OAKA Cilt: 9, Sayı: 18, ss. 1-22, 2014 AZERBAYCAN-TÜRKİYE-TÜRKMENİSTAN ÜÇLÜSÜ: ÖRNEK BİR İŞBİRLİĞİ MODELİ AZERBAIJAN-TURKEY-TURKMENISTAN TRIANGLE: AN IDEAL MODEL OF COOPERATION Kamer KASIM* ÖZ Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistem dış politikada farklı amaçları olan ülkelerin işbirliği yaptıkları takdirde kazançlı çıkabilecekleri bir yapı ortaya çıkardı. Bazı ülkeler bu işbirliği olanaklarını değerlendirirken bazıları bunu hayata geçiremedi. Makalede Hazar bölgesinde yer alan ve enerji zengini olan Türkmenistan ve Azerbaycan ile NATO üyesi bir bölgesel güç olan Türkiye nin işbirliği ve bunun olası etkileri analiz edilecektir. Türkmenistan, Azerbaycan ve Türkiye nin enerji alanındaki işbirliğinin yanı sıra her üç ülkenin dışişleri bakanlarının bir araya gelerek bir vizyon ortaya koymaları entegrasyon yerine çatışmanın ön planda olduğu ve bir tarafın kazancının diğer tarafın mutlak kaybı olarak anlaşıldığı bir coğrafyada örnek bir işbirliği modeli oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Türkmenistan, Azerbaycan, Türkiye, Enerji, Hazar, Boru Hatları ABSTRACT The post-cold War international system generated a structure in which cooperation among countries with different foreign policy objectives would be beneficial. While some countries have managed to take advantage of this, others have not been so successful in doing so. In this article, cooperation among the energy rich Caspian states of Turkmenistan and Azerbaijan and the NATO member and regional power of Turkey, and the possible impact of this cooperation will be analysed. Besides cooperation in the energy field among the three countries, foreign ministers of Turkmenistan, Azerbaijan and Turkey came together with a vision, which constitutes an important cooperation model, particularly, because the region is mainly dominated by conflict rather than integration and relations are conducted within the parameters of a zero-sum game in the region. Keywords: Turkmenistan, Azerbaijan, Turkey, Energy, Caspian, Pipelines * Prof. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi. E-posta: kamerkasim @gmail.com 1
Kamer KASIM Giriş Soğuk Savaş döneminin sona ermesiyle uluslararası sistem yeniden şekillenmeye ve yeni bölgesel işbirlikleri kurulmaya başladı. Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan ülkeler uluslararası alanda kendilerine bir yer edinmeye çalışırken, bu ülkelerin bulunduğu coğrafyalar ile daha önce bağ kuramayan ülkeler de dış politikalarını yeni duruma göre dizayn etmek zorunda kaldı. Hazar havzasında yer alan ülkeler zengin enerji kaynaklarıyla ilgi odağı oldu. Bölgesel güçler ve uluslararası politikada söz sahibi devletler enerji kaynaklarının işletilmesi ve uluslararası pazarlara ulaştırılması için bir rekabetin içine girdiler. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Hazar ülkeleri ise bir yandan bağımsızlıklarını pekiştirmek için uğraşırken diğer yandan enerji kaynaklarını en verimli şekilde değerlendirme yollarını aradılar. Türkmenistan ve Azerbaycan Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan enerji zengini iki ülke olarak bölgesel düzlemde ilişkilerini şekillendirmeye başladılar. Azerbaycan Ermeni kuvvetlerin işgali ve işgal edilen yerleşim yerlerinden gelenlerin sorunlarıyla uğraşırken, enerji kaynaklarının nasıl değerlendirileceği noktasında stratejiler üzerinde düşünmekteydi. Dağlık Karabağ sorunu 1994 teki ateşkese kadar Azerbaycan iç ve dış politikasındaki en önemli konuydu. İşgal altındaki topraklar sorunu sonrada Azerbaycan dış politikasındaki başat konumunu sürdürmüştür. Türkmenistan dış politikasında ise belirleyici unsur ülkenin tarafsızlık politikası olmuş ve 1995 teki BM kararıyla da Türkmenistan ın daimi tarafsızlık statüsü uluslararası alanda tescil edilmiştir. Türkmenistan böylece diğer bölge ülkelerinden ayrı bir çizgi izlemeye başlamıştır. Türkmenistan ın tarafsızlık politikasındaki asıl amacı, eski Sovyet coğrafyasındaki problemlerden kendisini soyutlayarak bir gelişim yakalamaktı. Enerji zengini olan ülke aynı zamanda kaynaklarını da alternatif yollardan uluslararası pazarlara ulaştırmayı istemekteydi. Enerji kaynaklarının değerlendirilmesi bakımından Hazar ın diğer yakasındaki Azerbaycan la ilişkiler Türkmenistan açısından önem taşımaktaydı. Türkiye Soğuk Savaşın sona ermesiyle birlikte daha önce ilişki içerisinde olamadığı Hazar bölgesi ülkeleriyle ilişkilerini geliştirirken hem enerji kaynaklarının taşınmasında transit ülke olmayı hem de yeni bağımsızlığını kazanan kardeş Türk Cumhuriyetleriyle ilişkileri stratejik ortaklık düzeyine çıkarmayı amaçlamıştır. Böylece Kafkasya ve Orta Asya coğrafyası Türkiye nin yeni dünya düzenindeki rolü bakımından önemli hale gelecektir. Soğuk Savaş döneminde Sovyet tehdidi Türkiye ye NATO üyeliği ve Batı ile stratejik ilişki imkanı sağlamıştı. 2
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli Soğuk Savaşın bitmesi ise Türkiye yi bölgesel güç konumuyla ön plana çıkardı. Batı ile Soğuk Savaş dönemindeki ilişki düzeyini sürdürmek isteyen Türkiye Hazar enerji politikalarında ve bölgesel gelişmelerde söz sahibi olmalıydı. Soğuk Savaş sonrası ortam farklı dış politika amaçları olan ancak güvenlik ve ekonomik işbirliği alanında bir araya geldikleri takdirde kazançlı çıkabilecek olan ülkelere yeni işbirliklerinin önünü açtı. Bu bazı ülkeler tarafında değerlendirilirken bazı ülkeler ise yeterince bu işbirliklerini hayata geçiremedi. Bu makalede Hazar bölgesi ülkeleri olan Türkmenistan ve Azerbaycan ile NATO üyesi bölgesel güç konumunda olan Türkiye nin geliştirdikleri ilişki modeli ve olası etkileri analiz edilecektir. Yeni Dünya Düzeninde Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan Soğuk Savaş sonrası dünya düzeni ile ilgili iki ana tartışma özellikle gündem oluşturmuştur. Bir konu yeni dünya düzeninin tek kutuplu mu yoksa çok kutuplu mu olduğu tartışmasıdır. Diğeri ise Soğuk Savaş sonrası uluslararası istikrardır. Charles Krauthammer Soğuk Savaş sonrası dünyayı tek kutuplu olarak tanımlamış ancak çok kutupluluğun geleceğini ifade etmiştir. 1 Çok kutupluluğa geçişin ise uzun zaman alacağı gelişmelerle ortaya çıkmıştır. Kutup kavramının Soğuk Savaştan farklı olduğu, her alanda değil ama belirli alanlarda büyük güç olarak adlandırılabilecek devletlerin olduğu yeni bir yapıya gidildiği vurgulandı. Soğuk Savaş sonrası düzenin istikrarı ise çeşitli açılardan sorgulandı. 2 İki kutuplu dünya düzeninde kutup liderlerinin müttefikleri üzerinde kontrolünün olması çatışmaları engeller ya da büyümesini önlerken yeni yapıda bölgesel güçler ve hatta bölgelerin küçük ülkeleri daha geniş bir hareket sahasına sahip olmaktadır. Bu durum devletlerin izleyecekleri dış politikanın tahmin edilebilir parametrelerle yürütülmesini zorlaştırdı. 