgütte liderlik mücadelesi yaşanabilir. Zaten Arap Baharı örgütün etkisinin ve popüler desteğinin ne kadar sınırlı olduğunu gösterdi. Ayrıca Bin Ladin in evinde ele geçirilen belgelerden sonra artık örgütle daha etkili mücadele edebilecek durumdayız. Bu da daha ekonomik, etkili ve daha az gürültü koparan terörle mücadele ( counter-terrorism ) çevresinde olmalıdır. Çok sayıda askerle, geniş alanlarda ve büyük nüfusları güvenlik altına alarak ve imar ederek kendi yanımıza çekmeyi planlayan ayaklanmayla mücadele stratejisi ( counter-insurgency ), çok pahalı, maliyetli, meşakkatli ve dolayısıyla artık Afganistan için lüks bir yöntemdir. 3) Amerika nın altyapısı acil ve büyük bir hamleyle yenilenmeye ihtiyaç duyarken başta Çin olmak üzere dünyadan borç aldığımız parayı Afganistan da altyapı kurmak için harcayamayız. Amerika da işsizlere iş eğitimi vermek ve onlara istihdam yaratmak gerekirken paraları eski Talibanlılara meslek öğretmek için harcayamayız. Ya Amerika yı yeniden inşa edeceğiz ya Afganistan ve benzeri yerleri. İkisini birden yapamayız. 4) Afganistan daki durumun mutlak askeri bir çözümü yoktur. Siyasi olarak Taliban la masaya oturulmalı. Taliban sisteme entegre edilmeli. Bu arada zorlu, uzun, dalgalı bir müzakere süreci olabilir. Vietnam da pazarlıklar böyle olmuştu. Sonunda başarılı olunacağının garantisi yok ama başka seçenek de yok. 5) Biz burada kaldıkça Afganlılar nasıl olsa Amerikalılar var diyerek kendileri sorumluluk almıyorlar. Irak ta da aynısı olmuştu. Hem zaten sıradan Afganlıların çoğu bizi istemiyor. İşgalci görüntüsünü bir türlü değiştiremedik. 6) Taliban dan Hindistan, Rusya, İran ve Çin de tedirgin. Biz buradayken aslında onlarında güvenliği ve çıkarı için çalışmış ve kaynak harcamış oluyoruz. Onlarsa bize çok yardım etme ihtiyacı duymuyorlar. Ama çekileceğimiz belli olunca onlar da Amerika sonrası Afganistan ın dizaynı, inşası ve istikrarında çıkarları olduğunu hatırlayacaklar. 3 3 Henry A. Kissinger, How to Exit Afghanistan without Creating Wider Conflict, Washington Post, 8 Haziran 2011. [56] 21. YÜZYIL
Zafer lan Et ve Kaç : ABD ve Afganistan dan Sorumluca Çekilmenin Mant 7) Kaldı ki, Afganistan ı bırakıp gitmiyoruz. Sadece buradaki ayak izimizi küçültüyoruz. Afgan güvenlik güçlerini eğitmeye, desteklemeye devam edeceğiz. Anlaşabilirsek burada az sayıda bazı üslerimiz de kalabilir. Yukarıda belirtildiği gibi istihbarat, yerel ve bölgesel unsurlarla işbirliği, insansız uçaklarla nokta hedefleri vurma, özel kuvvetler operasyonları ile El Kaide ve gerekirse Taliban ile mücadeleye devam edeceğiz. Zaten en az 2014 e kadar buradayız. Nihai ve son güvenlik sorumluluğunu ancak o zaman Afgan güvenlik güçlerine teslim edeceğiz. Maliyet Analizi Komflu ülkelerin Afganistan n gelece i konusundaki endifleleri ABD ninkinden de ciddidir. ABD son on yılda Irak ve Afganistan da 1.3 trilyon Dolar harcamıştır. Bu rakama askerlerin uzun dönemli sağlık ve diğer benzeri sosyal güvenlik harcamaları dâhil değildir. Yukarıdaki miktarın kabaca dörtte birinin Afganistan da harcandığı söylenebilir. Bu harcamaların büyük kısmı personel harcamaları, sözleşmeli personel ve şirketlere yapılan harcamalar, silah ve mühimmat maliyeti, lojistik ve yakıt harcamalarıdır. 