Kenan ERTÜRK* Suriye deki reform talepleri karşısında hükümetin açıkladığı reform paketi ve beraberindeki sert tutumu, muhalefetin isteklerini rejim değişikliğine kadar götürdü. Halk şimdi yeni bir rejim ve yeni bir anayasa talep ediyor. Suriye muhalefeti artık Beşar Esad yönetiminin reform yapabileceğine olan inancını kaybetmiş durumdadır. Meşruiyetini kaybettiğini düşündüğü rejimin yerine yeni bir sistem kurulmasını savunmaktadır. Ancak burada barışçıl bir geçiş dönemi öngörülmektedir. 1 Haziran da Antalya da yapılan Suriye Muhalefeti nin Antalya Toplantısı sonuç bildirgesinde yabancı askeri müdahalenin açıkça reddi ve ulusal birlik vurgusu yapılmaktadır. Rejimin yıkılması için öngörülen yol ise barışçıl halk gösterilerinin devam etmesi ve yönetim üzerinde uluslararası baskının artırılmasıdır. 1 Suriye nin Kristal Rejimi Suriye, 1517-1918 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu egemenliğinde kalmış, 1918-1946 döneminde Fransa nın mandası altında Krallık rejimi hüküm sürmüş ve 1946 yılında bağımsızlığına kavuşmuştur. BAAS Partisi tarafından 1963 yılında gerçekleştirilen darbe ile de bugünkü rejimi kurulmuştur. 13 Mart 1973 te yürürlüğe giren Suriye Anayasası nda; Suriye devletinin, sosyalist ve halk demokrasisi olduğu, yönetim şeklinin Cumhuriyet olduğu, halk egemenliğinin anayasada belirlenmiş esaslar üzerinde yürütüleceği ifade edilmektedir. Devlet, Yasama (Halk Meclisi), Yürütme (Bakanlar Kurulu) ve Yargı organlarından oluşmakta ve kuvvetler ayrılığı prensibine dayanmaktadır. Ancak bu prensip uygulanmamakta, devletin her organında BAAS Partisi hâkim rol oynamaktadır. Meclisin bilinen anlamda işlerliği yoktur. Ülke yönetimini ilgilendiren tüm kararlar, bizzat Devlet Başkanı tarafından veya onun yönlendirmesi ve talimatları doğrultusunda BAAS Partisi bünyesindeki Suriye Bölgesel Komutanlığınca alınmaktadır. 14 Nisan 1973 te çıkarılan bir kararname, 250 üyeli Halk Meclisinin, en az yüzde 66 sının Ulusal İlerici Cephe den (en az yüzde 53,2 sinin - 135 sandalye BAAS Partisi nden geri kalanı Ulusal İlerici Cephe yi oluşturan diğer partilerden seçilmeli), geri kalanının bağımsızlardan oluşturulması karara bağlamıştır. 22-23 Nisan 2007 de yapılan ve yüzde 56.12 katılım gösterilen seçimlerde, aralarında iktidardaki Baas Partisi nin de bulunduğu 10 partiyi kapsayan İlerici Ulusal Cephe 250 sandalyeli Halk Meclisi nde 172 sandalye, Bağımsızlar ise 78 sandalye kazanmıştır. * 21 Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Düşük Yoğunluklu Çatışma Araştırmaları Merkezi Başkanı, kenanerturk62@hotmail.com 1 Suriye Muhalefeti nin Antalya Toplantısı: Sonuçlar, Temel Sorunlara Bakış ve Türkiye den Beklentiler, ORSAM, Rapor No:55, Haziran 2011 21. YÜZYIL [45]
