Modern Türklük Araştırmaları Dergisi

ISSN: 1304-8015 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Journal of Modern Turkish Studies Cilt 9, Sayı 4 ( Aralık 201 2 ) Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Telif Hakkı Ankara Üniversitesi

2 Editör F. Sema Barutcu Özönder, Prof.Dr. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Sıhhiye. Ankara Tel.: (+90 312) 310 32 80 / 1285 Faks: (+90 312) 310 57 13 E-posta: barutcu@humanity.ankara.edu.tr Yardımcı Editörler Saime Selenga Gökgöz, Doç.Dr. (Hacettepe Ü, Ankara) Gülsüm Killi Yılmaz, Doç.Dr. (Ankara Ü, Ankara) G. Selcan Sağlık Şahin, Yrd.Doç.Dr. (Ankara Ü, Ankara) İngilizce Dil Editörü Arda Arıkan, Yrd.Doç.Dr. (Akdeniz Ü, Antalya) Rusça Dil Editörü Gülsüm Killi Yılmaz, Doç.Dr. (Ankara Ü, Ankara) Yayın Kurulu Üyeleri Erkin Emet, Yrd.Doç.Dr. (Ankara Ü, Türkiye) Melek Erdem, Prof.Dr. (Ankara Ü, Türkiye) Filiz Kılıç, Yrd.Doç.Dr. (Ankara Ü, Türkiye) Danışma Kurulu Üyeleri Yavuz Akpınar, Prof.Dr. (Türkiye) Eralp Alışık, Yrd.Doç.Dr. (Türkiye) Júlia Bartha, Dr. (Macaristan) Tsend Battulga, Dr. (Moğolistan) Mönhcargal Bazarragçaa, Prof.Dr. (Moğolistan) Tamara G. Borgoyakova, Prof.Dr. (Hakas C-RF) Salican Cigitov, Prof.Dr. (Kırgızistan) Gülzura Cumakun, Prof.Dr. (Türkiye-Kırgızistan) Seyfettin Erşahin, Prof.Dr. (Türkiye) İşmuhammed G. Galyautdinov, Prof.Dr. (Başkurdistan RF) Fuad Ganiyev, Prof.Dr. (Tataristan - RF) Shimin Geng, Prof.Dr. (Çin) Saadettin Gömeç, Prof.Dr. (Türkiye) Cevat Heyet, Prof.Dr. (İran) Zafer İlbars, Prof.Dr. (Türkiye) Abduvali Kaydarov, Prof.Dr. (Kazakistan) İgor Kormuşin, Prof.Dr. (Rusya) Lala H. Kuliyeva, Prof.Dr. (Azerbaycan) G. Jorigt, Prof.Dr. (İç Moğolistan Çin) Aynur Öz Özcan, Doç.Dr. (Ankara Ü, Türkiye) Ufuk Tavkul, Prof.Dr. (Ankara Ü, Türkiye) Erdoğan Uygur, Doç.Dr. (Ankara Ü, Türkiye) Anvar Mokayev, Doç.Dr. (Kırgızistan) İsmail Musayev, Prof.Dr. (Azerbaycan) Guldarhan Nurgaziyevna, Prof.Dr. (Kazakistan) Nevzat Özkan, Prof.Dr. (Türkiye) M. Cihat Özönder, Prof.Dr. (Türkiye) Berdi Sarıyev, Doç.Dr. (Türkmenistan) Akseleu Seydimbekov, Prof.Dr. (Kazakistan) Gülşen Seyhan Alışık, Prof.Dr. (Türkiye) Almas Şayhulov, Prof.Dr. (Başkurdistan RF) Cemalettin Taşkıran, Prof.Dr. (Türkiye) Aleksandra T. Tıbıkova, Prof.Dr. (GAltay - RF) Litip Tohti, Prof.Dr. (Çin) Vahit Türk, Prof.Dr. (Türkiye) Myagmarsuren Uuganbayar, Doç. Dr. (Moğolistan) Yuri İ. Vasil'ev, Doç.Dr. (Saha Yeri - RF) Oyun M. Viktorovna, Prof.Dr. (Tuva- RF) Özen Yaylagül, Doç.Dr. (Türkiye) Naciye Yıldız, Prof.Dr. (Türkiye) Mirfatih Zekiyev, Prof.Dr. (Tataristan - RF) Peter Zieme, Prof.Dr. (Almanya) Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, çift hakemli bilimsel e-dergidir; MLA (Modern Language Association) International Bibliography (New York/ABD) tarafından taranmakta ve dizinlenmektedir. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Telif Hakkı Ankara Üniversitesi ISSN: 1304-8015 http://mtad.humanity.ankara.edu.tr E-posta: mtad.editor@gmail.com

Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9, Sayı 4, Aralık 2012 İçindekiler F. SEMA BARUTCU ÖZÖNDER, Sunuş 5 Makaleler ANNAGURBAN AŞıROV, Mahtumkulu Firakî: Türkmen Halkının Millî Gururu ŞAHRUZ AGATABAY (SHAHROUZ AGHATABAİ), Mahtumkulu nun Türkmensahra daki Mirası BERDİ SARıYEV, Mahtumkulu nun Dil ve Dilbilimine Dair Görüşlerinin Şiirlerine Yansımaları MELEK ERDEM, Mahtumkulu nun Şiir Dünyasının Anlam Yönü ERDEM UÇAR, Bodhisattva Ruciraketu nun Buddha ya Methiyesi: Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök (R M 649/09 653/08) FATİH ERBAY, Çağatay Türkçesiyle Yazılmış İki Risâle: Risâle- i Çârvâdârçılık ve Risâle- i Dihkânçılık MEHMET RıZA HEYET, Fereyden Ağzı I MUSA RAHİMİ (MOUSA RAHİMİ), İran Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Konuşurlarının Ret Stratejileri Üzerine Karşılaştırmalı Bir M. SELCEN ÇÜRÜK, Olumsuzluğun Anlatı Metinlerindeki İşlevleri Üzerine ЗИНАИДА ЕФРЕМОВНА КАСКАРАКОВА, Развитие и становление хакасской общественно- политической терминологии BEHRUZ BİKBABAYİ (BEHROUZ BİCBABAİ), İran Türkolojisi Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi: Kitaplar MERAL DEMİRYÜREK, Kıbrıs Türk Aydını Mustafa Hâmi Bey ve Rüya sı 7-22 23-49 50-71 72-81 82-102 103-124 125-132 133-146 147-175 176-184 185-197 198-209

Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9, Sayı 4 (Aralık 2012), ss. 82-102 DOI: 10.1501/MTAD.9.2012.4.38 Telif Hakkı Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Bodhisattva Ruciraketu nun Buddha ya Methiyesi: Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök [R M 649/09 653/07] Erdem Uçar Gediz Üniversitesi (İzmir) ÖZET Altun Yaruk Sudur, Beş Balıklı Şiŋko Şeli Tutuŋ tarafından Çinceden Uygurcaya çevrilmiştir. Türk Budizmini anlama noktasında bize büyük katkı sağlayan Altun Yaruk, ihtiva ettiği Türkçe dil malzemesiyle de paha biçilmez bir hazine niteliğindedir. Uygurca çevirinin iki versiyonu vardır: St. Petersburg yazması ve Berlin versiyonu. St. Petersburg nüshası Altun Yaruk un mevcut en sağlam ve tam yazması olarak kabul edilir. Makalemizde, Altun Yaruk un St. Petersburg nüshasındaki XXVIII. bölümünün yazıçevrimi yapılıp Türkçeye çevrildikten sonra metin açıklamalarla birlikte incelenmiştir. ANAHTAR SÖZCÜKLER Altun Yaruk, XXVIII. Bölök, Uygurca, Budist Uygur Edebiyatı. ABSTRACT Altun Yaruq Sudur was translated from Chinese to Uighur by Šiŋko Šeli Tutuŋ. There are two versions of Altun Yaruq: St. Petersburg manuscript and Berlin fragments. Altun Yaruq, especially its almost complete and most trustworthy text St. Petersburg manuscript, contributes much to understanding of Turkish Buddhism and should be also valued as invaluable treasure of Turkish. In St. Petersburg version Chapter XXVIII of Altun Yaruq are transliterated into Turkish, explained and analysed. KEY WORDS Altun Yaruk, Chapter XXVII, Uighur, Uighur Buddhist Literature.

