17 Bilgi Edinme Hakkı Uygulamaları Odak Grup Toplantısı 14 Ocak 2014, Ankara Giriş Bilgi Edinme Hakkı Uygulamaları Odak Grup Toplantısı, TACSO Türkiye ve STGM işbirliği ile özellikle bilgi edinme hakkı uygulamalarını yoğun olarak kullanan STK'ların, bilgi edinme hakkını düzenleyen mevzuat 1 ve bu alandaki uygulamalar konusundaki düşünce ve deneyimlerini paylaşmaları amacı ile düzenlenmiştir. Odak Grup Toplantısında paylaşılan görüşler ve deneyimler, TACSO Türkiye İhtiyaç Analizi araştırması için katkı oluşturmanın yanı sıra, STGM'nin hazırlıklarını yürüttüğü sivil toplum kuruluşları için bilgi edinme hakkı uygulamaları rehberi için de içeriğin yapılandırılmasında değerlendirilecek. Toplantı Katılımcıları Bilgi Edinme Hakkı Uygulamaları Odak Grup Toplantısı, farklı alanlarda çalışan 12 STK/sivil girişimden 16 temsilcinin katılımı ile gerçekleştirildi. Katılımcıların çalışma alanları arasında çevre, kadın hakları, LGBT hakları, kadın istihdamı, mülteci ve sığınmacıların hakları, insan hakları ve hayvan hakları bulunuyordu. Tartışmanın Ana Hatları Bilgi Edinme Hakkı Uygulamaları Odak Grup Toplantısı, katılımcıların Bilgi Edinme Hakkı Uygulamalarına ilişkin değerlendirme ve deneyimlerinin farklı oturumlarda tartışması ile gerçekleştirildi. Mevzuatla İlişkili Konular Bilgi Edinme Hakkı Uygulamaları konusunda mevzuatla ilgili değerlendirmeler, sadece bilgi edinme hakkına ilişkin mevzuattan değil, farklı düzenlemelerden de kaynaklanan kısıtlayıcı etkileri ortaya koydu. Katılımcılar, 4982 sayılı Bilgi Edinme Kanunu'nda yer alan ve bilgi edinme hakkının sınırlanabileceği hallerle ilgili olarak ifade edilen «devlet sırrı» kavramının 32 ayrı kanunda, «gizlilik» kavramının 60 ayrı kanunda kullanıldığına dikkat çekti. Ayrıca kanunda bilgi edinme hakkının kısıtlanabileceği haller için referans verilen «milli güvenlik» ifadesinin 26 ayrı Bakanlık ve Genel Müdürlük ile ilgili kanunlarda kullanıldığı belirtildi. Katılımcılar, mevzuattaki bazı kavramların net olmamasının, uygulamada keyfilik yarattığına dikkat çektiler. Kanunda belirtilen sınırlama nedenlerinin, örneğin devlet sırrının ne olduğunun açıkça tanımlanmamış olduğu vurgulandı. 1 4982 Bilgi Edinme Hakkı Kanunu: http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=1.5.4982&sourcexmlsearch=4982&mevzuatiliski=0 ve Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Esas ve Usuller Hakkinda Yönetmelik: http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=3.5.20047189&mevzuatiliski=0&sourcexmlsearch=bilgi%20edinme