3 Bölgesel çatışmalar devletlerin toprak bütünlüğünü tehdit ederken bunları engelleyecek uluslararası mekanizmaların yetersizliği önemli bir sorundu. Her ne kadar büyük güçler arasında bazı normlarda uzlaşma olsa da uluslararası sistemin anarşik ve çok kutupluluğa doğru evirilen yapısı özellikle bazı coğrafi bölgeleri istikrarsızlaştırdı. Yeni bağımsızlığını kazanan ülkelerdeki etnik temelli sorunlar ve bunlara dışarıdan yapılan müdahaleler bir türlü çözülemeyen dondurulmuş çatışmaları ortaya çıkardı. 1 Charles Krauthammer, The Unipolar Moment, Foreign Affairs, Cilt: 70, Sayı: 1, Bahar 1991, ss. 23-24. 2 Stanley Hoffman, A New World and Its Troubles, Foreign Affairs, Cilt: 69, Sayı: 2, Sonbahar 1990, s. 121. 3 Kenneth N. Waltz, The New World Order, Millenium: Journal of International Studies, Cilt: 22, Sayı: 2, 1993, ss. 187-195. 3
Kamer KASIM Soğuk Savaş dönemi sonrası çatışmaların en yıkıcı şekilde yaşandığı bölgelerden birisi de Kafkasya oldu. Sovyetler Birliği dönemi hatta Rusların Kafkasya yı işgaline kadar götürülebilecek nüfus hareketleri bölgede çatışma potansiyeline yol açmıştı. Bu çatışmalardan Dağlık Karabağ Ermeni kuvvetler tarafından Azerbaycan topraklarının işgal edilmesi nedeniyle Azerbaycan ın istikrarını ve toprak bütünlüğünü doğrudan tehdit etmiştir. Sovyetler Birliği döneminde başlayan, Azerbaycan ve Ermenistan ın bağımsızlıklarını kazanmalarıyla bölgesel ve uluslararası bir karaktere bürünen Dağlık Karabağ sorunu özellikle Hocalı katliamıyla birlikte dünyanın ilgi odağı olmuştur. 1994 teki ateşkese kadar yaklaşık topraklarının %20 si işgal edilen Azerbaycan ın 1 milyon kadar vatandaşı da ülke içinde yer değiştirmek (Internally Displaced Person) zorunda kalmıştır. Dağlık Karabağ sorunu bölgesel güçler arasındaki ilişkileri de etkilemiştir. 4 Türkiye stratejik ortağı olan Azerbaycan topraklarının işgaline son vermek için diplomatik kanalları harekete geçirirken Ermenilerin Mayıs 1992 de Nahçivan a saldırması Türkiye ile Rusya yı karşı karşıya getirmiştir. Türkiye ye sınır olan Nahçivan ın savunulması için askeri müdahale tartışmaları yapılırken, Rus BDT Komutanı Shaposhnikov Türkiye nin müdahalesinin üçüncü dünya savaşına yol açacağını söylemekteydi. 5 Sonuçta Ermenilerin Nahçıvan a yönelik saldırılarını durdurmasıyla kriz aşılsa da bu durum Soğuk Savaş dönemi sonrasında bölgesel güçler arasında çatışma olasılığının daha fazla olduğunu ve bir takım bölgesel ittifakların kaçınılmazlığını ortaya koymaktaydı. Türkiye ile Azerbaycan ı bir araya getiren de bu gereklilik olmuştur. O kadar ki Dağlık Karabağ çatışmasında süren Ermeni kuvvetlerin ilerleyişinde Mayıs 1993 te Kelbecer in işgali sonrası, Türkiye Ermenistan ile kara sınırını kapatmıştır. Türkiye Karabağ sorununda barış sürecinde de Azerbaycan ı destekleyen ülke olarak ön plana çıkmış ve BM de Azerbaycan lehine alınan kararlarda etkin olmuştur. 6 Türkiye açısından daha önce tanımadığı bir bölgenin sorunlarıyla ilgilenmek ve üstelik NATO üyesi müttefikleriyle kararlaştırılmış ortak bir stratejinin de olmaması yeni bir durumdu. Her ne kadar Sovyetler Birliği nin dağılması, NATO konsepti içinde Türkiye nin stratejik önemini azaltır gibi görünse de Sovyet tehdidinin kalkması ve Türkiye nin görece daha zayıf komşulara sahip olması 4 Kamer Kasım, The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception to the Peace Process, Armenian Studies, Sayı: 2, Haziran-Temmuz-Ağustos 2001, ss. 170-185. 5 Elizabeth Fuller, Can Turkey Remain Neutral, Radio Free Europe/Radio Liberty, 3 Nisan 1992. 6 Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, (Ankara: USAK, 2011), ss. 101-102. 4
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli bölgesel etkisini artırmıştır. 7 Burada tek sorun bölgesel güç olarak Türkiye nin aktif rol oynayabileceği coğrafyaları tanıyıp uygun stratejiler geliştirmesinin zaman almasıydı. Sovyetler Birliği nin dağılması enerji politikaları bakımından da Türkiye nin önüne yeni fırsatlar çıkarmıştı. Bu fırsatları değerlendirmek için bölgesel işbirliklerine yönelen Türkiye nin çabaları bazıları tarafından Batı dan kopuş olarak da görüldü. Örneğin, Samuel Huntington, Mekke yi reddeden, Brüksel tarafından reddedilen Türkiye nereye bakacak? Cevap belki de Taşkent demiştir. 8 Huntington Türkiye nin Kafkasya ve Orta Asya ya yönelik ilgisi ve bölgesel işbirliği politikasını Batıya alternatif bir girişim olarak değerlendirmiştir. Oysa Türkiye yeni dünya düzeninde bölgesel işbirlikleriyle rekabette elini güçlendirmek istemiştir. Türkiye nin AB üyeliği dâhil Batı ile bütünleşme politikasının da temel parametrelerle devam ettiği ifade edilebilir. Türkiye açısından enerji alanında rekabet Soğuk Savaş dönemi sonrası ortaya çıkan yeni bir durumdu. Açık denizlere çıkışı olmayan enerji zengini Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan ın kaynaklarının uluslararası pazarlara ulaştırılması için boru hatlarına ihtiyaç duyulmaktaydı. Türkiye Hazar enerji kaynaklarının topraklarından geçmesini hem kendi enerji ihtiyacı hem de bunun getireceği stratejik avantajlar nedeniyle istemiştir. Bu alanda Türkiye nin en önemli rakibi ise bölge politikası konusunda tecrübeli olan Rusya olmuştur. Buna rağmen Türkiye aşağıda ele alınacağı gibi, enerji rekabetinde Azerbaycan ın ana petrolünün güzergâhı olarak doğu-batı seçeneği şeklinde ifade edilen Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının seçilmesi ve hattın tamamlanmasıyla önemli bir başarı elde etmiştir. Doğalgazda rekabet ise devam etmektedir. Azerbaycan uluslararası sisteme, toprak bütünlüğü tehdit altında olan ve vatandaşları ülke içerisinde yer değiştirmek zorunda kalmış bir ülke olarak adım atmıştır. Dağlık Karabağ ve çevresindeki Azerbaycan topraklarının işgali iç politikada da ateşkese kadar olan süreçte karmaşaya ve ani iktidar değişimlerine yol açmıştır. 1994 te ateşkes sonrası istikrarı yakalayan Azerbaycan gelişimine hız verdi. Sahip olduğu petrol ve doğalgaz yataklarıyla uluslararası alanda ön plana çıkan Azerbaycan, bu kaynakların taşınması konusunda bölgesel rekabetin bir parçası olmuştur. Azerbaycan bu rekabet içinde doğu-batı enerji koridorundan yana tercihini kullanırken, Rusya daki iç yapısal çelişkiler de değerlendirerek 7 Graham E. Fuller & J. Arquilla, The Intractable Problem of Regional Power, Orbis, Sonbahar 1996, ss. 609-621. 8 Samuel P. Huntington, The Clash of Civilisation?, Foreign Affairs, Cilt: 72, Sayı: 3, Yaz 1993, s. 42. 5
