Sıcaklık Stresi Altındaki Süt Sığırlarının Serinletilmesi

Sıcaklık Stresi Altındaki Süt Sığırlarının Serinletilmesi Prof. Dr. Serap GÖNCÜ Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü 01330 Adana Özet Sıcaklık stresi sığır yetiştiriciliğinde önemli ekonomik kayıplara neden olmaktadır. Daha önceki yıllarda, sıcaklık stresinin neden olduğu ekonomik kayıplar ile serinletme sistemleri yatırım maliyetleri konusunda pek çok çalışma yapılmıştır. Sıcaklık stresi süt verim kayıplarından ziyade mastitis riskinin artışı döl tutmama problem ve ölümlere neden olması gibi kayıplarla da etkisini göstermektedir. Hayvansal üretimdeki performans kayıplarına ek olarak artan değişken veteriner masrafları, tedavi giderleri, çiftleştirme masrafları, süt kalite kaybı gibi kayıplar ve işgücü gereksinmesi artışı gibi yollardan da etkisini göstermektedir. Sıcaklık stres etkisini gidermek için pek çok çalışma vardır. Temel olarak gölgelik, havalandırma ve yeterli su temini gerekir. Ahırlarda havalandırma doğal (ahırın yapısı, pencere) ve mekanik havalandırma (fanlar) olmak üzere iki şekilde sağlanabilir. Özellikle duş ve fan sağlanan serinletme sistemlerinde, hatalı kurulum yanlış sonuçlara ve olumsuz etkilere neden olabildiği için sistemin uygun şekilde ve kapasitede kurulumu doğru sonuç için çok önemlidir. Bu çalışma, sıcaklık stresine karşı kurulacak duş ve fan sağlanan serinletme sistemlerini kullanmayı planlayan yetiştiricilere sistemin kurulum esasları konusunda bilgi derlemek amacıyla hazırlanmıştır. Anahtar kelimeler: Süt ineği, serinletme, fan kullanımı, sıcaklık stresi Abstract Heat stress causes significant production and economic losses on intensive dairy farms. Previously reported studies have focused on the costs of milk production losses and cooling system investments. Heat stress results in production losses other than milk production, including increased risk of mastitis, decreased conception rate, and increased death loss. In addition to these animal performance losses, variable costs of veterinarian costs, mastitis treatment, breeding costs, lower milk quality premiums, and labour can also be affected. There are a number of attempts can be done to prevent or alleviate heat stress. Major management options are providing shade, improved ventilation and a sufficient quantity of water. Ventilation can be provided for air movement by fans and windows. Especially evaporative cooling systems should be installing correctly using their installation direction to get accurate results. Sometimes adverse effect can be seen because of design or timing errors of the systems. This study is prepared for farmer to alleviate heat stress using evaporative cooling system. Key word(s): Dairy cow, cooling systems, fan using, heat stress

Giriş McDowell ( 1 ), süt sığırlarında optimum çevre koşullarını, sıcaklığı 13-18 C, oransal nemi % 60-70, rüzgar hızını 5-8 km/saat ve orta derecede bir solar radyasyon olarak tanımlamaktadır. İdeal çevrenin dışına çıkıldığında laktasyondaki süt sığırları, belirli sınırlar dahilinde olmak koşuluyla, değişen çevre koşullarına dayanabilmektedirler. Ancak, iklimsel elementlerin daha ekstrem sınırlara doğru kayması durumunda, sığırlar üzerinde giderek artan bir stres oluşmaktadır. Şekil 1.Sığır için rahat bölge Olumsuz koşullardan etkilenmede, hayvanın ırkı, yaşı, kondisyonu