DERS NOTU 08 YATIRIMIN FAİZ ESNEKLİĞİ, PARA VE MALİYE POLİTİKALARININ ETKİNLİKLERİ, TOPLAM TALEP (AD) EĞRİSİNİN ELDE EDİLİŞİ Bugünki dersin içeriği: 1. YATIRIMIN FAİZ ESNEKLİĞİ... 1 2. PARA VE MALİYE POLİTİKALARININ ETKİNLİKLERİ... 6 3. TOPLAM TALEP EĞRİSİNİN ELDE EDİLİŞİ... 11 4. FİYATLARIN SABİT VE DEĞİŞEN OLDUĞU DURUMLAR: AS EĞRİSİNİN ŞEKLİ VE KEYNEZYEN ANALİZ... 12 KAYNAKÇA... 17 1. Yatırımın Faiz Esnekliği Tüketim fonksiyonunun şöyle olduğunu varsayalım: C = a + b(y T), Burada a ve b rakamları sıfırdan büyük rakamlardır. Yatırım fonksiyonu şöyle olsun: I = c dr, Burada da c ve d rakamları sıfırdan büyük rakamlardır. Dikkat edilmelidir ki; b parametresi marjinal tüketim eğilimidir ve dolayısıyla sıfır ile 1 arasında bir değer alabilir. Diğer taraftan, yatırım fonksiyonundaki d parametresi ise faiz oranlarına 1
yatırımların ne kadar duyarlı olduğunun bir göstergesidir. Yatırımlar, faiz oranları düştüğünde artacakları için, d parametresinin önünde negatif işareti vardır. Yatırımın faiz esnekliği şöyle yazılabilir: di ε = I dr r Düzenlersek, şöyle yazılabilir: ε = di r dr I ε = ( d) r I Görüldüğü gibi, yatırım fonksiyonu üzerindeki herhangi bir noktada, yani herhangi bir faiz oranı ve planlanan yatırım miktarı bileşiminde (yani veri r ve I için), yatırımın faiz esnekliğini belirleyen etken d parametresinin aldığı değerdir. Bu parametre ise yatırımın faize olan duyarlılığıdır. Yani yatırımların faiz oranına duyarlılığı artıkça (yani d büyüdükçe), yatırımın faiz esnekliği artar. IS eğrisi için Ders Notu 6 da kullandığımız doğrusal fonksiyon biçimini düşünürsek, şu şekilde yazabiliriz: r= a+ c + 1 G b T 1 b Y d d d d 2
IS eğrisinin eğimi ise şöyledir: dr dy = 1 b d O halde, yatırımın faiz oranı duyarlılığı (yani d parametresi) arttıkça, yatırımın faiz esnekliği artar. Yatırımların faize duyarlılığı (yani yatırımların faiz esnekliği) artıkça, IS eğrisi yatıklaşır (çünkü d artıkça 1 b ifadesi küçülür). Yani böyle bir durumda, faiz d oranındaki küçük bir değişme yatırımlarda büyük miktarda bir değişmeye yol açarak gelir düzeyini önemli şekilde etkiler. Yatırımların faiz esnekliğinin azalması (yatırımların faiz oranına duyarlılığının azalması) durumunda ise, IS eğrisi dikleşir. Diğer taraftan, IS eğrisinin eğimini belirleyen diğer bir faktör de b parametresidir. Bildiğimiz gibi, bu parametre marjinal tüketim eğilimidir. O halde, marjinal tüketim eğilimi artarsa (yani b büyürse), 1 b ifadesi küçülür. Bu ise, IS nin eğiminin düşmesi yani d daha yatık bir IS eğrisi anlamına gelir. 3
Şekil 1 Devleti Olmadığı (yani, T=G=0) Kapalı Bir Ekonomide (yani, X=M=0) IS Eğrisinin Elde Edilişi 4
Şekil 2 Yatırımın Faiz Esnekliği ve IS Eğrisinin Eğimi 5
Şekil 3 Devlet Sektörünün Eklendiği Durumda (yani, T 0, G 0) Kapalı Bir Ekonomi (yani, X=M=0) için IS Eğrisinin Elde Edilişi 2. Para ve Maliye Politikalarının Etkinlikleri Şekil 4 te para politikasının etkileri (etkinliği) ile IS eğrisinin eğimi arasındaki ilişki gösterilmektedir. Görüldüğü gibi, IS eğrisi ne kadar dik ise, para politikasının etkisi (Y üzerindeki) o kadar azdır. Tamamen dikey olan IS eğrisi durumunda para politikasının denge gelir üzerinde hiçbir etkisi yoktur, sadece faiz oranını artırır. 6