Kamer KASIM Rusya nın doğu-batı enerji koridoru ve Hazar daki kaynakların değerlendirilmesi konusundaki muhalefeti azaltılmıştır. Örneğin Rusya Dışişleri Bakanlığı Hazar ın statü sorununun çözülmediği gerekçesiyle Azerbaycan petrollerinin işletilmesine ilişkin girişimlere karşı çıkarken, Azerbaycan petrol konsorsiyumuna % 10 ile katılan Lukoil in orada yer almasına Rusya Enerji Bakanlığı karşı çıkmamıştı. 9 Sonuçta Azerbaycan petrol ve doğalgazını uluslararası pazarlara ulaştırma konusunda başarılı bir politika izlemiş, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hatları gibi tamamlananların yanında TANAP gibi anlaşması tamamlanmış projeler Azerbaycan ın enerji kaynaklarının değerlendirilmesinde temel olmuştur. Azerbaycan en önemli sorunu olan işgal altındaki topraklarıyla ilgili olarak da çok sayıda BM kararı çıkartmayı başarmıştır. Bunlardan en çarpıcı olanlarından biri 14 Mart 2008 de BM Genel Kurulunda alınan işgal altındaki Azerbaycan topraklarının durumu başlıklı karardır. Kararda Azerbaycan ın uluslararası hukuk tarafından tanınan sınırlarında toprak bütünlüğü teyit edilmiş ve Ermeni kuvvetlerin işgali sonlandırması istenmiştir. AGİT Minsk Grubu eşbaşkanlarının karara olumsuz oy vermeleri Azerbaycan da hayal kırıklığına yol açmıştır. Buna rağmen kararın kendisi işgalin kalıcı olamayacağının teyididir. 10 Dağlık Karabağ sorunuyla ilgili olarak daha önce de BM Güvenlik Konseyinde alınmış işgalci güçlerin Azerbaycan topraklarından çekilmesini isteyen kararlar bulunmaktaydı. 11 Azerbaycan güçlendikçe Hocalı soykırımı gibi acı olaylara yönelik sesini daha gür çıkarabilmekte ve etkili olabilmektedir. 12 Türkmenistan ise Hazar ın enerji zengini ülkelerinden birisi olarak uluslararası sistemde oynayacağı rolü tarafsızlık politikasıyla şekillendirmeyi seçmiştir. BM tarafından da teyit edilen sürekli tarafsızlık statüsü Türkmenistan ı bölgesel 9 Vladimir Socor, Russian Foreign Ministry Attacks Energy Ministry Over Azerbaijan Oil Deal, Radio Free Europe/Radio Liberty Daily Report, Sayı: 191, 7 Ekim 1994. 10 Fuad Axundov, Co-Chairs Against Azerbaijan, the UN General Assembly Against Co- Chairs, Region Plus, Sayı: 7, 1 Nisan 2008. Bakınız, (http//www.azerbaijan.az/_news/_ news_e.html?long=en&did=2008-03-15); Kamer Kasım, The Origins and Consequences of the Nagorno-Karabakh Conflict, Basic Principles for the Settlement of the Conflicts on the Territories of the GUAM States, Bakü, 15-16 Nisan 2008, ss. 64-68. 11 Bunlara örnek olarak BM Güvenlik Konseyi nin 30 Nisan 1993 tarihli 822 sayılı kararı, 29 Temmuz 1993 tarihli 853 sayılı kararı, 14 Ekim 1993 tarihli 874 saylı kararları verilebilir. Bakınız, Kamer Kasım, The Nagorno-Karabakh Conflict From its Inception to the Peace Process, Armenian Studies, Sayı: 2, Haziran-Temmuz-Ağustos 2001, ss. 170-185. 12 Konu ile ilgili ABD de bazı eyalet meclislerinde, Çek Cumhuriyeti, Meksika, Honduras, Sudan gibi ülkelerde ve İslam İşbirliği Teşkilatında kararlar çıkarılması buna örnek gösterilebilir. 6
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli krizlerden büyük ölçüde izole etmiştir. Ancak yine de Ekonomik İşbirliği Örgütü, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası örgütlere üye olan Türkmenistan bu örgütlerdeki faaliyetlerini en alt düzeyde tutmuş, BDT üyeliğini ise 2005 de Ortak Üye statüsü haline getirmiştir. 13 NATO nun Barış için Ortaklık Programına katılan Türkmenistan askeri işbirliğini ise alt düzeyde tutmuştur. 14 Türkmenistan ın tarafsızlık politikası ülkenin uluslararası ilişkilerde pozitif ve yapıcı bir rol oynaması olarak değerlendirilmektedir. Türkmenistan dış politikasında uluslararası hukuk ve BM Şartıyla tam olarak uyumlu olmayı temel amaç olarak ortaya koymuştur. 15 Türkmenistan Niyazov döneminde tarafsızlık politikasını katı bir şekilde uygulayıp ilişkilerini minimumda tutmuştur. Berdimuhammedov dönemi ile birlikte daha dışa dönük bir politika izleyen Türkmenistan enerji projelerine hız vermiştir. Rusya, Çin ve Kazakistan la artan enerji işbirliği ve Azerbaycan la ilişkilerin düzeltilmesi Berdimuhammedov döneminde olmuştur. 16 Azerbaycan ile elçiliklerin kapatılmasına varan gerginliğin ardından 2008 de diplomatik ilişkilerin yeniden tesisi önemli bir adım olmuştur. Afganistan a komşu ülke olma konumu, 11 Eylül 2001 terör saldırıları sonrası koalisyon güçlerinin Afganistan a müdahalesi ile lojistik bakımından Türkmenistan a stratejik bir önem kazandırmıştır. Türkmenistan Afganistan a yardım ederken buradaki uyuşturucu probleminin ülkede etkisinin en az düzeyde olması için çaba sarf etmektedir. Türkmenistan Aşkabat ta önleyici diplomasi merkezi açıp sınır kontrolü konusunda uluslararası kurumlarla işbirliği içerisine girdi. Türkmenistan ın Türkiye ile ilişkileri ise özellikle Türkmenistan ın ulus inşa süreci bakımından çok özel bir yere sahip olmuştur. Türkiye nin Türkmenistan da yaptığı yatırımlar, Türkiye den gidenlerin Türkmen Türkçesi kullanmaları ve Türkiye nin teşvikiyle Türkmenistan ın Latin Alfabesine geçmesi iki ülke ilişkilerini daha özel kılmıştır. 13 Richard Pomfret, Turkmenistan s Foreign Policy, China and Eurasia Forum Quarterly, Cilt: 6, Sayı: 4, 2008, ss. 20-21. 14 Sebastien Peyrouse, Turkmenistan, Strategies of Power, Dilemmas of Development, (New York, Londra: M.E. Sharpe, 2012), s. 195. 15 Bakınız, (http://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=9356). 16 Jean-Christophe Peuch, Turkmenistan: New President Modifying Niyazov s Neutrality Policy, Radio Free Europe/Radio Liberty, 11 Mayıs 2007. 7
Kamer KASIM Türkmenistan, Azerbaycan, Türkiye İlişkilerindeki Temel Konular Türkiye-Azerbaycan Hazar a kıyısı bulunan Türkmenistan ve Azerbaycan ile bölge politikasına Soğuk Savaşın bitimiyle giren Türkiye arasındaki ilişkilerde ortak nokta enerji olmuştur. Türkiye ile Azerbaycan arasında stratejik ortaklık ve daha yakın siyasi ilişkilerden kaynaklanan yoğun iletişim bölgede iki ülkenin işbirliği anlamında örnek teşkil etmektedir. Türkiye açısından bölgede ilişkilerinin en üst düzeyde olduğu Azerbaycan ın toprak bütünlüğünün tehdit altında olması Türkiye nin Kafkasya ve Orta Asya politikasını ve düşündüğü projeleri olumsuz etkilemiştir. İktidarda olanlardan bağımsız olarak sürekli yakın işbirliği şeklinde devam eden Türkiye- Azerbaycan ilişkileri 11 Eylül 2001 sonrasında güvenlik boyutuyla daha da ilerlemiştir. 