27 Bilgi Edinme Hakkı Uygulamalarının STK lar için İşlevleri ve Kullanılan Araçlar Toplantıda ele alınan vakalar ve deneyimler, STK'ların bilgi edinme hakkını kullanma amaçlarının farklılaşabildiğini ortaya çıkardı. Bu amaçlardan birkaçı; kendi çalışma alanlarındaki durumu anlamak ve elde ettikleri bilgileri kendi çalışmaları kapsamında planlama için kullanmak,çalışma alanlarında izleme, kampanya ya da savunuculuk için kullanmak ve kamu idaresine yükümlülüklerini hatırlatmak, kamu idaresini belirli bir konuda tutum almaya ya da icraate zorlamak olarak ortaya çıktı. Aktarılan deneyimler, katılımcı STK'ların Bilgi Edinme Hakkını etkin şekilde kullanmak konusunda farklı düzeylerde deneyimlerinin olduğunu, farklı araç ve stratejiler kullandıklarını ortaya koydu. Bazı katılımcı STK'lar, bireysel bilgi edinme başvuruları ile bazıları ise tüzel kişilikleri üzerinden bilgi edinme başvuruları ile hareket ettiklerini belirttiler. Tüzel kişilik üzerinden bilgi edinme hakkı başvurusu yapmanın bürokratik zorluklarına dikkat çekildi. Bilgi edinme başvurularında kamu kurumlarının internet sitelerinde sağlanan başvuru ara yüzleri kullanılsa da, doğrudan resmi yazılarla bilgi edinme talebinde bulunma yolunun da kullanıldığı açıklandı. Bu yöntem farklılığı ile ilgili olarak; kamu kurumlarının internet sitelerinden yapılan başvuruların gerçekleştirildiği tarihe ilişkin bir tutanak- belge sağlamaması nedeniyle talebin iletildiği tarihin ispat edilemediği, bunun ise kamu idaresinin yasal olarak belirlenen cevap verme yükümlülüğü süresinin takibinde zorluk yarattığı açıklandı. Resmi yazı ile posta gönderimi tercih edildiğinde, gönderim tutanağının başvuru tarihini belirlemekte önemli olduğu belirtildi. Katılımcılar, bilgi edinme başvurularında «STÖ, STK» gibi ifadelerin anlaşılamayabildiğini, «dernek, vakıf» gibi ifadeler kullandıklarını anlattılar. Ayrıca, bilgi edinme talebinde yer verilen soruların kısa ve net şekilde ifade edilmesinin, ayrı ayrı formüle edilmesinin önemine dikkat çektiler. Katılımcı STK'ların kullandığı bir başka bilgi edinme yolunun, TBMM'de milletvekilleri vasıtasıyla soru önergeleri sunulmasını sağlamak olduğu belirtildi. Bir tek siyasi parti üzerinden değil, daha çok siyasi parti temsilcisi ile gündeme getirildiğinde soru önergelerinden sonuç alabildiklerini belirttiler. Bilgi edinme hakkının etkin kullanımına yönelik bazı önlemler konusunda deneyimi olan STK'lar, aynı tarihte aynı konuda birden fazla kamu kurumuna başvuru yaptıklarını, uygun olduğunda İnsan Hakları Komisyonu gibi ilgili yapıları da bilgilendirdiklerini belirttiler. Katılımcılardan bazı STK'lar, aynı soruları kamu idaresine sistematik ve düzenli olarak sorduklarını, ancak aldıkları yanıtların her başvuruda farklılaştığını belirttiler. Katılımcı STK'lar, özellikle yerelde bilgi edinme hakkının kişiler arası ilişkileri kullanarak daha etkin ilerlediğini belirttiler. Kişiler arası ilişkiler üzerinden erişilen bilgilerin paylaşılmasının veya kamuoyuna sunulmasının istenmediği belirtildi. STK'lar zaman zaman milletvekillerinden bilgi edinme taleplerine yanıt verilmesine ilişkin destek istediklerini, zaman zaman uluslararası kuruluşların desteğini aldıklarını belirttiler.