Kenan Ertürk Suriye de siyasi partiler denilince, Sosyalist Arap BAAS Partisi ve diğer partiler olmak üzere iki grup akla gelir. Halk Meclisine, üyeler BAAS partisi hâkimiyetindeki Ulusal İlerici Cephe grubu adına veya bağımsız olarak seçilmektedir 1940 ta Şam da kurulan Sosyalist Arap BAAS Partisi, 1954 den itibaren Suriye siyasi hayatındaki bilinen etkinliğine ulaşmıştır. Tüm Arapların özgür ve sosyalist bir düzen içinde ve tek bir devlet altında toplanmasını amaçlayan BAAS ideolojisi, Arap Milliyetçiliği ile Sosyalizmin kaynaşmasından meydana gelmiş, Birlik, Özgürlük ve Sosyalizm i üç temel ilke olarak kabul etmiştir. Suriye nin Demografik Yapısı Suriye Arap Cumhuriyeti, toplam 14 vilayete (Liva-Muhafaza) ayrılmıştır. Vilayetler kasabalara, kasabalar da nahiye ve köylere bölümlenmektedir (Al Hasakah, Al Ladhiqiyah, Al Qunaytirah, Ar Raqqah, As Suwayda, Dar a, Dayr az Zawr, Dimashq, Halab, Hamah, Hims, Idlib, Rif Dimashq, Tartus). İllerin başında vali (aynı zamanda Belediye Başkanı), İlçelerde kaymakam (aynı zamanda Bölge Müdürü), nahiyelerde nahiye müdürü, köylerde muhtar idari teşkilatın başında bulunmaktadır. İlçelerde bulunan belediye başkanları seçimle işbaşına gelmektedir. Suriye anayasasında Devletin resmi dini İslam dır ifadesi yer almasına karşın, sosyal yaşantıdaki uygulamalarda fiili bir laiklik vardır. Halkın yüzde 90 ı Müslüman (Sünni yüzde 74, Alevi, Şii ve diğer Müslüman mezhepler yüzde 16); yüzde10 u ise Hıristiyan dır (Katolik, Ortodoks ve Süryani). Suriye Hıristiyanlarına Jakobit denmektedir. Katolikler altı, Ortodokslar ise üç kiliseye bölünmüşlerdir. Dünya Süryani Baş Patrikliği Suriye dedir. [46] 21. YÜZYIL
Suriye de resmi dil Arapça dır. Kullanılan iki tür Arapça vardır. Birincisi, her türlü resmi ilişkilerde, yazılı ve sözlü basında kullanılan Klasik Arapça, ikincisi ise, sokakta kullanılan Ammi Arapça dır ve bölgelere göre farklılıklar taşımaktadır. Arapça dışında; Türkçe, Kürtçe, Ermenice, Çerkezce ve Rumca konuşulmakta, İngilizce ve Fransızca da yaygın olarak kullanılmaktadır. Suriye hükümeti Türkleri, Türk olarak kabul etmemekte, Türkçe eğitime ve Türkçe yayınların çıkarılmasına da izin vermemektedir. 13 Mart 1973 tarihli Suriye Anayasası nda azınlık tabirine yer verilmemekte, ülkede yaşayan bütün topluluklar Arap olarak kabul edilmektedir. 2009 verilerine göre yaklaşık 21 milyon nüfusa sahip Suriye nin yüzde 90.3 ü Araplar; yüzde 9.7 sini ise Türkler (500-600 bin), Kürtler (1.500.000), Çerkezler, Ermeniler, Yunanlılar, Süryaniler gibi diğer azınlık grupları oluşturmaktadır. Suriye de halkın sosyal durumu, yönetimdekiler (çoğunlukla Alevi orijinli) ile yakınları ve zengin olanların dışında oldukça zayıftır. Genellikle Şam, Halep, Lazkiye de sosyal durum iyidir. Arapların sosyal statü bakımından ikiye ayrıldığı söylenebilir. Birincisi, Arap örf ve adetlerini koruyan, alt ve orta gelir grubundaki aileler; ikincisi ise, Batı kültürü etkisindeki, zengin ailelerdir. Bu kesimin nüfus yoğunluğu az fakat etkinlikleri ve politik güçleri fazladır. Suriye muhalefeti art k Beflar Esad yönetiminin reform yapabilece ine olan inanc n kaybetmifl durumdad r. Türkmenler Suriye Türkmen Hareketi lideri Ali Öztürkmen 14 idari bölgeye ayrılan Suriye de 340 Türkmen köyü bulunduğunu (Halep bölgesinde 140, Fırat nehri bölgesinde 140, Türkiye sınırına yakın bölgelerde de dağınık olarak 60 kadar); toplam nüfuslarının 3,5 milyona yakın olduğunu ifade etmiştir. Oysa Suriye resmi kaynaklarında Türkmenlerden hiçbir şekilde söz edilmemektedir. Suriye ilk gelen Türkmenlerin 1060-1070 yıllarında Oğuz boylarının kolu olduğu daha sonra da Osmanlılar