17 Asıl iki ülkeyi birbirine bağlayan ise Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının açılması ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattı olmuştur. Türkiye Hazar petrollerinin Rusya nın istediği gibi kuzey hattından taşınması halinde zaten çok yoğun olan Boğaz trafiğinin bunu kaldıramayacağı ve olası tanker kazalarının ciddi bir çevresel risk ve can kayıplarına yol açacağını ileri sürmüştür. Çünkü Rusya nın Novorosis Limanına ulaşacak petrol buradan tankerlerle Boğazlar yoluyla taşınacaktı. Bu da Boğazların mevcut trafiğine ek yük demekti. 18 Doğu-batı enerji koridorunun hayata geçirilmesi için uzun uğraşlar sonucunda önce 1994 te bir petrol konsorsiyumu oluşturulmuştur. Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı projesini teyit eden Ankara Deklarasyonu 1998 de imzalanmıştır. 19 Ayrıca 1999 AGİT İstanbul Zirvesi sırasında da Azerbaycan, Türkiye, Gürcistan, Türkmenistan ve Kazakistan Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattına olan desteklerini teyit etmişlerdir. 20 Ancak Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattından ilk petrolün pompalanması 2005 yılını bulmuştur. 2006 dan itibaren normal petrol akışı başlamıştır. Doğalgazda da 2007 de Bakü-Tiflis-Erzurum hattının açılmasıyla Türkiye Azerbaycan dan doğalgaz almaya başlamıştır. Doğalgazda mega proje ise TANAP olmuştur. 26 Haziran 2012 de Hükümetlerarası Antlaşmanın imzalandığı projede öngörülen ilk aşama 2018 de tamamlanıp gaz akışı başlayacaktır. 17 Kamer Kasım, 11 Eylül Sürecinde Kafkasya da Güvenlik Politikaları, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, Cilt: 1, Sayı: 1, 2006, ss. 19-35. 18 Joylon Naegele, Caspian Oil Represents Challenge to the Straits, Radio Free Europe/Radio Liberty, 23 Haziran 1998; Paul A. Goble, Ankara Resists Russian Pressure, Radio Free Europe/Radio Liberty, 15 Mayıs 1998. 19 Baku-Ceyhan and World Politics, Turkish Daily News, 31 Ekim 1998. 20 Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, (Ankara: USAK, 2011), ss. 27-28. 8
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli 2020 de yıllık 16 milyar metreküp olacak kapasitenin 2023 te 23 milyar metreküp ve 2026 da 31 milyar metreküpe çıkarılması düşünülmektedir. 21 TANAP projesi ana boru hattı alım sözleşmesi imza töreni 14 Ekim 2014 de yapıldı. 22 Türkiye nin Azerbaycan la ilişkilerinde enerji alanındaki hızlı ilerlemeye rağmen Türkiye ile Ermenistan arasında 2009 da imzalanan protokollerden kaynaklanan kısa süreli bir dalgalanma olmuştur. Türkiye Ermenistan ın soykırım iddialarını uluslararası alanda gündeme taşıması, Türkiye nin toprak bütünlüğünü açıkça tanımayıp sınırların dokunulmazlığı ve iyi komşuluk ilişkilerini içeren bir deklarasyon imzalamayı reddetmesi gibi nedenlerle Ermenistan la normal diplomatik ilişkilere sahip değildir. Dağlık Karabağ`ın ve son olarak Kelbecer`in işgali ile Türkiye 1993 de Ermenistan la kara sınırını kapatmıştır. ABD ve AB ise Ermenistan ın Rusya ya aşırı bağımlılığının azaltılması için Türkiye ile ilişkilerinin normalleşmesi ve sınırın açılmasının gerekli olduğu düşüncesiyle bu konuda çaba sarf ettiler. Türkiye ile Ermenistan arasında Futbol diplomasisi olarak adlandırılan bir süreç sonunda protokoller imzalandı. Protokollerde Dağlık Karabağ sorununun açıkça yer almaması ve yürürlüğe girmesinden itibaren 60 gün içinde sınırın açılmasını öngörmesi Azerbaycan da rahatsızlığa yol açtı. Aslında daha protokoller imzalanmadan önce Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan Azerbaycan ziyareti sırasında Dağlık Karabağ sorunu çözülmeden kara sınırının açılmayacağını ifade etmişti. 23 Ermenistan Anayasa Mahkemesi nin protokollerin Ermenistan Anayasasına uygun olduğunu ifade etmesine rağmen yaptığı açıklama ile protokollerin içini boşaltması ve özellikle hiç bir Ermenistan yönetiminin soykırımın gerçekliğini sorgulayamayacağı açıklaması Türkiye de rahatsızlığa yol açtı. Ermenistan Devlet Başkanı Sarkisyan da protokollerde yer alan tarih alt komisyonunun kurulması maddesi nedeniyle diasporanın hedefi oldu. Sonuçta protokollerle ilgili süreç Ermenistan tarafından durduruldu. 24 21 Bakınız, (http://www.tanap.com/tanap-nedir). 22 Aynur Jafarova, Turkey and Azerbaijan Sign Agreements for Supply of Pipes for TANAP, AZERNEWS, (http://www.azernews.az/oil_and_gas/71925.html). 23 Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, (Ankara: USAK Yayınları, 2011), ss. 95-102 24 Protokollerin metni için bakınız, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, (http://www.mfa. gov.tr/data/dispolitika/t%c3%bcrkiye-ermenistan-ingilizce.pdf); Ömer Engin Lütem, Protokollerin, İmzalandığı Gün İçi Boşaltıldı, USAK, 2 Aralık 2010, (http://www.usak.org. tr/myazdir.asp?id=1885). Ara Papian, Papian: On the Decision of the Constitutional Court of the Republic of Armenia, Armenian Weekly 13 Ocak 2010, (http://www.armenianweekly. com/2010/01/13/papian-on-the-decision-of-the-constitutional-court-of-the-republic-ofarmenia/). 9
Kamer KASIM Türkiye Ermenistan ile olan kara sınırını Dağlık Karabağ ve onu çevreleyen diğer Azerbaycan topraklarında süren işgaller nedeniyle kapatmıştı. Dolayısıyla işgal sona ermeden sınırın açılması zaten çelişki olacaktı. Ayrıca Türkiye-Azerbaycan arasındaki bağların zayıflaması da iki ülkenin de bölgesel pozisyonu açısından sorunlu bir durum ortaya çıkaracaktır. Nitekim Ermenistan Ulusal Güvenlik Strateji belgesi de Türkiye den Azerbaycan ın stratejik ortağı olarak bahsetmekte ve bu durumu Ermenistan a tehdit olarak değerlendirmektedir. Ermenistan ın önemli amaçlarından birisi bu ittifakın bozulmasının sağlanmasıdır. 25 Sonuçta Türkiye-Azerbaycan ilişkileri yeniden protokoller öncesi döneme dönmüş ve ilerlemesini sürdürmüştür. Azerbaycan 5 milyar dolarlık Star rafineri yatırımıyla Türkiye de tek bir projeye en fazla para yatıran ülke olmuştur. Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev de 9 Ekim 2013 tarihindeki Başkanlık seçimleri sonrası ilk yurt dışı gezisini Türkiye ye yapmış ve 3.Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği toplantısı düzenlenmiştir. 26 Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da seçilmesi sonrası KKTC den sonra 2-3 Eylül 2014 te Azerbaycan ı ziyaret etmiştir. Ziyaret ilişkileri daha da geliştirmiştir. 27 Türkmenistan-Azerbaycan Hazar Denizi ne kıyıdaş Türkmenistan ve Azerbaycan tarihi yakınlığın ötesinde, Soğuk Savaş sonrası yeni uluslararası ortamda iki egemen devlet arasında olması gereken ilişki biçimini geliştirmişlerdir. İki ülkenin de zengin enerji kaynaklarının olması işbirliğinin hem Türkmenistan hem de Azerbaycan için kazançlı olacağı bir ortam doğurmuştur. Ancak enerji kaynaklarının taşınması konusundaki rekabet Hazar la ilgili tartışmalarla birleşince Türkmenistan-Azerbaycan ilişkileri bu ülkelerin bağımsızlıklarının ilk yıllarında sorunlu oldu. Hazar Denizi nde bulunan üç saha Türkmenistan ve Azerbaycan arasında tartışma konusu oldu. Azerbaycan ın Azeri, Türkmenistan ın Ömer, Azerbaycan ın Şırak, Türkmenistan ın Osman ve Azerbaycan ın Kepez, Türkmenistan ın Serdar adını verdiği sahalardan özellikle Kepez/Serdar üzerinde anlaşmazlık Azerbaycan- Türkmenistan ilişkilerini aralıklarla olumsuz etkiledi. Sahada 50 milyon tonun üzerinde petrol ve 32 milyar metreküp civarında doğalgaz olduğu düşünülmektedir. 25 Ermenistan Ulusal Güvenlik Strateji belgesi için bakınız, (http://www.mil.am/eng/index. php?page=49); Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, ( Ankara: USAK Yayınları, 2011), s. 109. 26 Kamer Kasım, İlham Aliyev in Ziyareti Seçimden Sonra İlk Durak Türkiye, USAK, 11 Kasım 2013, (http://www.usak.org.tr/kose_yazilari_det.php?id=2161&cat=323#.velz-_mueso). 27 Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Web Sitesi, (http://www.tccb.gov.tr/yurt-disi-ziyaretler /1049/90920/azerbaycan.html). 10