2002-2010 arasında ABD Afganistan ın ekonomik ve sosyal gelişimi için 19 milyar Dolar harcamıştır. Bu önemsiz bir para değildir ama ABD nin bu ülke için yaptığı toplam harcamanın yirmide birinden azdır. ABD ekonomik gelişme konusunda bazı başarılar da elde etmiştir: Şu anda ülkenin üçte ikisinin bir şekilde sağlık hizmetlerine ulaşması mümkün hale geldi, bu oran Taliban zamanında yüzde 9 idi. Taliban döneminde 900 bin çocuk okula giderken şimdi bu sayı 7 milyona çıktı ki bunların üçte biri de kız öğrencidir. 4 Ama ülkeye akıtılan paraların yine de büyük ölçüde yardım örgütü çalışanlarının maaş ve diğer harcamalarına gittiği, yardım örgütlerinin ülkenin sınırlı yetişmiş kaynağını kendilerine bağlayarak Afganistan ın doğal ekonomik kalkınma ritmini bozduğu, bir bağımlılık kültürü oluşturduğu, israf ve yolsuzluğu körüklediği, Afgan hükümetinin prestij ve otoritesinin gelişmesine katkı yapmadığı, paraların birçok örnekte somut ve uzun dönemli sonuçları olan şeyler yerine kısa sürede sonuç almaya ve gösterişe harcandığı eleştirileri yapılmaktadır. Ayrıca ABD çekildiğinde ve sonrasında yardım kısıldığı ve kesildiğinde yine birinci kareye dönülebileceği endişeleri vardır. ABD Afgan ordusu için ise yılda 6-7 milyar dolar harcama yapmaktadır. Bu Afganistan ekonomisinin yarısına yakın, Afganistan devlet bütçesinin iki katından fazladır. Dolayısıyla sürdürülebilir değildir. ABD çekildiğinde rakamlar düşse bile bu ordunun ekonomik olarak ayakta kalabileceğine dair şüpheler vardır Taliban ile müzakere Taliban a karşı kazanılan askeri başarıların önemli ama kısmi ve kırılgan olduğu söylenebilir. Taliban ın birçok yerde dağılmadığı ama sadece yeraltına indiği tahmin edilmektedir. Örgütün Pakistan Taliban ından manevra yapmaya ve uzlaşmaya daha açık olduğu söylenebilir. Ayrıca örgüt, ABD askerleri çekilmeden masaya oturmayacağını söylemesine rağmen onun adına hareket eden bazılarının bunu şimdiden yaptıkları bilinmektedir. Örgütün ne kadar merkezi ve hiyerarşik yapıda olduğu açık değildir. Bazı bölge komutanları ABD ile görüşme dâhil bazı konularda kendileri insiyatif alacak olabilirler. Ayrıca ABD kısmen ve tamamen çekildiğinde örgütün ideolojik ve idari disiplinini koruması konusunda sorunlar yaşanabilir. Bazı Taliban mensupları düzenli ve olaysız bir yerleşik hayata geçme konusunda daha istekli ve sabırsız olabilir. 4 David Brooks, Smart Power Setback, New York Times, 21 Haziran 2011. 21. YÜZYIL [57]
fianl Bahad r Koç Obama, 22 Haziran 2011 deki konuşmasında Taliban ın şiddeti ve ElKaide yi reddetmesi dışında Afgan Anayasası nı da kabul etmesi şartını koştu. Bu sonuncusu, eğer pazarlık için bir başlangıç pozisyonu değilse, gerçekçi olmayabilir. Taliban ın şeriat, kadınlar ve eğitim konusundaki bazı pozisyonları ciddi şekilde sorunlu ve kabul edilemez olmakla beraber mevcut anayasayı kabullenmeyecektir. Taliban ın ülkeyi ABD nin ve belki de halkın önemli bir kesiminin tercih ettiğinden daha sert dini kurallarla yönetilmesini engellemek kolay olmayacaktır. ABD, Taliban ın son dönemde elde ettiği başarıları geri püskürtüp ana yolları ve büyük nüfus merkezlerini ele geçirdikten, örgütü zayıflattıktan ve Amerika nın savaşma iradesi ve becerisini kanıtladıktan sonra bu örgütle pazarlığa oturmayı planlıyordu. Bunu kısmen başardığı iddia edilebilir. ABD önümüzdeki müzakere ve çekilme sürecinde de özellikle hava gücüyle Taliban ı vurma yeteneğini koruyacaktır. Ülke yönetimine ortak olan Taliban şimdikinden farklı olarak görünür ve adresi belli hale geleceği için ABD nin gerektiğinde onu cezalandırması kolaylaşacaktır. Bu da ABD ye Taliban ın aşırı hareketlerine karşı bir tür caydırıcı güç verecektir. Bu noktada başka bir soru