tarafından Sivas bölgesinden Türkmenlerin gönderildiğini ifade eden Öztürkmen, Baskılar nedeniyle Suriye deki Türkmenlerin bir bölümünün Türkiye ye geri döndüğünü, bir bölümünün İran a gittiğini, bir kısmının da Araplaştığını, halen Türk kültürünü yoğun şekilde yaşayanların ise daha çok Halep, Humus ve Lazkiye bölgesinde olduğunu 2 belirtmiştir. Suriye de Türkmenlerin çocuklarına Türk adı, Türk köylerine Türkçe isim verilmesinin, Türk geleneklerine uygun düğün yapılmasının, Türkçe eğitim ve okuma-yazmanın yasak olduğu bilinmektedir. Türkmenler ancak son yıllarda birbirleri ile irtibat kurabilmiş ve kimliklerinin farkına varabilmişlerdir. Kürtler Kürtlerin 1,8 milyonluk nüfuslarıyla ülke nüfusunun yaklaşık yüzde 10 unu oluşturduklarını iddia eden kesimler bulunsa da oran kesin değildir. Suriye hükümetlerinin etnik azınlıkların varlığını kabul etmemesi ve ülkedeki herkesi Suriyeli Arap olarak görmesi, nüfus oranlarının belirlenmesini güçleştirmektedir. Ülkedeki Kürtlerin tamamına yakını Sünni Müslüman dır ve daha çok Kürtçe nin Kırmançi lehçesini konuşmaktadır. 3 2 Suriye Türkmen Hareketi Lideri Ali Öztürkmen ile özel söyleşi, 21 Haziran 2011 3 Abdi Noyan Özkaya, Suriye Kürtleri: Siyasi Etkisizlik ve Suriye Devleti nin Politikaları, Cilt 2, No: 8 ss.91, 2007 21. YÜZYIL [47]
Kenan Ertürk Suriye Kürtleri, daha çok ülkenin kuzeyinde ve kuzeydoğusunda yaşamaktadır. Kuzeydoğu daki Haseke vilayetinin kuzeyi özellikle Türkiye sınırı boyunca, Halep in kuzeybatısında yer alan Afrin ve Fırat Nehri nin Suriye sınırlarına girdiği yerde bulunan Ayn el-arab, Kürt nüfusun yoğun bulunduğu yerlerdir. Ekonomik nedenlerle bu kırsal bölgelerden göç eden Kürtler ise Halep ve Şam a yerleşmiştir. Suriye de Olaylar ve İddialar Suriye diğer Arap ülkelerinde de olduğu gibi sözde çok partili ancak baskıcı tek partinin hâkimiyetindeki rejimi nedeniyle bir isyan potansiyeline her zaman sahipti. Arap İlkbaharı, Suriyeli rejim karşıtlarının 15 Mart ta bir paylaşım sitesinde isyan çağrısı yapmaları ile etkisini gösterdi. 23 Mart ta güneydeki Daraa da yapılan gösteride 100 kişi ölünce tepkiler arttı, gösteriler giderek büyüdü. Yaklaşık üç ayda 1300 ü aşkın sivil ve 500 güvenlik gücü hayatını kaybetti. Son olarak kuzeydeki Cisr eş Şuğur kasabasında 120 polis memuru öldürülünce durum tamamen kontrolden çıktı. Esad Yönetimi, ülkede olanlarla ilgili olarak İsrail i komplo kurmakla suçladı. Mısır da Mübarek in devrilmesiyle iktidara gelebileceği konuşulan Müslüman Kardeşler 4 örgütünün de isyanın tohumlarını attığı öne sürüldü. Ancak Türkiye ye gelen Suriye vatandaşlarının yaşananlar hakkında anlattıklarının Suriye rejiminin iddialarından oldukça farklı olması dikkat çekmektedir. Buna göre 120 güvenlik gücünün öldürülmesi, söz konusu güvenlik güçlerinin sivil vatandaşlara ateş açmayı reddetmesi üzerine gerçekleşmiştir. Sivillere ateş açma emrini yerine getirmeyen güvenlik güçlerinin Alevilerin etkin olduğu birlikler tarafından askeri yapıların dağılmasını engellemek için öldürüldüğü ile- 4 1982 de Sünni örgütün Suriye uzantısı, bir askeri okula saldırıp 9 kişiyi öldürmüş; Hafız Esad ın kardeşi Rıfat ın yönetimindeki ordu Hama kasabasına tanklarla girip 12 ila 20 bin civarında kişiyi katletmişti. [48] 21. YÜZYIL