ve verim düzeyigibi faktörler önemli rol oynarken, bireysel farklılıklar da söz konusudur. Stres koşullarında, süt sığırından beklenen performans düşmekte ve bunun sonucu olarak, işin ekonomisi etkilenmektedir ( 2 ). Tropik ve subtropik iklimlerde yaşayan çiftlik hayvanlarında, sıcaklık stresinin performansı olumsuz yönde etkilediği konusunda birçok araştırma sonucu mevcuttur ( 3,4, 5, 6 ). Harris ( 7 ), süt sığırlarında sıcaklık stresi nedeniyle süt veriminde meydana gelen düşüşün, günlük ortalama çevre sıcaklığının 24 C ye vardığında başladığını bildirmektedir. Bu konuda Chase ve ark., ( 4 ), 38 C sıcaklık ve % 20 oransal nem durumunda, sığırlarda sıcaklık stresine karşı önlem alınmaya başlanmasını ve serinletme çalışmalarının yapılması gerektiğini bildirmektedir. Chase ve ark. ( 4 ), çevre sıcaklığının 24-26 C 'yi aştığında, yem tüketiminin azalmaya başladığı ve 29 C 'yi geçen sıcaklıklarda ise süt veriminde ani düşüşün görüldüğü de bildirmektedirler. Keown ve Grant ( 8 ), 25-26 C nin üzerindeki sıcaklıklarda, ineklerin yem tüketimlerinin azaldığını ve dolayısıyla süt veriminde düşüşün meydana

geldiğini ve hava sıcaklığının 32 C nin üzerine çıktığında, süt veriminde % 3-20 arasında azalma olduğunu bildirmektedirler. Çizelge 1.Farklı Çevre Koşullarında Siyah Alaca İneklerde Bazı Performans Değerleri ( 9 ) Sıcaklık ve nem 18 ºC-%60 28 ºC-%40 28 ºC-%80 Canlı ağırlık (kg) 642.7 585.6(94)*588.2 (94) Kurumadde alımı kg/gün 18.14 15.87 (87) 12.36 (68) Süt verimi kg/gün 26.5 22.88(86) 19.0(72) %4 yağa göre düzeltilmiş günlük ortalam süt verimi 25.4 22.0 (87) 17.28(67) Süt yağı (%) 3.79 3.77 (99) 3.38 (89) Protein (%) 3.17 3.19(101) 2.77(87) Yağ hariç kurumadde 8.73 8.73(100) 8.26(95) Vücut sıcaklığı ºC 38.62 39.76(103) 39.76(103) Solunum sayısı (adet/dak) 27.6 64.0(632) 60.70(220) Isı üretimi (Mcal/gün) 26.33 24.59(93) 21.29(80) Evaporatif ısı kaybı (Mcal/gün) 10.21 15.93(156)11.33(144) Yatma süresi (dakika/gün) 784 698 (89) 622(79) * parantez içindeki sayılar 18 ºC %50 neme göre düzenlenmiştir Harris ( 7 ), Florida eyaletinde, yalnızca gölgelik kullanımının, üst üste 2 yılda süt veriminin % 10 artış sağladığını bildirmektedir. Johnson ve Vanjonak ( 10 ) günde 20-25 kg süt veren ineklerde duş ve fan temin edilen grupta günde 0.66-1.90 kg daha yüksek süt verimi saptandığını bildirmektedir. Armstrong ( 11 ), süt sığırlarında sıcaklık stresi nedeniyle, süt verimi ve üreme etkenliğinde meydana gelen düşüşlere karşı gölgelik, havalandırma, su püskürtme ve fan yoluyla bir serinletme programı uygulanabileceğini bildirmektedir. Brown ve ark. ( 12 ), üç yıl art arda yaz mevsiminde, fiziksel çevrede oluşan olumsuz koşullar için, evaporatif serinletme uygulayarak yaptıkları denemelerde, yalnızca bir yıl için serinletme yönteminin vücut sıcaklığına etkisini önemli bulmuşlardır. Ülkemizde de bu konuda araştırmalar yapılmıştır. Nitekim, Güneyli ve Özkütük ( 13 ), duş uygulamasının süt verimini % 12.6 oranında artırdığı veya % 12.6 düşmeyi önlediğini bildirmektedirler. Yine aynı araştırıcılar, yaptıkları diğer bir çalışmada ( 14 ), yaz aylarında duş uygulamasının ineklerin süt verimini % 17 oranında iyileştirdiğini bildirilmektedirler. Şekil 2.Serbest duraklı ahırlarda duş ve fan temini