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 83 1. Giriş Sanskritçe Suvarṇabhāsottama sūtrendrarāja nın Çin. Ji Ying ( 義淨 ) çevirisinden Beş Balıklı Şiŋko Şeli Tutuŋ un başkanlığındaki bir komisyon tarafından (Wilkens 2001: 24, Anm. 120) Uygurcaya çevrilen Altun Yaruk Sudur un Uygurcada iki versiyonu (St. Petersburg nüshası ve Berlin versiyonu [yazmaları]) bulunsa da eserin eksiz hâline en yakın olanı St. Petersburg nüshasıdır. Altun Yaruk un St. Petersburg nüshası, Sergey Efimoviç Malov (1880 1957) tarafından Çin in Gansu vilâyetinin Su cou şehri yakınlarındaki Wun şi go köyü civarındaki mağara şeklindeki tapınaklarda ele geçirilmiştir. Malov, bölgeye ilk gidişinde 235 sayfa, 27 Ekim 1910 daki ikinci gidişinde 132 sayfa ve 12 Aralık 1910 daki son gidişinde de 30 sayfa elde ederek AY nin St. Petersburg nüshasını bir araya getirmeyi başarmıştır. Nüsha, bugün St. Petersburg daki Doğu Araştırmaları Enstitüsünde, S I [= Serindia] M/1 (1913 N o 1915) kayıt numarasıyla muhafaza edilmektedir (Vorob yeva Desjatovskaja 1996: 380 381). St. Petersburg yazması hakkında ayrıntılı bilgiyi, Lilia Yusupcanova Tuguşeva, bizlere şu şekilde vermektedir: Leningrad koleksiyonundaki Altun Yaruk, büyük ebatlı el yazması (yaprağın ebadı 22 x 58 cm, çerçevenin boyutunun yanında 15,5 x 49,5 cm). Yumuşak, ince, parlak, sarı boyalı damarsız kâğıda yazılmıştır. Metnin etrafına iki çerçeve çizilmiş, iç çerçevesi zencefil (kırmızı) boyasıyla, dış çerçevesi siyah Çin mürekkebiyle çizilmiştir. Her sayfada bağcıkla ipe dizilmiş daire şeklinde deliksiz iki işaret bulunur, bu işaretler pergel yardımıyla çizilmiştir, çerçeve gibi onlar da iki renkli görünür. Dairenin çap büyüklüğü 1,5 ile 1,8 cm arasında değişir. Daire bir satırı ayırır. Soldaki daire, 5, 6 ve 7. satırlarda, sağdaki daire ise 16, 17 ve 18. satırlardadır. Sayfadaki süslerin ve sayfa numaralarının dağılımı, yazının dikey yönünde okunduğunu gösterir. Satırlar, yaprağın dar kısmıyla paraleldir. Sayfa numaraları hakkında bilgi, yaprak ve bölüm sayısı dâhil, yaprağın düz sayfasında sol tarafta yer alır ve esas metinden çerçeveyle ayrılır. Sayfalarda bazı yerlerde düzeltme bulunur. Metin düzeltmesi yerine, satırın sağ tarafında bulunan, çok büyük olmayan daireyle işaret edilmiş, satırın sol tarafında da metnin doğru şekli yazılmıştır (1988: 364 365). St. Petersburg yazmasındaki bir kısım özellikler, bazı araştırmacıların yazmayı tahta baskı (Alm. Blockdruck) olarak tanımlamasına sebep olmuştur. Kōgi Kudara ve Klaus Röhrborn, St. Petersburg yazmasından kopan Stockholm daki yapraklarını inceleyerek St. Petersburg yazmasının tahta baskı usûl ile hazırlanmadığını ortaya koymuşlardır (1982: 337 339). Eserin Berlin versiyonu, Almanların XX. yüzyılın başında Doğu Türkistan a yaptıkları muhtelif keşif gezilerinin (Expedition) neticesinde ortaya çıkmıştır.

84 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 Koleksiyonunun bir kısmı savaş nedeniyle kısa bir müddet Mainz de saklanmış, ama daha sonra fragmanların tamamı Berlin Devlet Kütüphanesi Şarkiyat Bölümündeki Turfan Koleksiyonuna getirilmiştir. Altun Yaruk un Berlin versiyonunda yer alan fragmanlarını (yazmaları) ilk olarak, Katalogisierung der orientalischen Handschriften in Deutschland (KOHD) projesi kapsamında Gerhard Ehlers kataloglamıştır (EhlersKat). Çalışmada, eserin Berlin versiyonuna ait toplam 166 fragman tanımlanmıştır. Simone Christiane Raschmann ise, 3 ciltlik çalışmasında Altun Yaruk un Berlin versiyonundaki fragmanların tamamını kataloglamıştır. Çalışmada, 1075 fragman tanımlanıp 841 yaprak birleştirilmiş, neticede Berlin versiyonunda birbirinden farklı 70 ten fazla yazma olduğu tespit edilmiştir (2002: 14 52; 2005: 11). 1 2. Neşirde Uygulanan Yöntem Birden fazla nüshası olan eserlerde hangi nüshanın orijinal metne daha yakın olduğunu tespit etmek kimi zaman imkânsızdır. Bu nedenle en kapsamlı nüsha rehber metin (Alm. Leittext) kabul edilmekte ve diğer nüshalardaki farklar dipnotta gösterilmektedir (Röhrborn 2012: 8). Çalışmamızda, Altun Yaruk un St. Petersburg nüshası Berlin versiyonundan daha iyi muhafaza edildiği ve eserin tam hâline en yakın nüsha olduğu için rehber metin olarak kabul edilmiştir. St. Petersburg nüshasından farklı olan Berlin versiyonundaki kısımlar, rehber metnin dipnotuna aktarılmış, yıpranmış kısımlardaki boşluk tamamlamalarında Berlin versiyonundan ve Çin. metinden faydalanılmıştır. Berlin versiyonundaki fragmanlar 2 büyük oranda St. Petersburg nüshası ile paralellik gösterdiği için bunların neşrine (Alm. Edition) lüzûm görülmemiştir. Metnin yazıçevrimi üst, harfçevrimi alt satırda verilmiştir. Harfçevrimde harflerin tam karşılığı gösterildiği için yazıçevrimde oldukça sade bir yöntem benimsenmiştir. Metnin yazıçevriminde/harfçevriminde en soldaki numara kendi neşir numaramızı, yanındaki numara orijinal metindeki satır numarasını gösterir. Harfçevrimde, altı çizili kısımlar yazının kırmızı mürekkeple yazıldığını ifade eder. St. Petersburg nüshasındaki tek noktalama işareti.. ile, çift noktalama işareti :: ile, Uygurca orijinal metindeki eksik yazımlar (Defektivschreibung) parantez ( ) içinde, yıpranmış kısımdaki tamamlanan boşluklar köşeli parantez [ ] içinde gösterilmiştir. 1 Raschmann, Doğu Türkistan da (Bezeklik) ele geçirilen Altun Yaruk a ait üç yeni fragmanı yakın bir zamanda Uyguristlerin istifadesine sunmuştur (2012: 271 284). Bu araştırma, gelecekte Doğu Türkistan da Altun Yaruk a ait eksik fragmanların tespiti için bir umut gibi gözükmektedir. 2 Fragmanlarda Digitales Turfan Archiv I (DTA) sitesindeki (www.bbaw.de) dijital fotoğraflardan faydalanılmıştır.