ri sürülmektedir. Böylelikle Esad Rejimi nin Ordu içinde yaşanması olası dağılmaları engellemek için askeri personele çok açık bir mesaj verdiği ve sivillere ateş açma emrine karşı gelen askeri birimlerin de öldürülebileceği görülmektedir. 5 Gösterilerde ve Cuma namazlarından sonra Alevilere ölüm, Hıristiyanlar Beyrut a gibi sloganların atıldığı görülse de Kürtler hariç diğer tüm kesimler ulusal birlik çağrısı yapmaktadır. Ayrıca şu ana kadar ülkenin güneyindeki Sünni orta sınıfın henüz isyancılara katılmadığı görülmektedir. Muhalifler ne istiyor? 1-2 Haziran da Antalya da Suriye muhaliflerini bir araya getiren toplantıya çok çeşitli siyasi ve dini görüşlerden temsilci katıldı. Ortak noktaları Suriye deki değişim taleplerini bir kez daha dile getirmek ve söz konusu halk hareketine katılan Suriyelilere dışarıdan destek vermekti. 6 Muhalifler yabancı bir müdahaleye şiddetle karşıdır ve ulusal birlik çağrısı yapmışlardır. Esad Yönetimi nin artık reform yapamayacağını, meşruluğunu kaybettiğini, rejim değişikliğinin gerektiğini iddia etmektedirler. Bunun için uluslararası desteğin ve halk hareketinin devam etmesi gerektiğini düşünmektedirler. Suriye halkının Arap, Kürt, Keldani, Asuri, Süryani, Türkmen, Çeçen, Ermeni ve diğer etnik gruplardan oluşan heterojen bir yapısı olduğunu, parlamentoda çoğulcu yapının (Suriyeli) temsil edilmesini ve Anayasa da azınlıkların haklarıyla birlikte garanti altına alınmasını istemektedirler. Suriye de ülke yönetimini ilgilendiren tüm kararlar, bizzat Devlet Baflkan taraf ndan veya onun yönlendirmesi ve talimatlar do rultusunda BAAS Partisi taraf ndan al nmaktad r. Kürtler, etnik taleplerinin karşılanmasına odaklanmış durumdadır. 7 Suriye nin birliği ve bütünlüğünü savunduklarını ifade etmektedirler. Ancak Antalya da muhalif grupları bir araya getiren toplantıya, Kürt partilerinin temsilcilerinin Türkiye nin Kürt politikasını ve toplantının Türkiye de yapılmasını protesto ederek katılmaması manidardır. Suriye de faaliyet yürüten Demokratik Birlik Partisi (PYD) Parti Meclisi Üyesi Ronahi Afrin in Kürtler lehine bir çözümün tüm coğrafyayı etkileyeceğini ve diğer ülkelerdeki Kürt sorununu da çözeceğine dikkat çekerek, Kürt Ulusal Kongresi nin toplanması çağrısında 8 bulunması da Kürt grupların beklentileri ile ilgili önemli ipuçları vermektedir. Türkiye nin şu ana kadar izlediği politikaları ve yapılan açıklamaları önemseyen muhalifler, Ankara nın baskıyı arttırmasını, muhalif grupları desteklemesini, Beşar Esad yönetimi ve Batı nezdindeki etkisini kullanarak barışçıl bir iktidar devrini mümkün kılmasını istemektedirler. 9 Muhalifler önce reform isterken ağır tepkiler sonucu (toplu katliamlar) rejim değişikliği istemeye başlamıştır. Aydınlar grubu (Şam deklarasyonu, Kürt tabela partileri) tarafından gündeme getirilen bu talepler, ABD tarafından desteklenmektedir. Kürtler toplu gösterilerde yer almamaya çalışmakta, temkinli davranmaktadırlar. Gösterilerde daha çok Kuzey bölgelerdeki Sünni Arap ve Türkmenler yer almaktadır. 5 Veysel AYHAN, Suriye de Krizinin Türkiye ye Yansıması: Mülteci Akını, Caspian Weakly, 10 Haziran 2011, http://tr.caspianweekly.org/ana-kategoriler/orta-dogu/3527-suriyede-krizinin-turkiyeye-yansimasi-multeci-akini.html 6 Suriye Muhalefeti nin Antalya Toplantısı.., a.g.r. 7 a.g.r. 8 Kürdistan: Suriye deki Kürt çözümü tüm coğrafyayı etkileyecek, ROJACİWANHABER, 13 Mayıs 2011 http://www.rojaciwan.com/haber-66295.html 9 Suriye Muhalefeti nin Antalya Toplantısı.., a.g.r. 21. YÜZYIL [49]