Şekil 4 Para Politikasının Etkileri (Etkinliği) ile IS Eğrisinin Eğimi Arasındaki İlişki Şekil 5 te maliye politikasının etkileri (etkinliği) ile IS eğrisinin eğimi arasındaki ilişki gösterilmektedir. Görüldüğü gibi, IS eğrisi ne kadar dik ise, maliye politikasının etkisi (Y üzerindeki) o kadar yüksektir. Tamamen dikey olan IS eğrisi durumunda maliye politikasının denge gelir üzerindeki etkisi en yüksektedir. 7
Şekil 5 Maliye Politikasının Etkileri (Etkinliği) ile IS Eğrisinin Eğimi Arasındaki İlişki Şekil 6 te maliye politikasının etkileri (etkinliği) ile LM eğrisinin eğimi arasındaki ilişki gösterilmektedir. Görüldüğü gibi, LM eğrisi ne kadar dik ise, maliye politikasının etkisi (Y üzerindeki) o kadar azdır. Tamamen dikey olan LM eğrisi durumunda maliye politikasının denge gelir üzerinde hiçbir etkisi yoktur, sadece faiz oranını artırır. 8
Şekil 6 Maliye Politikasının Etkileri (Etkinliği) ile LM Eğrisinin Eğimi Arasındaki İlişki Şekil 7 te para politikasının etkileri (etkinliği) ile LM eğrisinin eğimi arasındaki ilişki gösterilmektedir. Görüldüğü gibi, LM eğrisi ne kadar dik ise, para politikasının etkisi (Y üzerindeki) o kadar fazla olmaktadır. Tamamen dikey olan LM eğrisi durumunda para politikasının denge gelir üzerindeki etkisi en yüksektir. 9
Şekil 7 Para Politikasının Etkileri (Etkinliği) ile LM Eğrisinin Eğimi Arasındaki İlişki Tablo 1 Para ve Maliye Politikalarının Etkinlikleri ile IS ve LM Eğrilerinin Eğimleri Arasındaki İlişki Para Politikası IS Eğrisi LM Eğrisi Dik Etkin Değil Etkin Yatık Etkin Etkin Değil Maliye Politikası IS Eğrisi LM Eğrisi Dik Etkin Etkin Değil Yatık Etkin Değil Etkin 10
3. Toplam Talep Eğrisinin Elde Edilişi Keynezyen Toplam Talep Eğrisi (Keynezyen AD), mal ve para piyasalarını eşanlı dengeye getiren fiyat düzeyi ve çıktı düzeyi bileşimlerini gösterir. Toplam talep eğrisi negatif eğimlidir. Bunun nedeni şöyle açıklanabilir: Veri nominal para arzında, fiyat düzeyindeki bir düşüş, reel para bakiyelerinin (M/P) artmasına sebep olur. Bu durum, LM eğrisini sola kaydırır ve sonuçta faiz oranını düşürür. Faiz oranının düşmesi, yatırım talebini artırır ve böylece toplam harcamalar artar. Bu yüzden, fiyat düzeyi düştüğü zaman, harcamaların denge düzeyi artar; bu nedenle de AD eğrisi aşağı doğru eğimli olur. AD eğrisinin elde edilişi Şekil 8 de gösterilmektedir. Farklı fiyat düzeylerinde LM eğrisi harket eder ve bunun sonucunda her fiyat düzeyi için farklı bir denge gelir düzeyi oluşur. AD eğrisi, işte bu farklı fiyat düzeylerine karşılık gelen denge gelir miktarlarının çizilmesi ile bulunur. Şekilde fiyat düzeyi P 0 dan P 1 ve P 2 ye M yükseldiğinde LM eğrisi LM 0 M den, sağa, LM 0 ve P P M LM 0 ye kayar. Yeni denge gelir miktarları Y P 1 ve Y 2 olur. AD 2 eğrisi bu noktaları gösteren eğridir. 0 1 11
Şekil 8 Toplam Talep Eğrisi nin (AD) Elde Edilişi 4. Fiyatların Sabit ve Değişen olduğu Durumlar: AS Eğrisinin Şekli ve Keynezyen Analiz Şimdiye kadar, IS-LM modeli çerçevesinde, herhangi bir para veya maliye politikasının etkilerini inceledik. 12