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 85 Yazıçevrimde, orijinal metindeki yıpranan kısım işareti ile gösterilmiştir. Boşluklar tamamlanırken, harfçevrimde eksik harfin karşılığı / işareti ile verilmiştir. Noktalı nūn, qāf ve şīn ın harfçevrimi büyük harfle (N, Q, Ş) yazılmıştır. Orijinal metinde bulunan Pothi deliği (P) ile gösterilmiştir. Metnin tercümesinde, orijinal metindeki ikilemeler (Synonymkompositum) 2 ile belirtilmiştir. Uygurca asıl metinde, koyu siyah ile yazılan kısımlar Uygurca metne kaynaklık teşkil ettiği düşünülen Çin. Ji Ying ( 義淨 ) versiyonunda olmayan veya farklı olan kısımları göstermektedir. Çin. metinle Uygurca metnin mukayesesinin kolayca yapılabilmesi için Çin. metin 3, Uygurca edsiyonun sağ tarafına yerleştirilmiş, Çin. metnin Johannes Nobel tarafından yapılan Almanca çevirisi de (NobelChin) dipnota konmuştur. Çin. metinden çevrilmeyen kısımlar, Çin. metnin üzerinde altı çizili ve koyu siyah olarak vurgulanmıştır. Çin. metindeki Taishō numarası Çin. metne karşılık gelen Uygurca neşirdeki satır numaraları ve şiir numaraları ile birlikte neşrin sağ tarafına konmuştur. Çin. metin ile Uygurca neşrin metin tekabülleri (Konkordanz) neşir içinde verildiği için, bunların ayrıca metin tekabülleri belirtilmemiş, ama Berlin fragmanlarının metin tekabülleri neşre dâhil edilmediği için VII. bölümde Berlin Fragmanlarının Metin Tekabülü (Konkordanz) kısmında listelenmiştir. 3. Uygurca Metnin İçeriği Hakkında 28. bölüm, mensur (prosa) bir giriş, 9 şiir ve yine mensur bir kısa sonuçtan meydana gelmektedir (NobelChin: LVI). Altun Yaruk taki meşhur bodhisattvalardan biri olan Ruciraketu [ 妙幢 miao chuang] (MW: 882b; Eitel 1888: 132a) isminin Skr. aslı iki kelimeden oluşur: Rucira bright, brilliant, radiant, splendid, beatiful (MW: 882b) ve ketu sign, mark, ensign, flag, banner (MW: 309a). Bodhisattvanın adı Uygurcada soma kétu şeklinde geçer. Daha geniş bilgi için bkz. Açıklama 04. 28. bölümde, Ruciraketu (= Soma kétu) Buddhaya bir methiye sunar ve bu methiye Çin. ve Uygurca metnin esasını teşkil eder. Altun Yaruk ta, 28. bölüm dışında ayrıca dört bölümde de Buddha ya methiye vardır. Krş. 7. bölüm: lénhua çeçek yüleşürügi üze ögmek (R M: 345/04 355/04 [= NobelChin: 157 163]); 27. bölüm: ontın sıŋarkı bodis(a)t(a)vlar t(e)ŋri t(e)ŋrisi burhanıg ögmek (R M: 644/18 649/08 [= NobelChin: 352 354]); 29. bölüm: bodi sögüt t(e)ŋrisi t(e)ŋri t(e)ŋrisi burhanıg ögmek (R M: 653/08 657/17 [= NobelChin: 356 358]); 30. bölüm: sarasvati t(e)ŋri kızı t(e)ŋri t(e)ŋrisi burhanıg ögmek (R M: 657/18 661/12 = Uçar 2012: 165 187 [= NobelChin: 358 361]). 3 Altun Yaruk un aslı olarak düşünülen metin Çince Kanonda 665 numaralı metinde, 16. ciltte yer alır. Çince Kanon (Taishō Shinshū Daizōkyō [ 大正新脩大藏經 ]) internette mevcuttur (http://21dzk.l.u tokyo.ac.jp). Kullandığımız metin ile dipnotları internetteki kaynağa aittir. Dipnotlarda, Çince Ji Ying ( 義淨 ) çevirisindeki nüsha farkları gösterilmiştir.

86 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 4. Neşir [Rehber Metin] X. 26a (R M 649) 01 (09) altun öŋlüg y(a)ruk yaltrık ltwn wynklwk yrwq y ltryq 02 (10) lıg kopta kötrülmiş nom lyq qwpt kwytrwlmyş nwm 03 (11) éligi atl(ı)g nom bitigte ylyky tlq nwm pytyk t 04 (12) soma kétu bodis(a)t(a)v t(e)ŋri t(e)ŋri swm kytw pwdystv tnkry tnkry 05 (13) si burhanıg ögmek sy pwrq n yq wykm k 06 (14) atl(ı)g sekiz otuzunç bölök tlq s kyz wtwz wnç pwylwk 07 (15) anta ötrü soma kétu nd (P) wytrw swm kytw 08 (16) bodis(a)t(a)v olurmış oron pwdystv wlwr myş wrwn 09 (17) ıntın 4 örü turup yn tyn wyrw twrwp 10 (18) [birdin] sıŋar oŋ ////// synk r wnk 11 (19) [eŋninte]ki ton ////////ky twn 12 (20) [ın açınıp] oŋ // /////// wnk 13 (21) [tizin yérke] urup /// // /// // wrwp X. 26b (R M 650) 14 (01) ayasın kavşurup y syn q vşwrwp 4 Krş. B 1 = Mainz 656 v04 wrnyntyn.

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 87 15 (02) t(e)ŋri t(e)ŋrisi burhanka tnkry tnkry sy pwrq n q 16 (03) yolanıp yümçiksiz 5 köz ywl nyp ywmçyksyz kwyz 454 c28 455 a01 金光明最勝 17 (04) in tétrü körüp inçe 王經妙幢菩薩讃歎 yn tytrw kwyrwp ynç 品第二十八爾時妙 18 (05) tép ögdi 6 :: :: :: 幢菩薩即從座起偏袒 typ wykdy :: :: :: 右肩右膝著地合掌向 19 (06) yüz buyanlıg lakşanın.. 佛而説讃曰 (01 18) 7 ywz pwy n lyq l kş n yn.. 20 (07) tolu tükel erür siz.. twlw twyk l rwr syz.. 21 (08) etözüŋüz étigi.. t wyz wnkwz ytyky.. 22 (09) edgülerin kolusuz ol.. dkw l r yn qwlw swz wl.. 23 (10) arıgı üze kéŋ ryq y wyz kynk 24 (11) ulug.. adınlar wlwq.. dyn l r 25 (12) sevip körgülük.. s vyp kwyrkw lwk.. 26 (13) miŋ kün t(e)ŋri mynk kwyn tnkry 27 (14) y(a)rukı.. birgerü y(a)rutu 455 a02 03 牟尼百福相圓滿無 yrwq y.. pyrk rw yrwtw 量功徳以嚴身廣大清淨人 28 (15) turur teg :: :: :: :: 樂觀猶如千 twrwr t k :: :: :: :: 日光明照 [1] (19 28) 8 5 Krş. B 1 = Mainz 656 v08 ywmçyksyzyn; Mainz 248 r02 ywmçyksyz. 6 Krş. Mainz 248 r02 ynç typ,,. 7 XXVIII. DER LOBPREIS DES BODHISATTVA RUCIRAKETU [:] Zu jener Zeit erhob sich der Bodhisattva RUCIRAKETU von seinem Sitz, entblößte die rechte Schulter, stellte das rechte Knie auf die Erde und legte die hohlen Handflächen zu Buddha hin aneinander und sprach den Lobpreis: (NobelChin: 354). 8 Der (Śākya)muni ist mit den Merkmalen der hundert Verdienste erfüllt, mit unermesslich

88 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 29 (16) yalınlıg bediziŋ y lyn lyq p tyz yn 30 (17) iz kolusuz.. y(a)ruklar 9 kyz qwlw swz.. yrwq l r 31 (18) telim ol.. erdinilig t lym wl.. rdyny lyk 32 (19) yükmek turur teg ywkm k twrwr t k 33 (20) ertiŋü tokı[lıg..] 10 rtynkw twqy/// // 34 (21) yaŋı tugmış [kün t(e)ŋri] y nky twqmyş //// ///// 35 (22) yaltrıtur teg [kök kalıkıg..] y ltrydwr t k //// /////// // X. 27a (R M 651) 36 onunç yéti otuz.. wnwnç yyty wtwz.. 455 a04 05 焔彩無邊光熾盛如 37 (01) altun öŋlüg yaltrıkı.. yipüni 11 妙寶聚相端嚴如日初出映 ltwn wynklwk y ltryq y.. yypwny 虚空紅白分 38 (02 yürüŋi uz adırtlıg.. yme k(a)ltı 明間金色 [2] (29 38) 12 ywrwnky wz tyrtlyq.. ym qlty 39 (03) altunlug tag 13.. koptın sıŋar y(a)rutur ltwn lwq t q.. qwptyn synk r yrwdwr 40 (04) teg.. kamagtın barça y(a)rutur siz.. t k.. q m q tyn p rç yrwtwr syz.. (vielen) Tugenden ist sein Körper geschmückt. (Wegen seiner) erhabenen Reinheit blicken die Menschen mit Freuden auf ihn. Wie mit dem Glanz von tausend Sonnen leuchtet er. (1) (NobelChin: 354) 9 Krş. B 1 = Mainz 656 v15; Mainz 248 v01 yrwq l ry. 10 Krş. Mainz 248 v02 rtynkw y r şy twqylyq. 11 Krş. Mainz 248 v04 yrwqy yypwny. 12 Der grenzenlose Glanz seiner strahlenden Farbe ist weit ausgedehnt; seine Merkmale sind strahlend wie eine Fülle von wunderbaren Kleinodien, wie die Sonne, die gerade aufgegangen ist, den Luftraum erhellt. (Sein) rot weißer (Glanz) stellt sogar die Farbe des Goldes in den Schatten. (2) (NobelChin: 354 355) 13 Krş. B 1 = Mainz 656 v20; Mainz 248 v05 ltwn t q.