Öngel ( 15 ) Ç.Ü.Z.F Süt Sığırcılığı Araştırma ve Uygulama ünitesinde Siyah Alaca süt sığırlarının süt verimi ve duşa girme davranışları konusunda bir çalışma yürütmüş ve duş uygulamasının o yıl oluşan hava koşulları ve işletmenin yapısı nedeniyle, duşun süt verimi üzerinde olumlu etkisi olmadığını bildirmiştir. Özkütük ve Göncü ( 16 ) tarafından yapılan bir çalışmada ineklerin %88.46'nın günde en az 1 en çok 11 kez olmak üzere ortalama 3.28±0.23 kez duşa gitmeyi tercih ettikleri ve ortalama 9.60 ±0.34 dakika duşta kaldıklarını bildirmektedirler. Göncü Karakök ve ark. ( 17 ), Siyah Alaca ineklerde fan uygulaması ile embriyo aktarım sonrası gebelik oranını iyileştirme yollarını konulu çalışmalarında yaz aylarında sadece fan temini ile %30 canlı doğan buzağı elde edildiğini bildirmektedirler. Göncü Karakök ve Gökçe ( 18 ) sağım öncesi bekleme yerinde sadece fan bulundurulan çalışmalarında grupların süt verim miktarları arasında fark tespit edilmediği ancak fan ve duş sisteminin mutlaka bir arada ve belirli bir düzen içerisinde çalışma gerekliliğini vurgulamaktadırlar. Üç eş ve Göncü Karakök ( 19 ), Ç.Ü.Z.F Süt Sığırcılığı Ünitesinde 1970 yılından beri tutulmakta olan kayıtları inceledikleri çalışmalarında yaz aylarında düşen süt verimi ile aşım performansı verilerinde sıcaklık stresi etkisini ortaya koymuşladır. Daha önce aynı işletmede koşullarında yürütülen serinletme çalışmalarında duş sağlanarak sıcaklık stresi ile mücadele edilemeye çalışılmıştır. Ancak, sağlanan duş ile ortamdaki nem oranı artma özelliğinde olup yüksek nem oranı, artan stres koşullarını oluşturduğu bazı çalışmalarda öne sürülmektedir ( 20 ). Buna karşın duş ve fan uygulaması ile rektal sıcaklığın önemli düzeyde düşürüldüğünü bildiren çalışmalarda söz konusudur ( 21,22,23 ). İşletmedeki İneklerde Sıcaklık Stres Kontrolü İşletmedeki hayvanların streste olup olmadığı basit bir test ile kolaylıkla anlaşılabilir. Sürü içinden 10 inek alınarak rektal sıcaklıkları kontrol edilir ve 10 inekten 7 sinde rektal sıcaklık 39.4 C nin üzerinde ise inekler muhtemelen streste demektir. Bu değerler çevre sıcaklığının artışı, havanın daha çok ısı yüklendiği öğleden sonraki saatlerde daha da yüksek olacaktır. İneklerde belirlenen rektal sıcaklık 40 C ı geçiyorsa inekler şiddetli streste demektir. Solunum sayısındaki artış bunu en iyi göstergesidir. Ancak burada daha bilgili gözlere ihtiyaç vardır. Bu konuda bilgili olan bir kişi işletmedeki 10 ineğin dakikadaki solunum sayısını tespit ederse dakikada 80 kez soluyorsa muhtemel stres olup bu değer 100 ü aşarsa şiddetli stres söz konusu olup mutlaka önlem alınmalıdır. Sıcaklık stresine karşı serinletme sistemleri En ekonomik yağmurlama ve havalandırma sisteminin Mini- yağmurlayıcı ve Fan Kurutma uygulaması olduğu bildirilmektedir ( 24 ). Yağmurlayıcıların çok ufak çaplı damlalar oluşturması durumunda buna sisleme veya spreyleme adı verilir. Bu tip soğutma işleminin amacı ortamı soğutmak olup sadece oransal nemin düşük olduğu bölgelerde yararlıdır. Yağmurlama ve fanlı kurutma uygulamasında yağmurlama ile hayvan vücudu, (deri ve kıl örtüsü) ıslanır. Fan ile sağlanan hava akımında ise deri ve kıl örtüsü üzerindeki su buharlaşmak için bu ortamlardan ısı çeker. Bu soğutma şekline Evaporatif Soğutma adı verilir. Oransal nemin düşük veya çok düşük olduğu yerlerde yüksek hava akımına gereksinme fazla değildir. Oransal nemin yüksek olduğu bölgelerde ise buharlaşmayı hızlandırmak için güçlü hava akımı sağlanması gereklidir. Bu işlem fanlarla yapılır. Hava sıcaklığının 24 0 C yi geçmesi durumunda inek üzerine olan hava akımının,12-18 km/dk olması istenir. Yapılan araştırmalar sonucu günde inek başına 190-280 litre olan su miktarı bugün en