37 Bilgi Edinme Hakkı Uygulamalarında Karşılaşılan Engeller Bilgi edinme hakkının etkin kullanımı konusunda karşılaşılan engellerin bir çok farklı boyutu olduğu tartışmalarda ortaya çıktı. Bilgi edinme taleplerinin şekillendirilmesinde: Bilgi edinme talebinde yer alan soruların formüle edilmesi, soruların yöneltildiği kamu kurumunun söz konusu bilgiye sahip olan kamu kurumu ya da ilgili birim olup olmadığı, bilgi edinme başvurusunun cevabına göre Bilgi Edinme Üst Kurulu'na başvuru yapılması için sürecin takip edilmesi, bilgi edinme talebine ilişkin süreçte gerekli olduğunda itiraz davası açılması için gerekli kaynaklara sahip olup olmama gibi etkenler başvuru sahibi STK'nın kapasitesi ve kaynakları ile ilgili sorun alanları olarak ortaya çıktı. STK'ların kategorize edilmemiş verileri nasıl okuyacaklarını ve çalışmalarında nasıl etkin şekilde kullanacakları konusunda da sıkıntı çektikleri vurgulandı. Katılımcı STK'lar, tüm gerekli koşullar sağlandığında dahi, kamu idaresi ile ilgili etkenlerin bilgi edinme hakkının kullanımı önünde engel olduğunu belirttiler. Katılımcılar öncelikle, bilgi edinme taleplerinin her birinde farklı yanıtlar aldıklarına ve farklı tutumlarla karşılaştıklarına dikkat çektiler. Kamu idaresinin veri üretme, veri kaydetme ve sunma konusunda, kurum içinde ve kurumlar arasında tutarlılık olmadığı belirtildi. Bilgi edinme talebine verilen yanıtlarda ilgili bilgi sağlansa dahi, verilerin toplanma yöntemi sağlıklı olmadığından, verilerin güvenilirliğinin tartışılır olduğu; verilerin uygun şekilde kategorize edilmediği, ayrıştırılmadığı; metodoloji ve bilgi eksikliğinden dolayı verilerin manipüle edilebildiği belirtildi. Kamu idaresinin bigi edinme taleplerine yönelik yanıtlarında başvuru sahibi ile paylaştığı bir takım dosyaların, elektronik ortamda özel programlarla açılabildiğinden STK'larca kullanılamadığı vakalar olduğu belirtildi. Kamu idaresinin bilgi edinme talebine ilişkin yanıtlarının bazı vakalarda sorularla ilgili olmayabildiği, soruların anlaşıldığı konusunda şüpheye düşüldüğü, aynı alanda çalışan STK'lar ve ilgili kamu idaresi arasında ortak bir terminoloji olmayabildiği belirtildi. Terminolojide ortaklaşma, açıklama çabalarının da sonuç vermediği açıklandı. Kamu idaresinin her biriminin çalışma alanında veri kaydetmesini ve uygun şekilde sunmasını zorunlu kılacak bir düzenleme yapılması gerektiğine dikkat çekildi. STK'ların kurumsal ya da bireysel bilgi edinme başvurularına yönelik olarak, kamu idaresinin tutumunun farklılaştığına dikkat çekildi. Tüzel kişilik ile kurumsal başvuruda bulunmanın dosya hazırlama gibi bürokratik yükleri olduğuna dikkat çekildi. Derneklerin bilgi edinme taleplerinde tüzel kişilikle ilgili olarak «yetki belgesi» talep edildiği, ancak bunun dernekler için geçerli bir uygulama olmamasından dolayı bu belgenin alınamadığı, yönetim kurulu kararları alınması ile sorunun aşılması yoluna gidildiği belirtildi. Platform ve sivil inisiyatiflerin, yasada tanımlanan tüzel kişilikleri olmadığından bilgi edinme hakkını kullanabilmek için bireysel başvuru dışında bir imkanının bulunmadığı belirtildi. Kamu idaresi'nden bilgi edinme taleplerine «bu alanda bilgi bulunmamaktadır», «ek araştırma gerektirmektedir», «bu bilgi hizmete özeldir»,«bu bilgi gizlidir» gibi yanıtların sıklıkla alınabilidiği ifade edildi.