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 89 41 (05) yüz miŋ öŋi uluşlarıg.. öçürür ywz mynk wnky wlwş l ryq.. wyçwrwr 42 (06) siz tınl(ı)glarnıŋ.. ülgüsüz üküş syz tynlq l r nynk (P).. wylkwswz wykwş 455 a06 07 亦如金山光普照悉 43 (07) [emg]ekin 14.. alkuka barça bérür 能周遍百千土能滅衆生無 /// kyn.. lqw q p rç pyrwr 量苦皆與無 44 (08) [siz] 15.. ulsuz tüpsüz yég meŋig.. 邊勝妙樂 [3] (38 44) 16 ///.. wlswz twypswz yyk m nkyk.. 45 (09) [lakşa]nlarka tükellig.. étigi /////n l rq twyk l lyk.. ydyky 46 (10) [ar]ıg 17 körküŋüzni.. tınl(ı)g uguşı kalıs ///yq kwyrk wnkwz ny.. tynlq wqwş y q lyz 47 (11) [ız] 18.. körüp idi kanmazlar.. kök y(a)ruk //.. kwyrwp ydy q nm z l r.. kwyk yrwq 48 (12) [ı]n 19 yaltrıklıg.. rajiravart 20 öŋlüg /n y ltryq lyq.. r syr v rt wynklwk 455 a08 09 諸相具足悉嚴淨衆 49 (13) [saç]ıŋız 21 ol.. kara kavuŋlar éligleri 22.. 生樂覩無厭足頭髮柔軟紺 ///ynkyz wl.. q r q vwnk l r ylyk l ry.. 青色猶如黒 50 (14) [h]ua 23 çeçek üze üşmiş teg.. ögrünçü 蜂集妙華 [4] (45 50) 24 /w ç ç k wyz wyşmyş t k.. wykrwnçw 51 (15) köŋülin teŋ köŋülin.. ertiŋü arıg kwynkwl yn t nk kwynkwl yn.. rtynkw ryq 14 Tam. B 1 = Mainz 656 v24 e göre. 15 Tam. Mainz 484 r02 ye göre. 16 Auch wie der Goldberg erhellt er (alles) durch seinen Glanz und durchdringt (damit) ganz die hunderttausend Lande. Er beseitigt die unermesslich (vielen) Nöte der Wesen und spendet allen unbegrenzte und ganz wunderbare Freunden. (3) (NobelChin: 355) 17 Tam. Mainz 484 r03 e göre. 18 Tam. Mainz 484 r04 e göre. 19 Tam. B 1 = Mainz 748 r02 ve Mainz 484 r05 e göre. 20 Krş. B 1 = Mainz 748 r02 r Z vrt; Mainz 484 r05 Şyrvt. 21 Tam. B 1 = Mainz 748 r03 e göre. 22 Krş. B 1 = Mainz 748 r03 Q vwnk ylyk l ry. 23 Tam. B 1 = Mainz 748 r04 e göre. 24 Die Fülle seiner Merkmale ist überall schön und rein, die Wesen können in ihrer Freude sich nicht statt daran sehen. Seine Haupthaare sind ganz zart und von bergblauer Farbe, ähnlich schwarzen Bienen, die sich auf wunderbarer Blume sammeln. (4) (NobelChin: 355)

90 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 52 (16) étinmiş siz.. ulug edgü ögli y(a)rlıkançu ydynmyş syz.. wlwq dkw wykly yrlyq nçw 53 (17) çı.. köŋülke tükellig 25 erür siz.. kamag 26 çy.. kwynkwl k twyk l lyk rwr syz.. q m q 54 (18) baştınkı lakşanın.. edgülerin p şdynqy l kş n (P) yn.. dkw l ryn 455 a10 11 大喜大捨淨莊嚴大 55 (19) [étiglig.. tuy]unmak bölöklüg nom üze.. 慈大悲皆具足衆妙相好爲 //////// // ///wnm q pwlwklwk nwm wyz.. 嚴飾菩提分 56 (20) [tolun bütmiş ö]züŋüz ol.. bérdeçi 法之所成 [5] (50 56) 27 ///// /////// ///z wnkwz wl.. pyrd çy 57 (21) [siz kamagka buyanl]ıg ulug törlüg /// /////// //////yq wlwq twyrlwk 58 (22) [asıgın.. bulturur siz] uzatı.. baştınkı /////// // //////// //// ws dy.. p şdynqy 59 (23) [yég énç meŋig.. adr]ok adrok edgüler /// //// ////// // ////wq trwq dkw l r X. 27b (R M 652) 60 (01) in.. yumgın birgerü étilip.. y(a)rukın yn.. ywmqyn pyrk rw ydylyp.. yrwq yn 455 a12 13 如來能施衆福利令 61 (02) yaltrıkın y(a)rutur siz.. miŋ tümen 彼常獲大安樂種種妙徳共 y ltryq yn yrwtwr syz.. mynk twym n 莊嚴光明普 62 (03) öŋi uluşlarıg.. t(e)ŋrim siziŋ 照千萬土 [6] (56 62) 28 wynky wlwş l ryq.. tnkrym syz ynk 63 (04) y(a)ruklug.. b(e)lgüŋüz ertiŋü tolu erür.. yrwq lwq.. plkwnkwz rtynkw twlw rwr.. 25 Krş. B 1 = Mainz 748 r07 08 wlwq yrlyq nçwçy //////k kswkswz twyk l lyk; Mainz 484 v02 wlwq dkw wykly wl// //lyq nçwçy kwnkwl k kswk///. 26 Krş. B 1 = Mainz 748 r09 /////d ; Mainz 484 v03 Q m q t. 27 Mit großer Freude und großem Gleichmut ist er in reiner Weise geschmückt; mit großem Mitgefühl und großer Barmherzigkeit ist er vollkommen ausgestattet. Mit den wunderbaren Merkmalen und Schönheitszeichen ist er ausgeschmückt. Im dharma der bodhi Glieder ist er vollendet. (5) (NobelChin: 355) 28 Der Tathāgata hat die vielen Vorteile der verdienstvollen Werke gespendet und lässt (dadurch) immerdar diese (Wesen) großes Wohlsein empfangen. Mit mannigfaltigen wunderbaren Tugenden ganz geschmückt, erhellt er (mit) seinen Strahlen ganz die zehn Millionen Lande. (6) (NobelChin: 355)

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 91 64 (05) inçe k(a)ltı kün t(e)ŋri.. kök kalıkta ynç qlty kwyn tnkry.. kwyk q lyq t 65 (06) turur teg.. sumér tag teg agır twrwr t k.. swmyr (P) t q t k qyr 66 (07) ulug.. edgülerin tükel siz.. t(e)ŋrim wlwq.. dkw l ryn twyk l syz.. tnkrym 455 a14 15 如來 29 光相極圓滿 67 (08) uyur siz körkitgeli.. ontın sıŋa[rkı] 猶如赫日遍空中佛如須彌 wywr syz kwyrkytk ly.. wntyn synk /// 功徳具示現 68 (09) uluşlarıg.. körü kanınçsız tokılı[g..] 30 能周於十方 [7] (62 68) 31 wlwş l ryq.. kwyrw q nynçsyz twqyly/ / 69 (10) ıdok altun agızıŋız ol.. tüzd[em] 32 ydwq ltwn qyz ynkyz wl.. twysd// 70 (11) yigi sedreksiz.. kar teg yürüŋ ti[ş ] 33 yyky s dr ksyz.. q r t k ywyrwnk ty/ 71 (12) iŋiz ol.. teŋgeşisiz uz körkle ynkyz wl.. t nkk şysyz wz kw rkl 72 (13) tegirmi 34 siziŋ yü:züŋüz ol.. oŋaru t kyrmy sysynk ywwz wnkwz wl.. wnk rw 455 a16 17 如來金口妙端嚴齒 73 (14) evrilmiş urun 35 lakşanın.. kaş kavışıg 白齊密如珂雪如來面貌無 vrylmyş wrwn l kş n yn.. q ş q vyşyq 倫匹眉間毫 74 (15) ınta tokılıg.. yılgu yumşak yıldırg 相常右旋 [8] (68 74) 36 ynt twqylyq.. yylqw ywmş q yyltyrq 75 (16) a.. yürüŋ s(i)parir erdini teg.. kök.. ywyrwnk sp ryr rdyny t k.. kwyk 29 [2] 光相 = 光明 < 三 >< 宮 >. 30 Tam. B 1 = Mainz 748 r23 e göre. 31 Der Tathāgata ist mit Strahlen vollkommen erfüllt, gleichwie die strahlende Sonne den Luftraum durchdringt. Buddha ist wie der Sumeru mit Tugenden ausgestattet und offenbart sie überall in den zehn Himmelsrichtungen. (7) (NobelChin: 355) 32 Tam. B 1 = Mainz 748 r24 e göre. 33 Tam. B 1 = Mainz 748 r25 e göre. 34 Krş. B 1 = Mainz 748 r26 tnkrym. 35 Kaya 1994: orun (339). 36 Des Tathāgata Gold Mund ist wunderbar ausgeschmückt; seine Zähne sind weiß und lückenlos wie eine Muschel (oder) Schnee. Des Tathāgata Angesicht hat keinen Vergleichsgegenstand. Das Haar(büschel) Merkmal zwischen den Augenbrauen ist immerdar nach rechts gedreht. (8) (NobelChin: 355)