düşük olarak inek başına günde 22-23 litreye inmiştir. Bu miktar su kullanılması mastitis olma olanağını da azaltmıştır. Çizelge 2. Süt İneklerinin Yağmurlama ve Fanlı Kurutma Deney Sonuçları Özeti. Ölçülen karakter Kontrol grubu Serinletilen grup Fark (kg) Fark (%) Yem tüketimi KM kg/gün (ABD) 17.8 19.1 +1.3 % 7.1 Yem tüketimi yedirildiği şekilde kg/gün 34.9 38.1 +3.2 % 9.2 Süt üretimi kg/gün (ABD) 18.1 20.1 +2.0 % 11.6 Süt üretimi kg/gün (ABD) 22.7 26.3 +3.6 % 15.8 Süt üretimi kg/gün (ABD) 23.3 25.3 +2.0 % 8.6 Süt üretimi kg/gün İsrail 33.1 35.4 +2.3 % 7.1 Rektal sıcaklık oc(abd) (öğleden önce) 39.2 38.7-0.5 % 1.3 Rektal sıcaklık oc(abd) (öğleden sonra 39.2 ) 38.8-0.4 % 1.0 Süt sıcaklığı oc(abd) 39.1 38.6-0.5 % 1.3 Solunum oranı soluma/dakika (ABD) 96 57-39 % -40.6 Solunum oranı soluma/dakika (ABD) 91 75-16 % -17.6 İşletme Özellikleri Soğutma sistemini uygulamak isteyen bir işletmede bazı gereksinmelerin karşılandığından emin olunması gerekir. Her bir inek için günlük 100 litre suyun temini, İneğin serinletileceği gölgelik sağlanmış bir yer (yemlik önü gibi) Akan suyu toplayıp drene edecek bir sistem, Yeterli elektrik temini, Serinletme alanına yakın yerde yem temini ( 26 ). Eğer bu gereksinmelerin karşılanmasında sorunlar var ise başka bir sistem üzerinde durulması faydalı olacaktır. Ayrıca her işletenin kendi koşullarına uygun çözümler araması gerektiği göz önünde tutulmalıdır.. Duş ve fan soğutma sistemi prensipleri Duş uygulaması, ineğin dersini ıslatacak ama suyun üstünden akıp yerlere akmayacak irilikte damlacıklar oluşturacak şekilde ayarlanmalıdır. Islanan ineklerin etrafındaki nemi fan kullanarak uzaklaştırmak için fan sistemini duştan sonar çalıştırılır. Ahırda sıcaklık eşik değerleri geçtiğinde fanlar sürekli çalışır halde tutulabilir. Özellikle sıcak ve nemli bölgelerde sadece duş veya sadece fan temini istenen etkiyi sağlamayacaktır. Mümkünse daha önce serinletme sitemini kurmuş işletmelerin gezilmesi bu konuda önemli tecrübe sağlayacaktır.

Serinletme Sistemi Esasları Duşların istenen saatte ve istenen süre ile çalışması için 1 15 dakika aralıkla çalışmaya ayarlanabilen bir timer gereklidir, Su akışını zamanı geldiğinde açıp kapatacak elektrik kontrolü için Selenoid valf, bu duş hattı borusuna uyacak çapta seçilmelidir, Ahır sıcaklığı 24 dereceyi geçtiğinde sistemi açacak ve 24 derecenin altına düştüğünde ise sistemi kapatacak bir termostata ihtiyaç vardır. Ancak fanlar gece sıcaklık 21 C altına düşmediği sürece, ineğin kendini toparlaması ve rahatlatması için sürekli çalışır halde tutulabilir, Boru çapı, duş uygulanacak alan uzunluğuna, duş başlığı sayısı ve akış oranlarına bağlıdır. Çizelge 3. Duş Sistemi İçin Boru Çapları Ahır uzunluğu Boru çapı 30 metreye kadar 1¼ inches 30 ile 60 m 2 inches İlk 1/3 kısımda, 3 inches 60 ile 150 m Orta 1/3lük kısımda, 2 inches Orta 1/3lük kısımda, 11/2 inches Şekil 3.Yağmurlama Sisteminin Su Ve Boru Gereksinmesi Yağmurlama ve fan ile evaporatif soğutma konusunda bazı spesifik konular henüz araştırmalarla tam belirlenmiş olmamakla birlikte( 24 ), bazı genel veriler burada verilebilir.