47 Kamu idaresinin karmaşık bulduğu bilgi edinme taleplerine «bu alanda bilgi yok» diyerek cevap vermeyi tercih edebildiği belirtildi. Bazı STK'lar, çalışma alanlarından dolayı ayrımcılığa uğradıklarını, bilgi edinme taleplerine yanıt alamadıklarını belirttiler. Bazı vakalarda ise bilgi edinme talebine verilen olumsuz yanıtlarınç teknik sebeplere bağlı olduğu belirtilse de, bu teknik sebeplerin siyasi boyutları olduğuna, kamunun hassas bulduğu konularda bilgi paylaşmama yönünde irade gösterdiğine dikkat çekildi. Bazı katılımcı STK'lar, «gizlilik» nedeniyle bilgi edinme taleplerine cevap verilmediği bir takım vakalarda, söz konusu bilgiye eriştiklerinde, gizlilik nedeninin anlaşılamadığını vurguladı. Kamu idaresinin bazı bilgi edinme taleplerine cevaben, talepte bulunan STK'yı kamuoyu ile paylaşılan faaliyet raporlarına ve internet sitelerine yönlendirdiği belirtildi. Ancak söz konusu raporların ve internet sitelerinin talep edilen bilgileri içermediği ya da güncel bilgileri sağlamadığı ifade edildi. Kamu kurumlarının bazı vakalarda bigi edinme taleplerine yazılı olarak yanıt verirken, bazı vakalarda telefonla başvurularına yanıt verilemeyeceğini ifade ettikleri belirtildi. Bazı kamu kurumlarının karşılıklı görüşmelerde ve toplantılarda çeşitli konularda bilgi paylaşabildiği ancak bu tür paylaşımların STK'ların araştırmalarında bilginin kullanılmasına olanak vermediği belirtildi. Aynı kamu kurumuna yapılan başvurularda birbirini izleyen yıllarda tutarsız yanıtlar alındığını, bir başvuruya detaylı bir yanıt sağlanırken bir sonraki yıl aynı sorulara yanıt alınamadığı belirtildi. Aynı başvurunun iki ayrı kamu kurumuna aynı anda iletildiği bazı vakalarda, bir kamu kurumu başvuruyu usüle uygun değil diye reddederken, diğer kamu kurumunun aynı talebe yanıt verebildiği vakalar paylaşıldı. Ayrıca, kamu kurumlarının STK'nın ilk bilgi edinme başvurularında işbirliği içinde bilgi ve planları paylaşırken, STK'ların izleme raporları ve savunuculuk kampanyalarında söz konusu bilgileri kamuoyu ile paylaşmalarının söz konusu olduğu vakalarda aynı işbirliğinin sürdürülemediği vakalar paylaşıldı. Bilgi edinme talebine yetersiz ya da olumsuz yanıt verildiğinde, veya yanıt verilmediğinde Bilgi Edinme Üst Kurulu'na başvuru yapmak konusunda STK'ların deneyimleri çoğunlukla Üst Kurulun kamu idaresinin vermiş olduğu cevabı uygun bulduğunu gösteriyor. Bu cevap bazı vakalarda «talebe cevap verilemeyeceği» yönünde olsa da onay söz konusu olabilyior. Üst Kurul, verili süre içinde yanıt verilmemesinden dolayı ilgili kamu kurumuna uyarı gönderse de bu uyarının etkili olmadığı, neticede bir çok vakada talep edilen bilginin yine de edinilemediği vurgulandı. Ayrıca Üst Kurul'un uyarı kararının, STK'nın bilgi edinme talebine yanıt verilmemesini dava konusu yapmaya yetmediği belirtilmiştir. Bilgi edinme hakkını kullanabilmek için TBMM'de milletvekilleri vasıtasıyla soru önergeleri sunulmasının sağlandığı vakalarda alınan yanıtın, zaman zaman daha önceki soru önergelerinde bu konuda bilgi verildiği şeklinde olabildiği belirtildi. Bu durumda ise, TBMM web sitesinde eski soru önergelerinin metinlerinde içerik taraması yapılamadığından ilgili bilgiye ulaşımın zorluğu vurgulandı. TBMM web sitesinin bir çok kamu kurumuna göre kapsamlı bir web sitesi olmakla birlikte, belirtilen alanda kullanıcı dostu olmadığı vurgulandı. Ayrıca farklı milletvekilleri tarafından gündeme getirilse de sunulmuş olan 19 araştırma önergelerinden hiçbirinin kabul edilmediğinin altı çizilerek, Meclisin denetim mekanizmalarının etkili çalışmadığı ifade edildi.