92 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 76 (17) kalıkta turugma.. tolun ayka q lyq t twrwq m.. twlwn y q 455 a18 光潤鮮白等 37 頗梨猶 77 (18) ogşatı.. anın amtı yükün[ür m(e)n..] 38 如滿月居空界 [9] (74 77) 39 wqş ty.. nyn (P) mty ywkwn//// // 78 (19) antag osuglug bahşıka.. a[lku] 40 nt q wswq lwq p qşy q.. //// 79 (20) edgülerniŋ ornagı.. atı [kötrülmiş] 41 dkw l r nynk wrn q y.. dy ////////// 80 (21) kaŋımka.. tép [tédi :: :: ::] 42 q nkym q.. typ //// // // // 81 (22) ötrü t(e)ŋri t(e)ŋ[risi burhan soma ] wytrw tnkry tnk//// ////// //// 82 (23) kétu bodis(a)t(a)v[ka :: :: ::] kytu pwdystv// // // // X. 28a (R M 653) 83 onunç sekiz otuz.. wnwnç s kyz wtwz.. 84 (01) kim s(e)n soma kétuya bo ögdilig kym sn swm kytw y pw wykdy lyk 85 (02) yükünç üze kamag tınl(ı)g oglanın edgü ywkwnç wyz q m q tynlq wql nyn dkw 86 (03) ke meŋike yaratguluk kéŋ alkıg k m nky k y r tqwlwq kynk lqyq 87 (04) yol orukug neçe yada körkitü ywl wrwq wq n ç y d kwyrkytw 88 (05) bértiŋ.. bilmez ukmaz tınl(ı)glar pyrtynk.. pylm z wqm z tynlq l r 37 [4] 頗梨 = 玻瓈 < 明 >. 38 Tam. B 1 = Mainz 748 v07 ye göre. 39 Sein Glanz ist geschmeidig und ganz weiß wie Bergkristall, gleichwie der volle Mond, der im Luftraum Element steht. (9) (NobelChin: 356) 40 Tam. B 1 = Mainz 748 v08 e göre. 41 Tam. B 1 = Mainz 748 v09 ve U 905+U 860 r02 ye göre. 42 Tam. B 1 = Mainz 748 v09 a göre.

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 93 89 (06) [mu]nı 43 tuta ögretizünler 455 a19 20 佛告妙幢菩薩汝能如 //ny twt (P) wykr dyz wn l r 是讃佛功徳不可思議利益一 90 (07) [té]p 44 y(a)rlıkadı :: :: :: 切令未知者隨順修學 (77 90) 45 //p yrlyq dy :: :: :: 5. Metnin Türkiye Türkçesine Aktarımı (01 06) Altın renkli, ışık parıltılı herşeyin üstündeki dharma hükümdarı adlı sūtrada bodhisattva Soma ketu nun (= Skr. Ruciraketu) tanrılar tanrısı Buddhayı övmesi adlı yirmisekizinci bölüm. (07 18) Bir vakit, bodhisattva Soma ketu sağ tarafta oturduğu yerinden ayağa kalkıp, sağ omuzunun üzerindeki kıyafetini açıp sağ dizini yere koyup ayalarını birleştirerek tanrılar tanrısı Buddhaya yönelerek kırpmayan bir göz ile dikkatlice [ona] bakıp şöyle diyerek [onu] övdü: (19 28) Yüz puṇyalı lakṣaṇa[nız] ile tamamen kusursuzsunuz, bedeninizin süsü (Skr. kāya maṇḍana) fazilet (Skr. guṇa) bakımından ölçüsüzdür. [Sizin] başkaları tarafından sevilerek bakılan engin2 saffetiniz, bin güneş ışığının birlikte ışık saçması gibidir. (1) (29 38) Işıltılı süsünüz ölçüsüzdür, [süsünüzdeki] parıltılar pek çoktur, [parıltılar] mücevher yığınının [parlaması] misâli pek mükemmeldir. [Parıltınız] yeni doğmuş güneş gibi [bütün] gökyüzünü aydınlatır. [Parıltınızın] altın renkli ışıltısı, kızıllığı ve beyazlığı kolayca ayırtedilebilir [oldukça âşikardır]. (2) (38 44) Aynı şekilde, sanki altından dağın bütün her tarafı aydınlatması misâli, [siz de yeryüzünün] her tarafındaki yüz bin farklı ülkenin tamamını aydınlatırsınız. Canlıların sayısız2 sıkıntısını giderip bütün herkese sayısız2 mükemmel mutluluğu bahşedersiniz. (3) (045 050) Lakṣaṇalar bakımından tamamlanmış süslü saf güzelliğinizi, canlılar topluluğu istisnasız [hepsi] görünce [ona bakmaya] asla doyamaz. Saçınız mavi ışıklarla parıldayan rājāvarta rengindedir, [tıpkı] çiçeklerin2 üzerinde toplanan siyah arılar hükümdarı misâli. (4) (50 56) Mutluluk (Skr. ānanda) ve denklik (Skr. upekṣā) düşüncesi ile pek saf bir şekilde donatılmışsınız. Yüce merhamet2 düşüncesine (Skr. mahākaruṇā) tamamen vâkıfsınız. En üstün lakṣaṇaların ve faziletlerin hepsi ile donanmışsınız. Aydınlanma aşamalarının dharmasını (Skr. bodhi pakṣya dharma) şahsınız eksiksiz olarak tamamlamıştır. (5) (56 62) Siz herkese puṇyanın pek çok türde faydasını (Skr. artha) bahşedensiniz. Herzaman [herkese] en üstün2 mutluluğu sağlarsınız. Çeşit çeşit faziletlerle donanmış parıltılarla2 bin2 farklı 43 Tam. B 1 = Mainz 748 v16 ve U 905 v01 e göre. 44 Tam. U 860 v01 e göre. 45 Buddha sprach zum Bodhisattva RUCIRAKETU: Dadurch, dass du in dieser Weise die Unvorstellbarkeit der Tugenden des Buddha gepriesen hast, förderst du alle und lässt (auch) die, die es noch nicht wissen, es in voller Übereinstimmung (mit der Wahrheit) beherrschen (NobelChin: 356).

94 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 ülkeyi aydınlatırsınız. (6) (62 68) Efendim (Skr. Tathāgata) sizin parıltılı alâmetiniz [hâleniz] (Skr. avabhāsa) kusursuz [ve] tastamamdır, tıpkı güneşin gökyüzünde durması misâli. Fazilet bakımından Sumeru dağı gibi ağır ve yücelik bakımından da eksiksizsiniz. Efendim [Buddha], siz on taraftaki ülkeleri [her yeri, bize] gösterirsiniz. (7) (68 74) Bakmaya doyulmaz ağzınız, mükemmel [ve] kutsal altındandır. Düpdüz, sık, seyrek olmayan dişiniz, kar gibi bembeyazdır. Sizin yüzünüzün yuvarlaklığı istisnasız olağanüstü güzelliktedir. Sağa doğru dönük lakṣaṇanız ūrṇā, kaşınızın arasında pek hoştur. (8) (74 80) Yumuşak parıltınız, bembeyaz sphaṭika mücevheri gibi gökyüzünde duran dolun aya benziyor. (9) (77 80) Bundan dolayı, şimdi ben [bodhisattva Soma ketu] bu gibi [vasıflara hâiz] üstada, bütün faziletlerin merkezi olan adı yüce babama hürmet ediyorum, diye söyledi. (81 88) Daha sonra, tanrılar tanrısı Buddha, bodhisattva Soma ketu ya [hitaben:] Sen Soma ketu! Bu methiyeli hürmet ile canlılar2 için mutluluk2 hâsıl edecek geniş2 yolu2 nasıl [da] açarak gösterebildin! [Bravo!] (88 90) [Buddha,] aydınlanmayan2 canlılar bunu [iyice] benimseyip öğrensinler, diye buyurdu. 6. Açıklamalar 04 soma kétu bodis(a)t(a)v. Metindeki, Türkçenin temel dilbilgisi yapılarından biri olan yardımcı unsur+asıl unsur dizilişine aykırı kullanım, Çin. cümle dizilişi ile ilgili olmalıdır. Krş. 妙幢菩薩 miao chuang pu sa [454 c29] (G: 7857 2786 9511 9530). 04 soma kétu. Çin. metin: 妙幢 [454 c29] miao chuang (G: 7857 2786). NobelChin: Ruciraketu (354). Krş. 妙幢 = Skr. mañju dhvaja, rucira ketu (Hirakawa: 776 [359a]). Peter Zieme, ismin kétu kısmının açık olduğunu, ama soma kısmında problem olduğunu ifade edip anlam bakımından zorluk olsa da buradaki kelimeyi Skr. soma olarak düşünür (1996: 10). Şinasi Tekin, swm dyv çy adının Moğolca Suvarṇaprabhāsa metninde ücesküleng tü oki güzellik alâmeti ile çevrildiğini ve Moğolcada güzelliğin muhtemelen ay, ay gibi güzel anlamındaki Skr. soma ile ilişkilendirildiğini belirtmiştir (Tekin 1987: 153). Bu iki görüşün kabul edilemeyecek tarafı 妙 miao karakteri ile karşılığı olarak düşünülen Skr. soma arasında anlam bakımından herhangi bir ilişkinin kurulamayışıdır. Kanaatimizce, Uygur mütercim(ler), 妙幢 miao chuang karakterlerini yeniden Sanskritçeleştirmiş ve bunu yaparlarken de Suvarṇaprabhāsa nın Tibetçe çevirisinden de faydalanmışlardır. Buna göre, 妙 miao karakterinin Skr. karşılığı śubha glänzend, schön, angenehm (Hartmann 2011: 215b) olmalıdır. Skr. Ruciraketu nun Tibetçe karşılığında mdzes pai tog fair, handsome, beatiful+a mark of distinction [Jäschke 1881: 463a, 205a] (Nobel 1958: 321; Nobel 1950: 179 180) vardır. 10 [birdin] sıŋar. Berlin versiyonun yardımıyla boşluk tamamlanabilir. Krş. birdin sıŋar (B 1 = Mainz 656 v04). Çin. metinde böyle bir ifade yoktur. 11 [eŋninte]ki. Berlin versiyonun yardımıyla boşluk tamamlanabilir. Krş. oŋ egninteki