Serinletme Sistemin Bileşenleri ve Çalışma Saatleri Özellikle sıcak ve nemli bölgelerde duş uygulaması istenen sonuçları vermemektedir ( 27 ). Ortamdaki nemi daha da artırarak hayvanın daha çok strese girmesine ve çevrede mantar hastalıkları gibi parazit problemlerinin artışına neden olabilmektedir. Bu nedenle bazı duş sistemi ile serinletmede duş uygulama süresi ve arkasından havalandırma yapılacak sürenin ne zaman harekete geçeceği ve ne zaman duracağı bir diğer deyişle ne kadar süreceğinin de sistemde, önceden belirlenip otomatik zamanlayıcılar ve bu mekanizmayı harekete geçiren termostat kullanımı ile mümkündür. Ancak sürekli aynı saatlerin kullanımından ziyade değişen çevre koşularını algılayarak bu koşullara göre hayvanın içinde bulunduğu çevreyi optimize edebilecek akıllı sistemlere ihtiyaç vardır. Bu da ancak, havalandırma ya da serinletme sistemlerinin stratejik olarak devreye alınmasını sağlayan sistemlerin kurulumu ile çözümlenebilir.bu konu henüz Türkiye de çok yeni olduğu için bu konuda teknik yardım alınabilecek fazla bir merkez mevcut değildir. Ancak bu sistemler özellikle entansif sistemlerin en önemli parçalarıdır. Ahır içi koşulların etkili yönetilmesi için, ahır içindeki ve dışındaki güneş ışınımı, sıcaklık, rüzgar hızı, yağmur, bağıl nem gibi birçok değişkenin sürekli ölçülmesi gereklidir. Bir algılayıcı; sinyali seçme (1), dönüştürme (2) ve algılama (3) fonksiyonlarını yerine getiren elektriksel sinyal çıkışlı elemanlar olarak tanımlanmaktadır. Algılayıcı, birçok sinyal arasından istenen bilgiyi seçer; bilgiyi ölçülebilir bir forma dönüştürür; sinyali algılama işlemini gerçekleştirir. Esasında bu sistemler halen değişik amaçlarla kullanılan sistemlerdir. Ancak hayvancılık işletmeleri bu sistemleri basit şekilde düzenekler kullanarak kurabilirler. Burada bu sistemin basit kurulumu üzerinde durulacaktır. Yağmurlama Başlıklarının Seçimi Yağmurlama başlıklarının seçimi önemli olup, ineğin derisini ıslatacak büyüklükte damlalar oluşturması gerekir. 180º dönebilen başlıklar yemlik önlerine 360 º dönebilen başlıklar ise sağım yeri bekleme kısmına uygulanması tercih edilmelidir. Yağmurlayıcı başlıklar arası mesafe, yağmurlayıcı başlıkların ıslatma çapına göre belirlenir. Basınç gereksinmesi ise, herhangi kurulmuş bir sistemde uygulama basıncını belirtir. Örneğin, 120 cm sprey çapı olan yağmurlama başlıkları 120 cm aralıklarla yerleştirilerek nispeten düzgün dağılım sağlanır. Önerilen yağmurlama başlıkları basıncı 20-25 psi dir. Uygulama basıncı çok yüksek olursa, damla çapı küçülecek sonuçta oluşan sis sürüklenerek işe yaramayacaktır.