57 Toplantıda katılımcı STK'ların farklı çalışma alanlarındaki deneyimleri de dikkat çekici idi. Mülteci ve sığınmacıların hakları alanında çalışan STK temsilcileri, kamu idaresinin «kaç kişiye mülteci statüsü verildiği» yönündeki sorulara tutarlı yanıtlar veremediğini belirttiler. Bu minvalde, kamu idaresinin, kamu güvenliği veya halk sağlığı gibi kritik alanlarla ilgili bile olsa veri toplama kapasitesi konusundaki sıkıntılara dikkat çektiler. Mülteci ve sığınmacılara barınma, sağlık gibi alanlarda destek sağlanması ile ilgili deneyimler söz konusu olduğunda, kamu kurumları arasında ciddi görev karmaşası olduğu ve bunun bilgi edinmeyi ve bilginin üretilmesini engellediği belirtildi. Özellikle bu alanda çalışan STK ların deneyimleri, bilgi edinme başvurularına verilen yanıtların çok gecikebildiğini gösteriyor. Bir başka önemli konu ise, STK ların veri toplandığını tahmin etmediği bazı alanlarda, veri toplandığını bilgi edinme başvuruları ile öğrenmeleri olarak belirtildi. STK ların bigi edinme hakkı kullanımı konusunda aktif tutum almalarının önemine dikkat çekildi. Çevre alanında deneyimleri olan katılımcılar, farklı kurumlardan bilgi edinme yolu ile elde ettikleri verileri başka ilgili kamu kurumlarından ya da konu ile ilgili uluslararası kurumlardan teyit ettirmek veya ilgili ek bilgileri almak için kullandıklarını ifade ettiler. Bu yöntemin bilgi edinme hakkının etkin kullanımını geliştirdiğini belirttiler. Karakollar, adliyeler ve ceza infaz kurumlarındaki uygulamalarla ilişkili çalışan STK temsilcileri, kamu idaresinin sistematik veri toplamadığı ve paylaşmadığını, kronolojik ve ayrıştırılmış verilerin üretilmediğini, bu tutumun söz konusu alanlarda politika üretilmesine engel olduğunu belirtti. Cezaevlerinde farklı kimliklere sahip bireylerin sayısına ilişkin kamu idaresi tarafından sağlanan bilgilerin, gayri resmi verilerdençok daha düşük sayılar içerdiğini, bunun söz konusu verilerin güvenilirliğini sarstığı belirtildi. Kadın hakları ve toplumsal cinsiyet eşitliği alanında çalışan STK temsilcileri, özellikle kadına karşı şiddetle mücadele, ensest gibi alanlarda verinin belirli bir bölümünün karakol aşamalarında toplanması gerektiğini, ancak ilgili kamu personeli söz konusu alanda eğitim alsa bile, kamu personelinin yoğun şekilde görev/yer değiştirmesinden dolayı bu girişimlerin sonuç vermediğine dikkat çekti. Katılımcı STK ların aktardığı vakalardan biri, bilgi edinme taleplerine verilen yanıtlarda kişisel bilgilerin gizliliği ve diğer haklar konusunda ihlallerin söz konusu olabildiğini gösterdi. Cezaevlerinde hak ihlaline uğrayan çocuklar hakkındaki bir bilgi edinme talebine verilen yanıtta, 18 yaşından küçük olduğu halde söz konusu çocukların tam adı yanıtta yer alırken, hayvan haklarını ihlal eden bir emniyet görevlisinin adının bilgi edinme talebine ilişkin cevapta gizli tutulduğu paylaşıldı. Özellikle LGBT bireylerin hakları alanında çalışan STK lar, kamu kurumları ile ilişkilerinde ve bilgi edinme taleplerinde ayrımcılığa uğradıklarını ifade ettiler. Trans bireylere yönelik olarak sıklıkla kullanılan Kabahatler Kanunu ile ilgili keyfi uygulamalara dikkat çekilerek, seks işçiliği nedeniyle gerçekleştirilengözaltılar konusunda bilginin yalnızca doğrudan avukat desteği ile karakollardan edinilebildiğinedikkat çekildi. Aynı alanda, kamu kurumlarının uygulamaları arasında tutarsızlıklara da dikkat çekildi, üreme sağlığı çalışmaları kapsamında Sağlık Bakanlığı ile yapılan çalışmalar kapsamındaki faaliyetlerin, trans bireyler söz konusu olduğunda emniyet tarafından suç sayılabildiği paylaşıldı. LGBT hakları alanında çalışan STK temsilcileri, STK ların internet sitelerine erişimin filtreler yolu ile kısıtlandığı vakalarda, ilgili kamu kurumlarına başvurup, edindikleri bilgi ile sitelerine erişimi engelleyen kurumu teşhis edebildiklerini paylaştılar.