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 95 (B 1 = Mainz 656 v05). Uygurcada hem eŋin hem de egin şekli görülüyor. St. Petersburg nüshasında eŋin (R M 82/19, 88/19, vs.), Berlin versiyonunda egin var. Eski Türkçe için iki şeklin mevcudiyetini kabul etmek gerekmektedir (Zieme 2000: 74b; Stachowski 2002: 299). 11 12 ton[ın açınıp]. Çin. metin ile Berlin versiyonun yardımıyla boşluk tamamlanabilir. Krş. tonın açınıp (B 1 = Mainz 656 v05). Çin metin: 偏袒 pian tan [454 c29] (G: 9215 10704). NobelChin: entblössen (354). 13 [tizin yérke]. Çin. metin ile Berlin versiyonun yardımıyla boşluk tamamlanabilir. Krş. tizin yérke (B 1 = Mainz 656 v06). Çin metin: 膝地 xi di [454 c29 455 a01] (G: 4140 10956). NobelChin: Knie auf die Erde (354). 16 yolan. Uygurcada kelimenin imlâsı ywl n şeklinde olduğu için yolan ve yölen fiillerini birbirinden ayırmak zorlaşmaktadır (Erdal 1991: 630). Altun Yaruk ta ywl n imlâlı dört kelime mevcuttur. Kaya 1994 de bu fiiller karıştırılmıştır (820a). St. Petersburg nishasında 538/18, 599/19, 650/03 tekiler yolan yönelmek, 365/06 daki ise yölen güvenmek şeklinde olmalıdır. 16 17 yümçiksiz. Uygurcada başka bir metinde rastlamadığımız ve Çin. metinde karşılığı bulunmayan yümçiksiz Clauson 1972 ile Erdal 1991 de bulunmaz. Nadalyayev 1969 da metnimizdeki örnek gösterilmiş ve hareketsiz şeklinde anlamlandırılmıştır (286a). Metnin bağlamına bakıldığında yümçiksiz in anlamını (gözü) kırpmadan, kısmadan olarak düşünebiliriz. yümçiksiz in yüm fiili ile ilgili olduğu anlaşılıyor. yüm to shut (Clauson 1972: 934a), daha doğrusu to close one s eyes (Erdal 1991: 345) anlamındadır. yüm fiilinin üzerine pekiştirme işlevindeki çi eki gelmiş ve yümçi fiil gövdesinden de (X)k ile isim yapılmıştır. Ancak tarihî metinlerde yümçi fiiline rastlanmıyor. Tarihî ve günümüz Türk lehçelerindeki pekiştirme işlevli çi eki hakkında Güngördü 2004 te yeterli bilgi mevcuttur (770 780). Örn. külçir gülümsemek < kül- çi r; yalçık ay < *yal çı k < yal parlamak kelimelerinde bu ek vardır. Güngördü 2004 te sıralanan çi lı örneklere yümçi de eklenebilir. yüm kökünden türetilen diğer bir kelime için krş. olar üskinde közi yümüglügler yaşdaşlar with them are maidens half shut eyes (Eckmann 1976: 353). 19 yüz buyanlıg lakşan. Çin. metin: 百福相 bai fu xiang [455 a02] (G: 8560 3707 4249). NobelChin: die Merkmalen der hundert Verdienste (354). Krş. 百福相 = Skr. śata puṇya lakṣaṇa (Hirakawa: 2461 [864b]); Skr. śata puṇya lakṣaṇa bei dem jedes Merkmal aus hundert Verdiensten besteht (Hartmann 2011: 184b). 31 telim ol. Çin. metin: 熾盛 chi sheng [455 a04] (G: 1965 9889). NobelChin: weit ausgedehnt (354). telim in buradaki anlamı many (Clauson 1972: 499b) değil, genişçe yayılmış olmalıdır, zira burada parıltıların çokluğundan değil, etrafa genişçe yayılmasından bahsediliyor. 34 35 yaŋı tugmış [kün t(e)ŋri] yaltrıtur teg [kök kalıkıg..]. Çin metin:

96 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 如日初出映虚空 ru ri chu chu ying xu kong [455 a05] (G: 5668 5642 2624 2620 13307 4711 6595). NobelChin: wie die Sonne, die gerade aufgegangen ist, den Luftraum erhellt (354 355). kün t(e)ŋri, Çin. metinde 日 ri güneş, kök kalık ise 虚空 xu kong gökyüzü karşılığındadır. Berlin versiyonunda iki farklı çeviri var: yaŋı tugmış kün t(e)ŋ[ri yaltrıtur teg] kök kalıkda (B 1 = Mainz 656 v17 18) ve yaŋı tugmış kün t(e)ŋri yaltrıtur teg kök kalıkıg (Mainz 248 v03). yaltrıt to illuminate, to make something shine (Erdal 1991: 793) fiiline dayanarak yükleme hâl ekli kök kalıkıg ile boşluğu tamamlıyoruz. 37 38 altun öŋlüg yaltrıkı.. yipüni yürüŋi uz adırtlıg. Çin metin: 紅白分明間金色 hong bai fen ming jian jin se [455 a05] (G: 5270 8556 3506 7946 1601 2032 9602). NobelChin: (Sein) rot weißer (Glanz) stellt sogar die Farbe des Goldes in den Schatten (355). Krş. altun öŋlüg y(a)rukı yipüni yürüŋi uz adırtlıg (Maizn 248 v04). Uygur mütercim(ler)in çevirisi, Johannes Nobel in çevirisine nazaran metne daha sâdık bir çeviridir. Buradaki 分 fen karşılığındaki adırtlıg, UW: 55b 56b de sıralanan anlamların aksine distinguishable (Clauson 1972: 70a) anlamında olmalıdır. 45 [lakşa]nlarka. Çin. metnin ve Berlin versiyonun yardımıyla boşluk tamamlanabilir. Krş. lakşanlarka tük[ell]ig (Mainz 484 r03). Çin metin: 諸相 zhu xiang [455 a08] (G: 2771 4249). NobelChin: Merkmale (355). 50 51 ögrünçü köŋülin teŋ köŋülin. Çin. metin: 大喜大捨 da xi da she [455 a10] (G: 10470 4073 10470 9790). NobelChin: großer Freude und großem Gleichmut (355). 捨 she karakteri, Tib. çeviride btaṅ sñoms complete indiffirence, perfect apathy ( a liberality perfectly impartial ) [Jäschke 1881: 210b] ile çevrilmiş (Nobel 1958: 321). Krş. 捨 upekṣā, it is defined as the mind 平等 in equilibrium, i.e. above the distinction of things or persons, of self or others (SH: 351a). 55 [étiglig.. tuy]unmak bölöklüg nom. Çin. metnin ve Berlin versiyonun yardımıyla boşluk étiglig ve tuyunmak ile tamamlanabilir. Krş. B 1 = Mainz 748 r10 ve Mainz 484 v04. étiglig, Çin. metinde 嚴飾 yan shi very much dressed or adorned (G: 13088 9908) karşılığındadır. Krş. 嚴飾 gloriously adorned (SH: 476a). tuyunmak ise, 菩提 pu ti bodhi (G: 9153 1103) karşılığındadır. Aydınlanma aşamaları ile kast edilen Budizimdeki aydınlanmanın otuz yedi aşamasıdır. Krş. 三十七菩提分法 The thirty seven conditions leading to bodhi, or Buddhahood, i.e. 四念處 smṛtyupasthāna, four states of memory, or subjects of reflection; 四正勤 samyakprahāṇa, four proper lines of exertion; 四如意足 ṛddhipāda, four steps towards supernatural power; 五根 pañca indriyāṇi, five spiritual faculties; 五力 pañca balāni, their five powers; 七覺支 sapta bodhyaṅga, seven degrees of enlightenment, or intelligence; and 八正道 aṣṭa mārga, the eightfold noble path (SH: 61a). 56 [tolun bütmiş ö]züŋüz ol. Çin. metnin ve Berlin versiyonun yardımıyla boşluk tamamlanabilir. Krş. tolun bütmiş özüŋüz ol (B 1 = Mainz 748 r11). tolun büt, Çin. metinde 所成 suo cheng [455 a11] (G: 10211 762) karşılığındadır. NobelChin:

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 97 vollenden (355). 56 58 bérdeçi [siz kamagka buyanl]ıg ulug törlüg [asıgın..]. Boşluk, Berlin versiyonunun ve Çin. metnin yardımıyla tamamlanabilir. Krş. kamagka buyanlıg ulug (B 1 = Mainz 748 r12); bérteçi siz kamagka buyanlıg ulug asıg[ın,,] (Mainz 484 v05). kamag, Çin. metinde 衆 zhong [455 a12] all, the majority (G: 2900); buyan, 福 fu [455 a12] (G: 3707) blessing, happiness, felicity, good fortune (SH: 426a) ve asıg da 利 li [455 a12] profit, advantage, gain (G: 6885) karşılığındadır. 58 59 [bulturur siz] uzatı.. baştınkı [yég énç meŋig..]. Boşluk, Berlin versiyonunun ve Çin. metnin yardımıyla tamamlanabilir. Krş. bulturur siz uzatı yég [baştınkı én]ç meŋig (B 1 = Mainz 748 r13 14); bultu[ru]r siz uzatı b[aştınk]ı yég énç [meŋig] (Mainz 484 v06). bultur, Çin. metinde 獲 huo [455 a12] to get, to obtain (G: 5304); yég énç meŋi, 大安樂 da an le [455 a12] (G: 10470 44 7331) karşılığındadır. 大 da best in quality karakterlerinin Berlin versiyonundaki bir yazmada baştınkı yég, diğerinde ise yég baştınkı şeklinde farklı sırada tercüme edilmiş olması dikkat çekicidir. 63 y(a)ruklug. Çin. metinde, y(a)ruklug karşılığında 三 san veya 宮 gong versiyonlarında 光明 guang ming (G: 6389 7946), diğer versiyonlarda da 光相 guang xiang (G: 6389 4249) var. Uygurca metin, Tib. metin ile 三 san veya 宮 gong versiyonlarıyla paralelellik gösteriyor. Tib. metinde de 三 san veya 宮 gong versiyonları takip edilerek 光明 guang ming karakterleri od zer ray of light [Jäschke 1881: 502b] ile çevrilmiş (Nobel 1958: 322). 66 t(e)ŋrim. Çin. metinde 佛 fo [455 a15] (G: 3589) karşılığındadır. t(e)ŋrim, kelimesindeki iyelik eki saygı ifade etmektedir (Pelliot 1944: 175; Erdal 2004: 164). Altun Yaruk ta t(e)ŋrim genellikle, fo (G: 3589) ve 如來 ru lai (G: 5668 6679) karakterlerinin çevirisinde kullanılmıştır. 67 körkit. Çin. metinde 示現 shi xian (G: 9955 4539) karşılığındadır. NobelChin: offenbaren (355). Clauson 1972: 743b 744a ve Nadalyayev 1969: 317b de körgit şeklinde okunur. Marcel Erdal, ortadaki ünsüzden emin değildir: körkit to show, display, evidence, come up with, let experience. Ancak, kelime muhtemelen körk appearance, shape isim kökü ile +I- isimden fiil yapım eki ve - (X)t- ekinin birleşmesinden meydana gelmiştir (Erdal 1991: 778). 71 72 uz körkle tegirmi siziŋ yü:züŋüz. Çin. metinde uz körkle kısmı yok, bunlar Uygur mütercim(ler)in metne ilavesi olmalıdır. Berlin versiyonunda, tegirmi nin yerinde t(e)ŋrim (B 1 = Mainz 748 r26) var. Çin. metindeki 面貌 mian mao (G: 7886 7675) karakterlerini Johannes Nobel Angesicht (355) ile çevirmiş. Hâlbuki, karakterlerin Skr. karşılığında yuvarlaklık kavramını görebiliyoruz. Krş. 面貌 = Skr. mukha maṇḍala (Hirakawa: 4095 [1257b]); Skr. mukha face (MW: 819c) ve maṇḍala circular, round (MW: 775c). Uygur mütercim(ler)in St. Petersburg nüshasındaki çevirisi, Berlin versiyonundaki çeviriye ve Johannes Nobel in çevirisine nazaran daha ayrıntılı ve

98 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 anlamlıdır. 74 yılgu yumşak. Çin. metinde 潤鮮 run xian (G: 5732 4467) karşılığındadır. NobelChin: geschmeidig (356). yılgu, Berlin versiyonunda da (B 1 = Mainz 748 v03) aynı şekildedir. yılgu, Clauson 1972, Nadalyayev 1969 ve Erdal 1991 de bulunmaz. Kelime, (y)ılı ve (y)ılıg ile ilgili olmalı. Krş. Türkische Turfan Texte I deki yılıg yumşak gentle (Erdal 1991: 218). 75 s(i)parir. Skr. alıntının Uygurcada ve Altun Yaruk ta imlâsı istikrarlı değildir. siparir (R M: 384/17, 652/16), siparur (R M: 112/16; Tezcan 1974: 962), saparir (R M: 119/16; 515/17; 658/13). Krş. siparir~siparur~saparir < Toharca B spharir (Adams 1999: 720) < Skr. sphaṭika crystal, quartz (MW: 1269c). Daha geniş bilgi için bkz. Finch 1993: 83 84. 81 82 t(e)ŋri t(e)ŋ[risi burhan soma]kétu bodis(a)t(a)v[ka :: :: ::]. Boşluk, Berlin versiyonunun ve Çin. metnin yardımıyla tamamlanabilir. Krş. t(e)ŋri t(e)ŋrisi burhan soma k[étu] bodis(a)t(a)vka (B 1 = Mainz 748 v10 11). Ayrıca, kısmen boşluğu tamamlamamıza yarayan fragman için bkz. U 860 r03. t(e)ŋri t(e)ŋrisi burhan, Çin. metinde 佛 fo [455 a19] (G: 3589), soma kétu da 妙幢 [455 a19] miao chuang (G: 7857 2786) karşılığındadır. 85 86 edgü meŋi. Synonymkompositum yoluyla oluşan mutluluk anlamı için bkz. Finch 1993: 74 75. 7. Berlin Fragmanlarının Metin Tekabülü (Konkordanz) Berlin versiyonunda, şidiye kadar XXVIII. bölüme ait toplam 5 fragman tespit edilmiştir. Fragmanlardan iki tanesi, Friedrich Wilhelm Karl Müller in 1908 de fark ettiği, önde ve arkada 26 satırın yer aldığı, geniş poṭhī biçimindeki meşhur B 1 yazmasına aittir. Aşağıda, 5 fragmanın R M de ve Çince aslında tekabül ettiği yerler gösterilmiştir. Fragman No Katalog No R M Neşri Taishō Mainz 248 [T II S 32b] EhlersKat. 161 650/01 651/05 B 1 = Mainz 656 [T III M 56 6] EhlersKat. 30 649/09 651/10 14 41 455a01 06 01 46 454c28 455a08 Mainz 484 [T II S 32] EhlersKat. 162 651/05 23 41 59 455a06 12 B 1 = Mainz 748 [T III M 56 5] U 905+U 860 [T II Xanthippe] EhlersKat. 31 651/10 653/07 RaschmKat. 650 652/18 653/07 46 90 455a08 20 77 90 455a19 20