da Taliban ın Afganistan ın Peştuların çoğunlukta olduğu bazı bölgelerde hâkim olmakla ülkenin genelinde iktidarı paylaşmak arasında tercih yapmak zorunda kalırsa hangisini seçeceğidir. Ülkenin Peştu olmayan unsurları Taliban ile ABD gözetiminde ve sonrasında ne tür bir siyasi birliktelik yaşayacakları da merak konusudur. Afganistan ın yeniden bir iç savaş yaşaması, bölünmesi, büyük ölçüde Taliban ABD Afganistan kontrolüne girmesi, değişik şekillerde Pakistan ve belki komşuların direk müdahalalerine uğaması gibi senaryolar b rak p gitmiyor. henüz masadan kalkmış değildir. El Kaide nin ise 11 Eylül Sadece ayak izini öncesindeki benzer bir serbestîye sahip olmayacağı ama belki terör eylemleriyle milli uzlaşma sürecini baltalamaya küçültüyor çalışacağı söylenebilir. [58] 21. YÜZYIL
Zafer lan Et ve Kaç : ABD ve Afganistan dan Sorumluca Çekilmenin Mant Sonuç Irak tan sonra Afganistan dan uzun ve dalgalı bir süreç Obama mükemmel sonunda da olsa çekilmenin Amerika nın dünya politikaları de il iyi tercihler ve bunların algılamaları üzerinde sonuçları olacaktır. ABD yapan mükemmel bir yandan yüklerinden kurtulmakta, içerideki sorunlara yoğunlaşmaya çalışmakta, öte yandan başta Çin olmak üzere bir baflkan yükselen güçleri eli daha serbest bir şekilde karşılama fırsatı yakalamaktadır. ABD nin Irak ı dünya enerji kaynaklarının kalbinde olmak için işgal ettiği düşünülmüş, Afganistan a ise Çin, Pakistan, Rusya, İran ve Hindistan gibi önemli ülkelerin kalbinde bir yer tutmak ve buralardan geçecek boru hatlarını kontrol etmek ve şekillendirmek için geldiği iddia edilmişti. Irak ın işgalinde petrolün önemli bir neden olduğunu düşünüyoruz. Ancak Afganistan için esas neden yukarıdaki değil, 11 Eylül de ABD yi vuran El Kaide yi ve ona destek olan Taliban ı vurmaksa bile, Afganistan ın coğrafi konumu bazı Amerikalı askeri stratejistlerin iştahını gerçekten kabartmış olabilir. Ancak aradan geçen 10 yılda verilen kayıplar ve harcanan kaynaklar ile elde edilen askeri ve siyasi başarılar arasındaki uçurum bu işlerin öyle kolay olmadığını göstermiştir. ABD Afganistan dan çekilme sürecine girmiş olmasına rağmen bu ülkede özel kuvvetler, istihbarat personeli, elektronik keşif ekipmanı ve acil durumlarda kullanılmak üzere depolanmış askeri teçhizat ve mühimmat dolu kalıcı üsler, ayrıcalıklı bir askeri ve siyasi konum sahibi olmayı hala arzulamakta ve Afgan Hükümeti ile bu durumu kağıda geçirecek stratejik bir anlaşma için müzakere etmektedir. 5 ABD ve Obama iç ve dış şartların zorlamasıyla Afganistan konusunda ideal değil ama gerekli olan bir çekilme sürecini başlatmıştır. Bu hala zor tercihlerle dolu, sancılı ve belki beklenenden oldukça uzun bir yol olabilir. ABD başlangıçta önüne koyduğu bazı amaçlara kısmen ulaşmış, bazılarının mümkün, diğerlerinin ise gerekli veya acil olmadığı sonucuna varmıştır. ABD için eldeki ekonomik, siyasi, askeri ve diplomatik kaynaklar sınırlı, dünyada yapılacak iş çoktur. Obama önüne gelen bilgi, analiz ve önerilerin ortasına yakın bir yol seçme konusunda oldukça istikrarlıdır. Bu son tercihiyle beraber bu kuralı belki biraz daha siyasi ve ekonomik mülahazalar yönünde esnetmiştir. Obama tarihe güvenlik konularında eldeki şartları değerlendirerek mükemmel değil iyi tercihler yapan mükemmel bir başkan olarak geçebilir. Darısı Filistinlilerin başına. 21. YÜZYIL 5 Jason Burke, Secret US and Afghanistan Talks Could See Troops Stay for Decades, Guardian, 13 Haziran 2011. 21. YÜZYIL [59]