Kenan Ertürk 2009 yılında örgütlenmeye başlayan Türkmenler, şimdilik siyasi bir hareket olarak direnişin içerisinde yer almakta ve ileride bir partiye dönüşebilmeyi ummaktadırlar. Suriye nin toprak bütünlüğü içerisinde anayasal haklarının Arap, Türkmen, Kürtleri kapsayacak şekilde yer almasını istiyorlar. Türkiye ye Etkileri Gösterilerde Türkiye lehine sloganlar atılması ve posterler açılması, Antalya da yaklaşık 300 Suriye rejim muhalifinin toplantı yapmasına müsaade edilmesi ve Hatay ın sınır bölgesine yaklaşık 11 bin mültecinin akın etmesi, krizinetmesi, krizin Türkiye yi teğet geçmeyeceğinin göstergesidir. Türkiye krizin başından itibaren Suriye de meydana gelen gelişmeleri yakından takip ederek, Şam rejimini reformlara öncelik vermesi konusunda uyarmıştır. Ankara, Suriye deki olayları, Suriye nin iç meselesi olarak gördüğünü belirtmiş ölümler karşısında sessiz kalınmayacağının mesajlarını da farklı şekillerde vermiştir. Reform çağrılarının yanı sıra Suriye muhaliflerinin Antalya toplantısına izin verilmesi de Şam rejimine verilen açık bir mesaj olmuştur. Suriye Dışişleri Bakanı Velid El Muallim, Türkiye ile ilişkilerine önem verdiklerini ifade ederek, Türkiye yi tutumunu gözden geçirmeye çağırmıştır. 10 Türkiye, 1991 de Irak tan yaşanan göçlerde olduğu gibi konuya insani boyutu ile yaklaşmaktadır. Türkiye ye sığınan göçmenlerin önemli bir kısmının ateşli silahlardan yaralanmış olması Suriye de yaşananların dünya kamuoyunda daha açık bir şekilde yer almasını sağlayacaktır. BM İyi Niyet Elçisi Angelina Jolie nin, Türkiye ye sığınan Suriyelilerin kampını ziyaret etmesi de bu kapsamda değerlendirilebilir. Aynı şekilde BM yi harekete geçirmenin de bir yoludur. Bu bağlamda Suriye de yaşanan krizin siyasi, ekonomik, toplumsal ve diplomatik alanda Şam-Ankara ilişkilerini derinden sarsması kuvvetle muhtemeldir. Esad ın tutumunu daha da sertleştirmesi, reformlar yerine rejim değişikliği taleplerinin daha yaygın şekilde ifade edilmesi, uluslararası kamuoyunun baskıları ile Ankara yı sorun/çözüm merkezi haline getirebilir. Suriye deki olaylar sansürlendiği için kişisel bilgi ve görüntülerin sadece bir kısmı dünya ile paylaşılabilmiştir. Türkiye deki kamplarda sığınmacıların basınla görüşmelerine izin verilmesi sürecin tamamen Esad aleyhine dönmesini sağlamaktadır. Bu durum halen Suriye ile üst düzey görüşmeler sürdüren Türkiye nin diplomasi alanında elini ve güvenirliğini zayıflatmaktadır. Ayrıca olaylar Alevi/Sünni çatışmasına dönüşür ve Türkiye ye kaldırmayacağı yoğunlukta daha büyük bir göç kitlesi sınıra yönelirse, Suriye nin içinde Türkiye nin kontrolündeki kampları barındıran bir tampon bölge söz konusu olabilir. Bu durum en sonunda askeri gücün de kullanılabileceği bir ortam yaratabilir. Suriye de krizin uzaması en