Şekil 4.Duş başlıkları yerleşimi 2.5 m ara ile bir duş başlığı yerleştirilmesi önerilmektedir. Su kaynağı belediye içme suyu şebekesinden sağlanabileceği gibi işletmede mevcut diğer havuz, kuyu veya diğer kaynaklardan depolara aktarılarak kullanılabilir. Eğer işletmede kendi içinden su kaynağını kullanacaksa bir filtre (140 ile 155 lik bir ızgara filtre) kullanımı iyi olacaktır. Fan seçimi ve yerleştirilmesi İneğin etrafında dakikada 200 ft ile 400 ft hava hareketi gereklidir. Ancak, inek seviyesindeki hava hareketi miktarı fanların özellikleri ve yüksekliğine bağlıdır. Şekil 5.Fan yerleşimi

Süt sığırları sıcakkanlı (homoterm) hayvanlar olup, vücut sıcaklıkları geniş ölçüde çevre sıcaklığının etkisi dışındadır ve değişik çevre sıcaklıklarında vücut sıcaklıklarını ayarlayan bir yapıya sahiptirler. Vücut sıcaklığını ayarlayan düzen, hipotalamusta termostat gibi görev yapan bir ısı merkezi tarafından yönetilir. Bir hayvan 40 º enleminde ki bir bölgede yaşıyorsa 24 saat içinde 2000-2500 cal/cm 2 enerji yüküne maruz kalacak demektir. Bu miktara birde hayvanın metabolizma faaliyetleri sonucu ortaya çıkan 4500 kcal enerji eklenince atılması gereken 7000 kcal civarında enerji yükü söz konusu demektir. Tüp şekilde fanlar Fan tipleri Tüp şekilde fanların temini ile planlama yapılırken her inek için dakikada 150-250 cfm hava temin edecek şekilde planlanmalıdır. Şekil 6.Buzağılıkta fan-tüp sistem serinletme Tavan tipi fanlar Tavan tipi fanlarda hava hareketi temini amacıyla kullanılabilmektedir. Ancak bu fanların fayda etmesi için ineğin direkt altında duruyor olması gibi bir durum söz konusudur. Bu nedenle çok tercih edilmeyen bir sistemdir. Ancak bu fanlarda 100 cfm/watt güç söz konusu iken diğerlerinde 15-20 cfm/watt lık çıkış söz konusudur. Şekil 7.Serbest duraklı ahırlarda tavan tipi fan kullanımı

Diğer tip fanlar Diğer tip fanlar ise çatı yüksekliği fazla olan açık alanlarda ve sağım öncesi bekleme alanlarında kullanılan 90 cm.lik fanlardır. Bu gibi fanlar, 10 m.lik bir mesafeye 10,000-11,000 cfm hava hareketi sağlamaktadır. Fan çapı 125 cm çıktığında bu hava hareketi 12 metrede 21,000 cfm ye çıkmaktadır. Sağım bekleme yerindeki fan sistemi inek başına dakikada 300 m3 havayı hareketlendirecek kapasitede olmalıdır. Toplam ventilasyon oranı bekleme yerindeki maksimum inek sayısına bağlıdır. Çoğunlukla 75-90 cm lik fanlar 10.000-12.000 cfm havayı hareketlendirme kapasitesindedir. Her inek için bu kapasitede bir fan yerleşimi veya 45 m 2 bir alana bir fan olarak planlanabilir. Bu nedenle sağım gruplarının yaklaşık 40 baş olduğuna göre en az dört 90 cm çapında fan yerleştirilmesi gerekmektedir. Bu sistemlerin ineklerin ulaşamayacağı mesafelere ve uygun açılarla yerleştirilmesi sistemin etkinliği açısından önemlidir. Sistemin Yerleştirilmesi 1. Sistem gölgelik altında yemliklerin üzerine monte edilmelidir. 2. Sağmallar, buzağılar, kurudaki inekler, doğumhane, gebe düveler, özelikle yemliklerin üstünde olmak üzere ve ayrıca sağım bekleme yerinde fan duş sistemi tesis edilmelidir. 3. Muhtemel mastitis problemleri olasılığı nedeniyle serbest duraklı ahırlarda yatma yerinde özellikle nem tutucu sap, saman veya hızar talaşı kullanıldığında kurulması arzu edilmez. 4. Sap, saman veya hızar talaşı kullanıldığında, suyun göllenmemesi için yeterli eğimin olması (% 1 2) gerekir. Şekil 8.Ahırlarda yemlik üstünde fan ve duş sistemi kurulumu Sağım Öncesi Bekleme Alanında Serinletme Uygulaması Sağım öncesi bekleme alanı fan ve yağmurlama sistemi ile birlikte serinletilmelidir.