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 99 Kısaltmalar Alm. Almanca. Anm. Anmerkung. Bkz. Bakınız. Çin. Çince. düz. Düzeltme. EhlersKat Bkz. Ehlers (1987). G Bkz. Giles (1964). Hirakawa Bkz. Hirakawa (1997). Krş. Karşılaştırınız. MW Bkz. Monier Williams (1899). NobelChin Bkz. Nobel (1958). r. recto. RaschmKat Bkz. Raschmann (2005). R M Bkz. Suvarṇaprabhāsa (1913 1917). SH Bkz. Soothill (1937). Skr. Sanskritçe. Taishō Bkz. Takakusu Kaikoku (1925). Tam. Tamamlama. UW Bkz. Röhrborn (1977 1998). v. verso. Kaynaklar ADAMS, D. Q. (1999) A Dictionary of Tocharian B. Amsterdam Atlanta: Rodopi. ARAT, R. R. (1991) Eski Türk Şiiri. III. Baskı. Ankara: TTK. CLAUSON, Sir G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press. ECKMANN, J. (1976) Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Bibliotheca Orientalis Hungarica. Budapest: Akadémiai Kiadó. EDGERTON, F. (1953) Buddhist Hybrid Sanskrit, Grammar and Dictionary. Vol. II: Dictionary. New Haven: Yale University Press. EHLERS, G. (1987) Alttürkische Handschriften. Teil 2: Das Goldglanzsūtra und der buddhistische Legendenzyklus Daśakarmaparhāvadānamālā. Depositum der Preußischen Akademie der Wissenschaften (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, Berlin). Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland. Band XIII/10. Stuttgart. EITEL, E. J. (1888) Hand Book of Chinese Buddhism Being a Sanskrit Chinese Dictionary with Vocabularies of Buddhist Terms in Pali, Singhalese, Siamese, Burmese, Tibetan, Mongolian and Japanese. Second Edition, Revised and Enlarged. London: Trübner & Co. ERDAL, M. (1991) Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ERDAL, M. (2004) A Grammar of Old Turkic. Leiden Boston: E. J. Brill. FINCH, R. (1993) Chapters XVI and XVII from the Uighur Suvarṇaprabhāsottama Sūtra (Altun Yaruq). Türklük Bilimi Araştırmaları. Vol. 17: 37 116. GILES, A. H. (1964) A Chinese English Dictionary. Vol. I II. Second Edition. Revised&Enlarged.

100 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 9. Sayı 4. Aralık 2012 Shanghai London 1912: Paragon Book Reprint Corp. New York. GÜNGÖRDÜ, E. (2004) Fiilden Fiil Türeten çı / çi Eki Üzerine. Türk Dili. LXXXVIII (636): 770 780. HACKMANN, H. F. (1951 1954) Erklärendes Wörterbuch zum chinesischen Buddhismus. Chinesischen Sanskrit Deutsch, nach seinem Handschriftlichen Nachlass überarbeitet von Johannes NOBEL. Lieferung 1 6. Herausgegeben von der Religionskundlichen Sammlung der Universität Marburg/Lahn. Leiden. HARTMANN, J. U. (2011) Sanskrit Wörterbuch der buddhistischen Texte aus den Turfan Funden, Lieferung 23. veṣṭita śiras/ṣaṣ. Verantwortlicher Redaktor: Jin il Chung, Mitarbeiter: Andreas Bock Raming, Jin il Chung, Michael Schmidt, Klaus Wille, Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen. HIRAKAWA, A. (1997) A Buddhist Chinese Sanskrit Dictionary. Tokyo: The Reiyuka. JÄSCHKE, H. A. (1881) A Tibetan English Dictionary with Special Reference to the Prevailing Dialects. London. KAYA, C. (1994) Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK. KUDARA, K.; K. RÖHRBORN (1982) Zwei verirrte Blätter des uigurischen Goldglanz- Sūtras im Etnografiska Museum, Stockholm. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. Band 132: 336 347. MONIER WILLIAMS, S. M. (1899) A Sanskrit English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo European Languages. Oxford. NADALYAYEV, V. M., vd. (1969) Drevnetyurkskiy Slovar. Institut Yazıkoznaniya: Akademiya Nauk SSSR, Leningrad. NOBEL, J. (1950) Suvarṇaprabhāsottama sūtra. Das Goldglanz sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna Buddhismus. Die tibetischen Übersetzungen mit einem Wörterbuch. Zweiter Band. Wörterbuch Tibetisch Deutsch Sanskrit. Leiden: E. J. Brill. NOBEL, J. (1958) Suvarṇaprabhāsottama Sūtra. Das Goldglanz Sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna Buddhismus, I Tsing s Chinesische Version und Ihre Tibetische Übersetzung. Zweiter Band. Die Tibetische Übersetzung mit kritischen Anmerkungen herausgegeben von Johannes Nobel. Leiden: E. J. Brill. NOBEL, J. (1958) Suvarṇaprabhāsottama Sūtra. Das Goldglanz Sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna Buddhismus, I Tsing s Chinesische Version und Ihre Tibetische Übersetzung, I Tsing s Chinesische Version übersetzt, eingeleitet, erläutert und mit einem Photomechanischen Nachdruck des Chinesischen Textes Versehen. Erster Band. Leiden: E. J. Brill. PELLIOT, P. (1944) Tängrim > Tärim. T oung Pao. XXXVII/5: 165 185. RASCHMANN, S. C. (2005) Alttürkische Handschriften: Teil 7. Berliner Fragmente des Goldglanz Sūtras. Teil 3: Sechstes bis Zehntes Buch Kolophone, Kommentar und Verifizierungen Gesamtkonkordanzen. Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland. Band XIII/13 14 15. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. RASCHMANN, S. C. (2012) Three New Fragments of the Altun Yaruk Sudur from Bezeklik. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. Vol. 65/3: 271 284. RÖHRBORN, K. (1977 1998) Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 1 6. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. RÖHRBORN, K. (2010) Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. I. Verben, Band 1: ab- äzüglä-. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. RÖHRBORN, K. (2012) Uygur Filolojisinde Üç Yayım Metodu. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 9/3: 7 24. DOI: 10.1501/MTAD.9.2012.3.25

Altun Yaruk Sudur, X. Tegzinç, XXVIII. Bölök Erdem Uçar 101 SEMET, A. (2005) Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang Biographie. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. SOOTHILL, W. E.; L. HODOUS (1937) A Dictionary of Chinese Buddhist Terms with Sanskrit and English Equivalents and a Sanskrit Pali Index. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. STACHOWSKI, M. (2002) Alttürkische Wortstudien. Splitter aus der Gegend von Turfan, Festschrift für Peter Zieme, anlesslich seines 60. Geburtstag. Herausgegeben von Mehmet Ölmez; Simone Christiane Raschmann. İstanbul Berlin: 299 308. SUVARṆAPRABHĀSA (Sutra zolotogo bleska). Tekst uygurskoy redaktsii. İzdali V. V. i S. E. Malov. I IV. Bibliotheca Buddtica: XVII, St. Petersburg 1913 1917. [I II: 1913; III IV: 1914; V VI: 1915; VII VIII: 1917]. TAKAKUSU, J.; W. KAIKOKU (1925) Taishō Shinshū Daizōkyō [ 大正新修大蔵經 ]. Vol. 16. Taishō issaikyō kankōkai [ 大正一切經刊行会 ]. Tokyo. [No. 665: 金光明最勝王經 jin guang ming zui sheng wang jing] TEKIN, Ş. (1987) Altun Yaruk un 20. Bölümü: İligler Qanlarnıng Köni Törüsin Aymaq (= Rājasāstra). Türklük Bilimi Araştırmaları. Vol. 11: 133 199. TEZCAN, S. (1974) Das uigurische Insadi Sūtra. Berliner Turfantexte: 3. Berlin. TUGUŞEVA, L. Yu. (1988) Rannesrednevekovaya Uygurskaya Rukopisnaya Kinga. Rukopisnaya Kinga v Kul ture Narodov Vostoka (Oçerki). 2, Moskva: 358 372. UÇAR, E. (2012) Altun Yaruk Sudur. X. Tegzinç, XXX. Bölök [R M 657/18 661/12]. Gazi Türkiyat: Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi. S. 10: 165 187. UÇAR, E. (2013a) Altun Yaruk Sudur: IX. Kitap, Bölüm XXI. XXV. Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını,Tercüme, Açıklamalar ve Dizin. [Baskıda] UÇAR, E. (2013b) Altun Yaruk Sudur: 1 Numaralı Berlin Yazmasının Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını, Açıklamalar ve Dizin. [Baskıda] UÇAR, E. (2013c) Die uigurische Fassung des Goldglanz Sūtras, Buch V (Altun Yaruk Sudur). Eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. [im Druck] VOROB YEVA DESJATOVSKAJA, M. I. (1996) New Manuscripts from the S. E. Malov Collections. Turfan, Khotan und Dunhuang, Vorträge der Tagung Annemarie v[on]. Gabain und die Turfanfor- schung. Veranstaltet von der Berlin Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften in Berlin (9. 12.12.1994). Herausgegeben von Ronald E. Emmerick; Weiner Sundermann; Ingrid Warnke und Peter Zieme. Berlin: 379 384. WILKENS, J. (2001) Die drei Körper des Buddha (Trikāya). Das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz Sūtras (Altun Yaruk Sudur) eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Berliner Turfantexte: 21. Turnhout (Belgien). ZIEME, P. (1996) Altun Yaruq Sudur. Vorworte und das erste Buch. Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarṇaprabhāsottamasūtra). Berliner Turfantexte: 18. Turnhout (Belgien). ZIEME, P. (2000) Röhrborn, Klaus: Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 6 emgeksin erŋek. Franz Steiner Verlag GmbH, Wiesbaden 1998. S. III V, 373 446. Orientalistische Literaturzeitung. 95/1: 72b 78b. (Rezension)