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli Türkmenistan ve Azerbaycan arasındaki diyalog eksikliği 2001 de tarafların büyükelçilerini çekmelerine yol açtı. Sorun Hazar Denizi ndeki sahaların bölüşümü ve Hazar ın statüsü tartışmalarıyla ilgili olduğu gibi Hazar geçişli boru hattını istemeyenlerin Azerbaycan ile Türkmenistan arasında anlaşmazlık çıkması yolunda çabalarıyla da ilgilidir. Türkmenistan da Berdimuhammedov un Devlet Başkanı olmasıyla birlikte Azerbaycan la ilişkilerde belirgin bir iyileşme görülmüş ve Mayıs 2008 de Berdimuhammedov un Azerbaycan ve Aliyev in Kasım 2008 de Türkmenistan ziyaretleri iki ülke ilişkilerinde tarihi bir sayfa açmıştır. Türkmenistan da 2009 da Azerbaycan kültürü günleri düzenlenirken, Kasım 2010 da da Azerbaycan da Türkmen kültürü günleri yapılmıştır. 28 Türkmenistan-Azerbaycan ilişkilerinde önemli bir gelişme ise iki ülkenin 2008 de Azerbaycan ın 1990 larda Türkmenistan dan aldığı gazdan kaynaklanan borçlarının kapanması ve Kepez/Serdar sahasında mutabakata varılıncaya kadar faaliyette bulunmamak konularında anlaşmalarıdır. Azerbaycan ile Türkmenistan ilişkilerindeki ilerleme Hazar geçişli boru hattı projesinin önünü açacaktır. Azerbaycan devlet şirketi SOCAR, ABD firması KBR ye Hazar geçişli boru hattı projesinde fizibilite çalışması için 1,7 milyar dolar verdi. İlginç olan Rusya Dışişleri Bakan Yardımcısı Andrei Densilov un Hazar geçişli boru hattının ekonomik açıdan mantıklı olmadığı şeklinde açıklamalar yapmasıdır. Bu açıklamaların amacı özellikle Türkmenistan ı Hazar geçişli boru hattı projesinden ve Batı ile işbirliğinden vazgeçirmekti. 29 Türkmenistan-Azerbaycan ilişkilerinde 2008 le birlikte başlayan süreç ilişkileri geliştirirken, saha ile ilgili net bir çözüm olmaması 2012 de iki ülke arasında soruna neden oldu. Türkmenistan ın sismik araştırma yaptığını ifade ettiği bir geminin Azerbaycan gemileri tarafından durdurulması Türkmenistan tarafından illegal hareket olarak tanımlarken, Azerbaycan a göre Türkmenistan gemisinin faaliyeti Kepez sahasında tüm araştırmaların durdurulmasını içeren 2008 anlaşmasına aykırıydı. Türkmenistan ile Azerbaycan ın Kepez/Serdar sahası ile ilgili anlaşmamaları Türkmenistan ın Hazar kıyısından başlayıp Azerbaycan a uzanacak 300 km uzunluğundaki Hazar geçişli boru hattının önünü açacaktır. Türkmenistan Devlet Başkanı Berdimuhammedov un 2012 deki küçük anlaşmazlıktan sonra da Hazar Denizi geçişli boru hattının Türkmenistan için temel bir konu 28 Ambassador: Fruitful Dialogue with Azerbaijan is One of Vectors of Turkmen Foreign Policy, Trend, 30 Ağustos 2012, (http://en.trend.az/casia/turkmenistan/2060166.html). 29 Baku and Ashgabat Solved Long-Lasted Problem While US is Pushing for Trans-Caspian Deal, Eurasianet, 12 Mart 2008, (http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/ eav031308.shtml). 11
Kamer KASIM olduğunu ifade etmesi bir kararlılık ifadesi olarak düşünülmelidir. 30 Türkmenistan saha anlaşmazlığını uluslararası yargıya taşınmak istediğini açıklamıştır. Azerbaycan sorunun uluslararası hakeme götürülmesi halinde Abşeron Yarımadasının konumundan dolayı lehine karar çıkacağını düşünürken, Türkmenistan ortay hattın tespitinde yarımadanın dikkate alınmaması gerektiği görüşündedir. 31 Azerbaycan tarafından ortak kullanıma sıcak bakılabileceği de ifade edilmiştir. 32 Hazar la ilgili tartışmalarda statünün tespiti konusu önemli bir yer tutmaktadır. Hazar ın deniz olarak mı yoksa göl olarak mı tanımlanacağı tartışmaları etkilemektedir. Hazar ın Deniz olarak tanımlanması halinde kıyıdaş ülkelerin 12 millik karasuyu ve 200 millik münhasır ekonomik bölgesi olacaktır. Hazar ın göl olarak tanımlanması halinde ise sahaların bölüştürülmesi bir anlaşmayı gerekli kılmaktadır. Sovyetler Birliği dağılmadan önce Sovyetler Birliği ve İran ın kıyıdaş olduğu durum, Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan ın bağımsızlığını kazanmasıyla değişmiştir. Rusya ve İran ortak egemenlik ilkesini 1921 ve 1940 anlaşmalarını gerekçe göstererek ileri sürerken, Azerbaycan açık şekilde bu anlaşmaların madencilik hakları konusunda geçerli olmadığını ileri sürmüştür. Zaman zaman bazı farklı açıklamalar olsa da Türkmenistan 12 millik karasularına ve 200 millik münhasır ekonomik bölgeye sahip olması gerektiğini ileri sürmüştür. Aslında Azerbaycan ve Türkmenistan arasında ortay hat yöntemine ilişkin belirli oranda anlaşma olsa da hattın geçeceği yer konusunda ortak bir noktada iki ülke buluşamamaktadır. 33 Türkmenistan ın kıyı şeritlerinin uç noktaları ve adaların dikkate alınmadan ortay hattın tespit edilmesi önerisi Azerbaycan dan kabul görmedi. 34 Türkmenistan-Azerbaycan ilişkileri 2008 yılından itibaren hızla gelişiyor. Bu gelişimde kritik noktalar iki ülkenin Azerbaycan ın Türkmenistan a olan doğalgaz borcu konusunda anlaşmaları, Kepez/Serdar sahasında anlaşma sağlanıncaya 30 Mina Muradova, Azerbaijani-Turkmen Disagreement Endangers Trans-Caspian Pipeline, CACI, 27 Haziran 2012; Shahin Abbasov, Azerbaijan&Turkmenistan: Renewing Caspian Sea Energy Dispute, Eurasianet, 11 Temmuz 2012, (www.eurasianet.org/print/65646). 31 Alexander Jackson, The Implications of the Turkmenistan-Azerbaijan Dispute, Caucasian Review of International Affairs, Sayı: 42, 10 Ağustos 2009. 32 Keith Weber, Azerbaijan&Turkmenistan Disputes and the Tragedy of the Commons, Center for Strategic and International Studies, 15 Kasım 2012, (https://csis.org/print/40549). 33 Shamkhal Abilov, Hazar ın Hukuki Statüsü, Hazar Raporu, Yaz 2013, ss. 47-67. 34 Süleyman Sırrı Terzioğlu, Hazar ın Statüsü Hakkında Kıyıdaş Devletlerin Hukuksal Görüşleri, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 3, 2008, ss. 26-47. Bakınız, Sinan Oğan, Yeni Global Oyun ve Hazar ın Statüsü, Turksam, 14 Şubat 2005, (http://www.turksam. org/tr/a153.html). 12