önemli etkisini ekonomik alanda gösterebilir. Son dönemde giderek artan ticaret potansiyelinin ortadan kalkması hem Suriye hem de bölgeyle ticaret yapan birçok kesimi olumsuz etkileyecektir. Öte yandan Esad, krizi yönetmeyi başarır ve rejimi muhafaza ederse Türkiye ile olan iyi ilişkilerini gözden geçirmek isteyebilir. Kriz, Türkiye nin Ortadoğu halkları üzerindeki etkisinde de değişiklik yaratabilir. Türkiye nin Suriye krizinde rejimin yanında bir görüntü vermesi, Arap halkları nezdindeki olumlu imajının yerini otoriter yönetimlerle işbirliği yapan bir ülke imajına bırakabilir. 11 10 Veysel AYHAN, a.g.m 11 Veysel Ayhan, a.g.m [50] 21. YÜZYIL
Sonuç yerine Suriye de devam eden olaylar, Tunus, Mısır, Libya, Bahreyn, Yemen gibi baskıcı rejimlerin sadece kendi parti ideolojileri ve yakın çıkar gruplarına her türlü menfaatlerini sağlamak için ülkelerini düşürdükleri durumun başka bir acı örneğidir. Bu ülkelerde de muhalifler her türlü yöntem kullanılarak bastırılmış ve sindirilmişlerdir. Halk seçme ve seçilme hakkını kullanarak bir/birkaç partiye iktidar ve muhalefet görevi verebilir. İktidar olmak her şeye, her kesime sahip olmak olarak algılandığından; muhalefetin, Sivil Toplum Örgütlerinin ve medya nın eleştiri yapmasına dahi tahammül gösterilemediğinden Suriye de isyanın başlaması kaçınılmazdı. Irak gibi Suriye de sınır komşumuzdur. Araç ve yöntemler farklı olsa da Suriye de Irak benzeri bir akıbete doğru sürüklenmektedir. Seçim atmosferi nedeniyle konunun uzağında kalan Türkiye, geçmişten alınan derslerden yola çıkarak ön alıcı politikalar oluşturmalı ve ısrarla takip edilmelidir. Suriye de halk n sosyal durumu yönetimdeki (ço unlukla Alevi orijinli) kifliler ile yak nlar ve zengin olanlar n d fl nda oldukça zay ft r. Kürtler Suriye deki direnişçiler içerisinde en örgütlü olan ve ön plana çıkmayan gruptur. PKK terör örgütü içerisinde önemsenmesi gereken sayıda Suriye uyruklu terörist halen mevcuttur. Sivas ın İmranlı ilçesi kırsalındahaziran ayı başında güvenlik güçleriyle girdikleri çatışmada etkisiz hale getirilen üç teröristinden birisinin Suriye uyruklu olduğu anlaşılmıştır. Hafız Esad ölümüne dek PKK terör örgütünü Türkiye ye karşı kullanmış; üs, barınma, istihbarat, eğitim ve lojistik destek vermiştir. Suriye deki bu potansiyelin, isyanın bastırılması halinde oğul Beşar Esad için de kullanılabilir bir argüman haline geleceği göz ardı edilmemelidir. Türkiye de son dönemde demokratik talepler olarak kamuoyuna yansıyan özerklik/federasyon istekleri ve BTP ve DTK üyelerince Kuzey Irak Kürt yönetiminin her vesile ile bu konuyla ilgili muhatap alınması, çeşitli ortamlarda ve çeşitli vesilelerle kamuoyunun gündemine son onbeş yıldan bu yana Suriye ve Türkiye den de bir kısım toprakları içine alan Kürdistan haritası getirilmesi, asıl amaçla ilgili ciddi soru işaretleri oluşturmaktadır. Halen mevcut kamplara gelenlerin çoğunluğunun Kürt olduğu ve sınır bölgesinde yaşayanların da çoğunluğunun Kürt olduğu düşünüldüğünde Suriye sınırında bir tampon bölgenin Türkiye eliyle oluşturulmasının yeni bir Kürt özerk bölgesinin ortaya çıkmasına yol açıp, açmayacağı sorusunun cevabı çok önemlidir. 21. YÜZYIL 21. YÜZYIL [51]