Bu analizde, aslında, LM veya IS de meydana gelen bir kayma sonucu yeni denge geliri oluştuğunda, fiyatlarda bir değişme olmadığını varsayıyorduk. Fiyatlarda bir değişim olsa LM eğrisinin bu değişime cevap vererek (P değiştiğinde, M/P değişecek, bu da LM eğrisini kaydıracaktı) kayması gerekecekti. Fakat şimdiye kadar fiyatların yeni LM ve IS denge noktasından dolayı değişmediğini varsaydık (örtük olarak). Bu varsayım aslında bizim tam yatık bir AS (toplam Arz Eğrisi) eğrisi varsaydığımız anlamına geliyordu. Tam yatık AS eğrisi, fiyatın sabit olduğu durumu gösteriyordu. Şekilde 9 da şimdiye kadar yapmış olduğumuz analizde aslında AS eğrisini nasıl kabul ettiğimizi (şimdiye kadar bunu belirtmemiştik, yani b durum örtük idi) görüyoruz. Şekil 9 Fiyatların-Sabit-Olduğu Keynezyen Modelde Toplam Arz Eğrisi (AS) Şekil 10 da fiyat düzeyinin değiştiği durumda (Pozitif Eğimli AS Eğrisi) para arzında meydana gelen bir artışın etkileri gösterilmektedir 1. 1 Dikkat: Bu şekillerde AD yerine Y D, AS yerine ise Y S kısaltmaları kullanılmıştır, karıştırmayınız. 13
Şekilde para arzı M 0 dan M 1 e yükseldiğinde LM eğrisi M LM 0 M den, sağa, LM 1 a kayar, bu da AD eğrisinin P 0 P 0 kayması demektir. B noktasına gelinir. Alt panele bakılırsa, B noktası AS-AD eğrilerinin kesiştiği nokta değildir, yani denge noktası değildir. B noktasında talep fazlası olduğu için fiyatlar AD ve AS nin kesişimi olan C noktasına yani P 1 düzeyine yükselir (Dikkat: yatay AS kabul ettiğimiz durumda, fiyat değişmezdi). Yükselen fiyatlar reeel para balanslarını düşürür ve LM eğrisi M LM 1 M den LM 1 e kayar. Böylece yükselen fiyatlar, para P 0 P 1 politikasının etkisinin bir kısmını yok etmiş olur. Benzer şekilde Şekil 11 de de fiyat düzeyinin değiştiği durumda (Pozitif Eğimli AS Eğrisi) devlet harcamalarında meydana gelen bir artışın etkileri incelenmektedir. Devlet harcamaları artırılarak G0 dan G1 e yükseldiğinde IS eğrisi IS(G0) dan IS(G1) e kayar. Şimdiye kadar varsaydığımız AS eğrisi kapsamında (yani tam yatay AS eğrisi) analizimizi yapıyor olsaydık, politika etkisi bu kaymada sonuçlanacaktı. Fakat şimdi pozitif eğimli AS eğrisi durumunu inceliyoruz. Bu durumda IS nin kaymasıyla, AD eğrisi sağa kayar, ve fiyatlar P 1 e yükselir. Yükselen fiyatlar, reel para bakiyelerini M azaltır. Bunu sonucunda LM eğrisi, sola, LM 0 dan P LM M P 0 1 e kayar. Böylece son denge noktası C noktası olur. Bu konunun ayrıntılarına gelecek derste gireceğiz. 0 14
Şekil 10 Fiyat Düzeyinin Değiştiği Durumda (Pozitif Eğimli AS Eğrisi) Para Arzında Meydana Gelen Bir Artışın Etkileri 15
Şekil 11 Fiyat Düzeyinin Değiştiği Durumda (Pozitif Eğimli AS Eğrisi) Devlet Harcamalarında Meydana Gelen Bir Artışın Etkileri Şekil 12 de AS eğrisinin şeklinin önemi gösterilmektedir. AD eğrisi kaydığı zaman (IS veya LM den dolayı), AS nin üç farklı durumuna göre üç farklı sonuç oluşmaktadır 16
Şekil 12 Bir Politika Değişikliğinin, Çıktı (Y) Üzerindeki Etkisini Belirlemede Toplam Arz Eğrisi nin (AS) Rolü Kaynakça Macroeconomics, Froyen, 2009. 17