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli kadar çalışmaların durdurulması ile ilgili vardıkları mutabakat ve tabii 7 yıl aradan sonra Mart 2008 de Türkmenistan Devlet Başkanı Berdimuhammedov un Azerbaycan a büyükelçi atamasıdır. 35 Türkmenistan ın Dağlık Karabağ sorununda Azerbaycan a olan desteği de iki ülke ilişkilerinin ilerlemesini sağlayan önemli bir faktör olmuştur. Türkmenistan-Türkiye Türkiye nin Azerbaycan ile stratejik ortaklığa varan ilişkileri yanında Türkmenistan la kurduğu çok özel ilişkiler Türkiye den Türkmenistan a yatırımların akışı noktasında etkili olmuştur. İlişkiler o boyuta gelmiştir ki Niyazov Türkiye den Türkmenistan a gelenlere vatandaşlık verileceğini ifade etmişti. Kültürel ve sosyal alandaki yakınlığa rağmen enerji alanında işbirliği hızlı bir ilerleme gösterememiştir. Bunun nedeni Hazar geçişli boru hattının yapılamaması ve o yolla Türkiye ye Türkmenistan gazının ulaşamamasıdır. Türkmenistan bu konuda Türkiye nin Mavi Akım projesine öncelik verip Rus doğalgazını alması dolayısıyla Türkiye nin sorumluluğuna işaret etmiştir. Niyazov Türkiye nin Rusya dan aldığı gazın metreküpüne 114 dolar ödediğini, Türkmenistan gazının ise 70 dolara mal olacağını ifade etmiştir. Türkmenistan Devlet Başkanı ayrıca Türkmenistan ın Türkiye nin 500 yıllık gaz ihtiyacını karşılayabilecek rezervleri olduğunu da vurgulamaktaydı. 36 1999 AGİT Zirvesi nde Türkmenistan gazını Türkiye ye taşıyacak boru hattı anlaşması imzalanmıştır. Anlaşma sonrası Niyazov 2002 yılından itibaren 30 milyar metreküp doğalgazın Türkiye ye taşınacağını ve gelecekte Türkiye yoluyla Avrupa ya 40 milyar metreküp gaz satılacağını açıklamıştı. 37 Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki işbirliği doğalgazın Avrupa ya ulaştırılmasını içeren projeler için temeldir. Türkiye-Türkmenistan ilişkilerinde Berdimuhammedov dönemi karşılıklı geliş gidişlerin arttığı bir dönemi başlattı. Burada Berdimuhammedov ile birlikte Türkmenistan ın daha dışa dönük bir politika izlemesinin de etkisi vardır. Türkmenistan ın Asya-Pasifik bölgesine açılımı ve Çin Halk Cumhuriyetiyle gelişen ilişkileri enerji kaynaklarının taşınmasında da yeni alternatifler arayışının sonucuydu. Türkmenistan-Kazakistan-Çin doğalgaz boru hattı 8800 km uzunlu- 35 Turkmenistan s New Ambassador Submit Credentials to Azerbaijani Foreign Ministry, Trend, 8 Nisan 2008, (http://en.trend.az/azerbaijan/politics/1171792.html). 36 Hakan Gürek, Moskova da Ne İşiniz Var?, Milliyet, 7 Ekim 1999: Güngör Mengi, Gaz Kokusu, Sabah, 7 Ekim 1999; Ferai Tinç, Türkmenbaşi Firçasının Perde Arkası, Hürriyet, 8 Ekim 1999. 37 Hürriyet, 6 Milyar Dolarlık İmza, 19 Kasım 1999. 13
Kamer KASIM ğunda olup 2009 yılından itibaren faaliyete geçmiştir. 38 Ancak Türkmenistan ın tarafsızlık politikasında bir değişme olmadı. 39 Berdimuhammedov 2012 yılında Türkiye ye yaptığı iki ziyaretin yanında Türkiye Cumhurbaşkanı Gül ün 2013 yılındaki ziyareti ve 2014 de Türkmenistan daki atçılık bayramına onur konuğu olarak katılması ilişkilerdeki yakınlığın göstergesiydi. 40 Türkiye-Türkmenistan ilişkileri 2014 yılında Devlet Başkanı düzeyinde temaslarla ilerlemeye devam etti. Berdimuhammedov un Haziran 2014 te yaptığı ziyaret sırasında Türkiye yi Bakü den Kars a uzanan demiryoluyla Orta Asya ve Çin e bağlayacak Orta Koridora Türkmenistan ın dâhil edilmesini içeren bir anlaşma imzalandı. 41 Cumhurbaşkanı seçilen Recep Tayyip Erdoğan da Kasım 2014 de Türkmenistan a ziyarette bulunmuştur. 42 Ziyarette Cumhurbaşkanı Erdoğan Türkmenistan ın Türkiye den gelip faaliyette bulunan firmalara olan güveninden dolayı teşekkür etmiştir. Özellikle inşaat sektöründe Türkmenistan da yapılan yatırımlarda Türkiye den firmalar başı çekmekte ve uluslararası Türkmenbaşı Limanı projesi gibi önemli projelerde yer almaktadırlar. 43 Türkmenistan da Türkiye menşeli firmaların sayısı 600 kadardır ve bunların yaptıkları işler 34 milyar doların üzerindedir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi de 4 milyar doları geçmiştir. 44 Türkmenistan-Azerbaycan-Türkiye Türkmenistan-Azerbaycan Türkiye nin işbirliği her üç ülke içinde verimli sonuçlar doğuracak nitelikte olduğu gibi Avrupa açısından da önem taşımaktadır. Avrupa nın doğalgazda Rusya ya olan bağımlılığının azaltılması için Hazar Bölgesinden doğalgaz alımı büyük önem taşımaktadır. Bu noktada Azerbaycan ve Türkmenistan doğalgazının Avrupa pazarına taşınması gereklidir. Rusya ile Batı 38 Selçuk Çolakoğlu, The New Concept of Turkmenistan s Foreign Policy, Journal of Turkish Weekly, 22 Mart 2013. 39 Luca Anceschi, Turkmenistan s Foreign Policy, Positive Neutrality and the Consolidation of the Turkmen Regime, (New York: Routledge, 2009), ss. 139-145. 40 Cumhurbaşkanı Gül Türkmenistan a Gitti, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Web Sitesi, 26 Nisan 2014, (http://www.tccb.gov.tr/haberler/170/89286/cumhurbaskani-gul-turkmenistanagitti.html). 41 Selin Şen Saltaş, Berdimuhammedov dan Ankara ya Stratejik Ziyaret, Hazar World, Sayı: 20, Temmuz 2014, ss. 10-12. 42 Cumhurbaşkanı Erdoğan Türkmenistan da, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Web Sitesi, 6 Kasım 2014, (http://www.tccb.gov.tr/habe rler/170/91469/cumhurbaskani-erdoganturkmenistanda.html). 43 Bakınız, (http://www.turkiye-turkmenistan.com/?p=8807). 44 Türkiye Türkmenistan Siyasi İlişkileri, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Web Sitesi, (http://www.mfa.gov.tr/turkiye-turkmenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa). 14