67 Bilgi Edinme Hakkı Uygulamalarında İyi Deneyimler STK'lar bilgi edinme hakkı uygulamaları konusunda sınırlı da olsa iyi deneyimleri paylaştılar. Bazı vakalarda bilgi edinme başvurularının sonucunda dikkat çekilen sorun alanlarında kamu idaresinin, ilgili kişilerin inisiyatif alması ile, soruşturma açabildiği deneyimler paylaşıldı. Katılımcılar yaklaşık 200 başvuru içinde 2 iyi örnek yanıt alabildiklerini belirtti. Bir katılımcı, 2005'te bilgi edinme başvurusu ile ulaştıkları bir sözleşmenin ileriki yıllardaki tüm çalışmalarında referans olarak kullanıldığını aktardı. AB Bakanlığı'nın ve Türk Silahlı Kuvvetleri'nin de bilgi edinme başvurularına düzenli yanıt veren kurumlardan olduğu belirtildi. Ancak, Türk Silahlı Kuvvetleri internet sayfasında düzenli olarak paylaşılan bazı verilerin çok kısa süre ile ulaşılabilir olduğu, bu nedenle STK'ların ancak belirli zamanlarda harekete geçerlerse güncel verileri elde edebildiklerine dikkat çekildi. Öneri ve Değerlendirmeler Katılımcılar, toplantı sonunda değerlendirmelerini paylaştılar: STK'ların bilgi edinme hakkını etkin kullanabilmesi için önerilerini ve Yasal çerçevenin iyileştirilmesine yönelik yapılacak çalışmalar ve mevcut yasal çerçeve içersinde dahi kamu kurumlarının görev ve yükümlülüklerini yerine getirmesini sağlamaya yönelik çalışmalar yapılması gerekli. Bilgi edinmenin stratejik ve taktiksel bir araç olarak kullanılması için STK ların bilgi edinme hakkı olanaklarını yeniden gözden geçirmesi önemli. Kamu kurumlarının bütünsel, düzenli ve tutarlı bilgi üretmesini sağlayacak çalışmalar yürütülmeli. Bilgi edinme ile ilgili olarak sivil toplumun yürüttüğü çalışmalar sistematik hale gelmeli. Her STK nın bir bilgi edinme hakkı başvuru planı geliştirmesi faydalı olabilir. Bilgi edinme hakkı ile ilgili hukuki anlamda bilgi ve destek/hukukçu ağı/ oluşturulması, bu anlamda yasal destek mekanizması kurulması önemli bir fayda sağlar. Bu tür bir girişim Baroların bünyesinde oluşturulabilir. Bu alanda hukukçulara yönelik çalıştaylar düzenlenebilir, nitelikli/yaratıcı avukatlar desteklenebilir. Devlet sırları hakkında kanun tasarısının gündemde olması, her türlü yayında vs buraya atıf yapmak. Kamu idaresinin, elindeki bilgileri kendiliğinden hiçbir talep olmaksızın paylaşması gerekiyor. STK'ların bilgi edinme alanında işlemeyen mekanizmaları belirleyip buralara baskı yapmak yoluyla veri toplamaya çalışması önemli. Israrcı davranmak önemli. STK lar arasında bilgi edinme hakkı uygulamalarına ilişkin işbirliği/çalışmaları yaymak, çalışmalar konusunda eş güdüm sağlamak faydalı olabilir. Bilgi edinme hakkı uygulamaları konusunda başvuru süreçleri, itiraz süreçleri hakkında STK lara yönelik teknik çalıştaylar düzenlenmesi yararlı olabilir. STK ların veri toplama, metolodoji geliştirme ve edinilen bilgileri farklı boyutları ile analiz etme kapasitesinin geliştirilmesi için destekler sağlanmalı.
77 EK- 1 Toplantı Gündemi 10:00-10:15: 10:15-10:30: 10:30-11:00: 11:00-11:15: 11:15-13:00: 13:00-14:00: 14:00-15:00: 15:00-16:30: 16:30-17:00: Kayıt ve tanışma Toplantının Amacı Bilgilendirme Oturumu: Bilgi Edinme Hakkına Yaklaşım için Çerçeve Önerisi Sunuşu ve Tartışma Kahve Arası Sivil toplumun bilgi edinme başvuruları deneyim aktarımı Yemek Sivil toplumun bilgi edinme başvuruları deneyim aktarımı Bilgi edinmede alternatif yollar neler olabilir? Değerlendirme ve süreç hakkında bilgilendirme, önerilerin alınması