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli arasında esas itibarıyla Ağustos 2008 de Rusya nın Gürcistan topraklarını işgaliyle başlayan gerginlik, bir süre sonra yatışır gibi olsa da Rusya nın Kırım ı ilhakı ve Doğu Ukrayna daki ayrılıkçı hareketlere olan desteğiyle doruğa çıkmıştır. Ağustos 2008 de Rusya kuvvetleri Gürcistan topraklarına girdiğinde dönemin ABD Dışişleri Bakanı Condelezza Rice Rusya nın hareketini Sovyet ordusunun Çekoslavakya yı işgaline benzetmişti. 45 Rusya nın Kırım ı ilhakı ve Doğu Ukrayna ya yönelik hareketleriyle Ukrayna nın toprak bütünlüğüne yönelik saldırısı ise başta Doğu Avrupa olmak üzere tüm Avrupa ve ABD de alarma neden oldu. Doğu Avrupa ülkeleri NATO şemsiyesinin ne kadar önemli olduğunu çok net bir şekilde gördüler. Avrupa ise enerjide Rusya ya olan bağımlılığın azaltılması üzerinde daha fazla durmaya başladı. Avrupa nın çeşitli kaynaklardan gaz alımı ile ilgili ortaya atılan Nabucco projesi 3300 kilometrelik bir boru hattıyla Azerbaycan doğalgazının yanı sıra Türkmenistan ve hatta Kazakistan gazının Türkiye üzerinden diğer Avrupa ülkelerine ulaştırılmasını içermekteydi. Tamamlandıktan sonra yılda 31 milyar metreküp gaz Avrupa ya ulaşacaktır. Doğalgazın miktarı nedeniyle Azerbaycan gazı yanında Türkmenistan gazının da projeye eklemlenmesi sıkça gündeme getirilmişti. Nabucco 7,9 milyar Avroya mal olacaktır. Projeye ilişkin 27 Ocak 2009 da Budapeşte de bir zirve yapılmış ve 13 Temmuz 2009 da Nabucco Hükümetlerarası Konferansı İstanbul da toplanmış ve hükümetlerarası anlaşma imzalanmıştır. Ancak Avrupa Birliği ülkelerinin proje konusunda yeterince girişimde bulunmamaları Nabucco nun ilerlememesine ve geleceğine ilişkin soru işaretlerine yol açmıştır. Nabucco projesinde ilerlemenin sağlanamadığı ve projenin durduğu izlenimi veren bir durum söz konusudur. 46 Türkiye ile Azerbaycan ise hem iki ülkeyi birbirine yakınlaştıracak hem de dünya piyasalarına Azerbaycan gazını önemli miktarlarda sunacak olan TANAP projesini ileri sürmüşlerdir. Yukarıda ifade edildiği gibi projenin ana boru hat- 45 Peace Plan Signed, But Russian Forces Appear to Advance, Eurasia Insight, 15 Ağustos 2008, (http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav081508_pr.shtml). Rusya-Gürcistan çatışması için bakınız, Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, (Ankara: USAK Yayınları, 2011), ss. 207-230. 46 Shahin Abbasov, Russia-Ukraine Gas Conflict Helps Azerbaijan, Nabucco, Eurasianet, 20 Ocak 2009, (http://www.erasianet.org/departments/insightb/articles/eav012009_pr.shtml). Rovshan İbrahimov, Nabucco Pipeline: Increased Actuality, but Inertie in Realization I, The Journal of Turkish Weekly, 17 Şubat 2009, (http://www.turkishweekly.net/columnist/3101/ nabucco-pipeline-increased-actuality-but-inertie-in-realization-i-html); Rovshan İbrahimov, Nabucco Pipeline: Increased Actuality, but Inertie in Realization II, The Journal of Turkish Weekly, 3 Mart 2009, (http://www.turkishweekly.net/columnist/3101/nabucco-pipelineincreased-actuality-but-inertie-in-realization-ii-html); Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, (Ankara: USAK Yayınları, 2011), ss. 175-177. 15
Kamer KASIM tı sözleşmesi 14 Ekim 2014 te imzalanmıştır ve kapasitenin 2026 da 31 milyar metreküpe çıkarılması planlanmaktadır. Azerbaycan 3,2 trilyon metreküp ispatlanmış doğalgaz rezerviyle bu projede doğalgaz tedarikçisi konumundadır. Ancak 17,5 trilyon metreküp ile dünyada 4. Büyük doğalgaz rezervlerine sahip olan Türkmenistan ın Türkiye üzerinden Avrupa ya doğalgaz tedariki sürecine girmesi Hazar bölgesini Avrupa açısından ileride ana enerji kaynaklarından birisi haline getirebilecektir. Bunun için Hazar geçişli boru hattı büyük önem taşımaktadır. Türkiye ve AB nin bu boru hattı için kararlılık göstermeleri hattın yapılmasının önündeki engelleri kaldıracaktır. Türkiye ile Türkmenistan arasında 30 Mart 2013 de Türkiye nin Türkmenistan dan doğalgaz alımına ilişkin bir çerçeve anlaşma imzalandı. Aslında Türkiye nin Türkmenistan dan doğalgaz alımına ilişkin anlaşma 1999 da yapılmıştı. Ancak Türkmenistan dan Türkiye ye doğalgazı taşıyacak olan boru hattının yapılamaması nedeniyle hayata geçirilemedi. 47 Türkiye-Azerbaycan-Türkmenistan ilişkilerindeki gelişmelerin yanında Rusya nın Batı ile olan ilişkileri Ağustos 2008 sonrası süreçte çok değişti ve Avrupa nın Hazar enerji kaynaklarına yönelik bakışı ve ilgisi son yıllarda arttı. Bunun yanında Rusya nın Çin ile doğalgaz satışına ilişkin anlaşma yapması da Türkmenistan ın Avrupa pazarını ilerisi için daha fazla düşünmesine yol açmıştır. 48 Hazar geçişli boru hattının yapılması bu açıdan önemlidir. Hazar geçişli boru hattının dışında Türkmenistan gazını Avrupa ya ulaştırmada tartışılan bir diğer yol ise sıvılaştırılmış doğalgaza yatırım yapıp bu şekilde büyük miktarlarda Türkmenistan gazını Hazar ın diğer yakasına taşımaktır. 49 Ancak Hazar geçişli boru hattının yapılması hem Türkmenistan ın Batıya gaz akışının sürekli ve ekonomik şekilde yapılması hem de Hazar enerji kaynaklarının en verimli şekilde, sınırlamalar olmadan değerlendirilebileceğinin gösterilmesi bakımından önemlidir. Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan ın ilişkilerinin siyasi düzlemde de üçlü mekanizmalarla geliştirilmesi önemlidir. Her üç ülkenin dışişleri bakanlarının görüşmeleri bu bakımdan anlamlı olmuştur. Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan dışişleri bakanları üçlü toplantısının ilki Bakü de 26 Mayıs 2014 de 47 Bkz., Emin Emrah Danış, The Future of the Azerbaijan-Turkmenistan-Turkey Energy Cooperation, Hazar Strateji Enstitüsü, 25 Haziran 2014. 48 Bakınız, Turkmenistan, Azerbaijan and Turkey Bond, Vestnik Kavkaza, 3 Kasım 2014, (http:// vestnikkavkaza.net/articles/politics/55761.html),. 49 Jon Boonstra, The EU-Turkmenistan Energy Relationship: Difficulty or Opprtunity?, EDC2020 Policy Brief, Sayı: 5, Ekim 2010. 16
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli yapılmıştır. Toplantı sonunda Bakü Bildirisi imzalanmıştır. Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan ı ilgilendiren enerji ve ulaştırma başta olmak üzere konular üzerinde işbirliğinin geliştirilmesi ele alındı. Üç ülke ayrıca uluslararası ve bölgesel örgütler çerçevesinde görüş alış verişi ve birbirlerinin uluslararası örgütler nezdindeki adaylıklarını destekleme konusunda görüş beyan ettiler. Görüşmede Türkiye Dışişleri Bakanı nın her üç ülkeyi de Avrasya nın merkezindeki ülkeler olarak tanımlaması ve Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan ın uluslararası barışa katkıda bulunmaya hazır olduklarını ifade edip, bu çerçevede bütün çevre ülkelerinin de istifade edeceği bir dönem başladığını ifade etmesi dikkat çekiciydi. 50 Sonuç Soğuk Savaş sonrası dünya sisteminde Hazar enerji kaynaklarının uluslararası alana taşınması ve yeni bağımsızlıklarını kazanan ülkelerin güvenliklerinin sağlanması ikili ve bölgesel düzeyde işbirliklerini zorunlu kılmıştır. Türkiye bölgesel güç konumuyla yeni dünya düzeninde stratejik açıdan önemini devam ettirme ve artan enerji ihtiyacını karşılama gibi gerekçelerle Hazar ile ilgilenmiştir. Burada enerji zengini olan Azerbaycan ve Türkmenistan ın kaynaklarının uluslararası pazarlara Türkiye üzerinden taşınması hem Türkiye ye stratejik avantajlar sağlayacak hem de Türkiye nin doğalgazda kaynak çeşitliliğini sağlayacak bir adım olarak görüldü. Türkiye ile Azerbaycan enerji işbirliğinde tam bir uyum sağlarken, Türkmenistan ın bu yapıya dahil olma süreci zaman almış ve Hazar geçişli boru hattının yapılamaması nedeniyle Türkmenistan, Azerbaycan ve Türkiye enerji yoluyla bağlanamamıştır. Türkmenistan ın sürekli tarafsızlık politikasını daha katı şekilde uyguladığı Niyazov döneminde uluslararası ilişkilerini de sınırlı tuttuğu görülüyor. Türkmenistan ın tarafsızlık statüsü tamamen ülkenin iradesiyle gerçekleşmiştir. Bir savaş sonrası durum ya da büyük güçlerin dayatmasıyla olmadığından çok değerli bir statüdür ve aslında izolasyon anlamına da gelmemektedir. Nitekim Berdihammedov ile birlikte ilişkilerini çeşitlendiren Türkmenistan, Azerbaycan la olan sorunların çözümünde de 2008 den itibaren mesafe almaktadır. Bu durum Hazar geçişli boru hattının yapılmasını kolaylaştırıcı bir faktördür. Türkmenistan ın doğalgazının bu hat ile batıya ulaştırılması Türkmenistan-Azerbaycan-Türkiye üçlüsünü enerji hattıyla bağlayacaktır. Türkmenistan ın Türkiye den Orta Asya ya uzanan demiryolu hattına entegre 50 Bakınız, (http://www.mfa.gov.tr/turkiye_-azerbaycan-ve-turkmenistan-disisleri-bakanlari-uclutoplantisi_nin-ilki-baku_de-gerceklestirildi.tr.mfa). 17
Kamer KASIM edilmesi de İpek Yolu nun demirağlarla örülmesi yanında Türkmenistan-Azerbaycan-Türkiye ulaşımını kolaylaştıracaktır. Türkiye-Azerbaycan-Türkmenistan üçlüsünün enerji alanındaki birlikteliği her üç ülkeye de avantaj sağlayacağı gibi dünya enerji piyasası için ve özellikle de doğalgaz da Avrupa nın enerji güvenliği için önemlidir. Ancak bunun mümkün olması her üç ülkenin çabasını gerektirir ve ekonomik alanda olduğu kadar siyasi alanda da Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan ın işbirliği zorunludur. Üç ülkenin dışişleri bakanlarının bir araya gelmesi ve bir vizyon ortaya koymaları bu açıdan ilk ve önemli bir adım olmuştur. Entegrasyon yerine çatışmanın ön planda olduğu ve bir tarafın kazancının diğer tarafın mutlak kaybı olarak anlaşıldığı bir coğrafyada üç ülkenin örnek işbirliğinden sürdürülebilir ve verimli sonuçlar ortaya çıkarsa, bu Türkmenistan, Azerbaycan ve Türkiye dış politikalarının bir başarısı olacaktır. Bunun yanında üç ülkenin ortaya koyacağı sinerji bölgesel entegrasyonun önünü açabilir. Buna engel olmak isteyecek ve ilişkilerini sıfır toplamlı oyun çerçevesinde götüren ülkelere karşı ise üç ülkenin dikkatli olması ve doğru adımlar atması gereklidir. 18
Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan Üçlüsü: Örnek Bir İşbirliği Modeli KAYNAKÇA Abbasov, Shahin, Russia-Ukraine Gas Conflict Helps Azerbaijan, Nabucco, Eurasianet, 20 Ocak 2009, (http://www.erasianet.org/departments/insightb/ articles/eav012009_pr.shtml). Abilov, Shamkhal, Hazar ın Hukuki Statüsü, Hazar Raporu, Yaz 2013. Afarova, J. Aynur, Turkey and Azerbaijan Sign Agreements for Supply of Pipes for TANAP, AZERNEWS, 14 Ekim 2014, (http://www.azernews.az/ oil_and_gas/71925.html). Anceschi, Luca, Turkmenistan s Foreign Policy, Positive Neutrality and the Consolidation of the Turkmen Regime, (New York: Routledge, 2009). Axundov, Fuad, Co-Chairs Against Azerbaijan, the UN General Assembly Against Co-Chairs, Region Plus, Sayı: 7, 1 Nisan 2008. Boonstra, Jon, The EU-Turkmenistan Energy Relationship: Difficulty or Opprtunity?, EDC2020 Policy Brief, Sayı: 5, Ekim 2010. Çolakoğlu, Selçuk, The New Concept of Turkmenistan s Foreign Policy, Journal of Turkish Weekly, 22 Mart 2013. Danış, Emin Emrah, The Future of the Azerbaijan-Turkmenistan-Turkey Energy Cooperation, Hazar Strateji Enstitüsü, 25 Haziran 2014. Fuller, Elizabeth, Can Turkey Remain Neutral, Radio Free Europe/Radio Liberty, 3 Nisan 1992. Fuller, E. Graham & J. Arquilla, The Intractable Problem of Regional Power, Orbis, Sonbahar 1996. Goble, A. Paul, Ankara Resists Russian Pressure, Radio Free Europe/Radio Liberty, 15 Mayıs 1998. Gürek, Hakan, Moskova da Ne İşiniz Var?, Milliyet, 7 Ekim 1999. Hoffman, Stanley, A New World and Its Troubles, Foreign Affairs, Cilt: 69, Sayı: 2, Sonbahar 1990. İbrahimov, Rovshan, Nabucco Pipeline: Increased Actuality, but Inertie in Realization I, The Journal of Turkish Weekly, 17 Şubat 2009, (http://www. turkishweekly.net/columnist/3101/nabucco-pipeline-increased-actuality-butinertie-in-realization-i-html). İbrahimov, Rovshan, Nabucco Pipeline: Increased Actuality, but Inertie in Realization II, The Journal of Turkish Weekly, 3 Mart 2009, (http://www. turkishweekly.net/columnist/3101/nabucco-pipeline-increased-actuality-butinertie-in-realization-ii-html). 19
Kamer KASIM Jackson, Alexander, The Implications of the Turkmenistan-Azerbaijan Dispute, Caucasian Review of International Affairs, Sayı: 42, 10 Ağustos 2009. Kasım, Kamer, The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception to the Peace Process, Armenian Studies, Sayı: 2, Haziran-Temmuz-Ağustos 2001. Kasım, Kamer, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, (Ankara: USAK, 2011). Kasım, Kamer, The Origins and Consequences of the Nagorno-Karabakh Conflict, Basic Principles for the Settlement of the Conflicts on the Territories of the GUAM States, Bakü, 15-16 Nisan 2008. Kasım, Kamer, The Nagorno-Karabakh Conflict From its Inception to the Peace Process, Armenian Studies, Cilt: 1, Sayı: 2, Haziran-Temmuz-Ağustos 2001. Kasım, Kamer, 11 Eylül Sürecinde Kafkasya da Güvenlik Politikaları, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, Cilt: 1, Sayı: 1, 2006. Kasım, Kamer, İlham Aliyev in Ziyareti Seçimden Sonra İlk Durak Türkiye, USAK, 11 Kasım 2013, (http://www.usak.org.tr/kose_yazilari_det. php?id=2161&cat=323#.velz-_mueso). Kavkaza Vestnik, Turkmenistan, Azerbaijan and Turkey Bond, 3 Kasım 2014, (http://vestnikkavkaza.net/articles/politics/55761.html). Krauthammer, Charles, The Unipolar Moment, Foreign Affairs, Cilt: 70, Sayı: 1, Bahar 1991. Lütem, Ömer Engin, Protokollerin, İmzalandığı Gün İçi Boşaltıldı, USAK, 2 Aralık 2010, (http://www.usak.org.tr/myazdir.asp?id=1885). Mengi, Güngör, Gaz Kokusu, Sabah, 7 Ekim 1999. Muradova, Mina, Azerbaijani-Turkmen Disagreement Endangers Trans- Caspian Pipeline, CACI Analyst, 27 Haziran 2012. Naegele, Joylon, Caspian Oil Represents Challenge to the Straits, Radio Free Europe/Radio Liberty, 23 Haziran 1998. Oğan, Sinan, Yeni Global Oyun ve Hazar ın Statüsü, Turksam, 14 Şubat 2005,I (http://www.turksam.org/tr/a153.html). Papian, Ara, Papian: On the decision of the Constitutional Court of the Republic of Armenia, Armenian Weekly, 13 Ocak 2010, (http://www.armenianweekly. com/2010/01/13/papian-on-the-decision-of-the-constitutional-court-of-therepublic-of-armenia/). Peyrouse, Sebastien, Turkmenistan, Strategies of Power, Dilemmas of Development, (New York: M.E. Sharpe, 2011). 20