Şekil 9. Bekleme yerinde serinletme Ayrıca sıcak bölgelerde sağım öncesi bekleme yeri dışına da yağmurlama sisteminin kurulması yarar sağlayabilir. Bekleme yerinde hayvanların bir saatten fazla kalmasında kaçınılmalıdır. Yağmurlama için kullanılan fanlar hayvan başına 1000 cfm hava akımı oluşturmalıdır. 76.2-91,4 cm.lik fanlar, fan başına 10,000 ve 12,000 cfm (0.47 m 3 ) hava hareketi sağlarlar. 10 baş hayvan veya 13.5 m 2 için kurulan bir fan yeterli havalandırmayı sağlayacaktır. Sonuç Çevre sıcaklığının yüksek olduğu yerlerde kurulan entansif işletmelerde süt sığırlarında oluşması muhtemel sıcaklık stresine karşı önlemlerin işletme kuruluşunda dikkat edilmesi işletmenin serbest piyasa koşullarında sürdürülebilirliğini sağlanmasında çok önemli bir paya sahiptir. Çünkü stres koşulları sadece süt verimi değil, ineğin kızgınlık aşamasından başlayarak döl tutması, embriyo gelişimi, gebe kalması, canlı ağırlık artışı, büyüme performansı gibi her aşmada olumsuz etkilere sahiptir. Bu etkiler birleştiğinde entansif işletmelerde büyük ekonomik kayıplara neden olmaktadır. Bu kayıpların önüne geçmede fan ve duş tesisi önemli avantaj sağlayacak uygulamalardır. Ancak fan ve duş sistemlerin zamanında ve doğru şekilde kurulması ve çalışmasının temini, sistemin istenilen sonucu vermesinde anahtar role sahiptir. Bu sistemlerin, sağmal inek ahırında, ineklerin bir saatten fazla beklediği işletmelerde sağım öncesi bekleme yerlerinde, doğum bölmelerinde uygulanması ineklere önemli rahatlama olanağı sağlayacaktır. Literatürler 1. McDowell, R.E., 1972. Improvement of livestock production in warm climates. W.H. Freeman and Company. San Francisco. 2. Özkütük, K., Göncü, S., 1996. Sıcaklık stresinin, süt sığırcılığı ve besi üzerine etkisi konusunda Çukurova bölgesinde yapılan çalışmalar. Hayvancılık 96 Ulusal Kongresi,18-20 Eylül,1996, İzmir,Sf.37-44. 3. Beede, D. K., Collier, R. J., 1985. Potential Nutritional Strategies for intensively managed cattle during thermal stress. Journal of Dairy Science. 62:543-554. 4. Chase, L. E., Sniffen, C. J., 1988. Feeding and managing dairy cows during hot weather. Feeding and Nutrition. http://www.inform. umd.edu/ Edres/Topic/Agric. Eng. 5. Bucklin, R.A.,Turner, L.W.,Beede, D.K., Bray, D.R., Hemken, R.W., 1991. Methods to relieve heat stress for dairy cows in hot, humid climates. Dairy Science Abstracts 1991 Vol. 53 No. 9.

6. Alnaimy, A. M., Habeeb,I., Fayaz, I., Marai, M., Kamal T.H., 1992. Heat Stress, Farm Animals and the Environment, Clive Philips and David Piggins (Ed). CAB International, 1992. Cambridge, England. 7. Harris,B.Jr.,1992.Feeding and managing cows in warm weather. Http:// hammock. ifas.ufl.edu /txt/fairs/2939. 8. Keown,F.J.,Grant, R.G., 1997. How to reduce heat stress in dairy cattle. http://www.unl.edu/ IANR/ PUBS/extnpubs/dairy/1063 htm 9. Shioya, S., Terada, F., Iwama, Y.,1997. Physiological responses of lactating dairy cows under hot environments. Eiyoseiri-kenkyukaiho 41, 2:61-68. (In Japanese). 10. Jhonson, H.D., Vanjonack, W.J., 1976. Effects of environmental and other stressors on blood hormone patterns in lactating animals. Jour. Dairy Sci. 59: 1603-1617. 11. Armstrong, D.V. 1994. Heat stress interaction with shade and cooling. Journal of Dairy Science. (July 1994) 77(7) 2044-2050. 12. Brown, W.H., J.W. Fuquay, W.H. McGee,and S.S. Lyengar., 1974. Evaporative cooling for Mississippi dairy cows. Trans. Am. Soc. Agr. Eng. 17(33):513. 13. Güneyli. M., Özkütük, K., 1993. Çukurova da yaz aylarında duş olanağının Siyah Alaca ineklerin süt verimine etkisi üzerine bir araştırma. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Çukurova Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayın No:12, Adana, 11s. 14. Güneyli. M., Özkütük, K., 1994. Çukurova da yaz aylarında otomatik duş olanağı sağlanmasının ineklerin süt verimine ve duş yapma davranışına etkisi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Çukurova Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayın No:14, Adana, 9s. 15. Öngel, E., Özkütük, K., 1998. Siyah Alaca inkelerde sıcak yaz aylarında duş olanağı sağlanmasının süt verimine etkisi ve duşa girme alışkanlığına ilişkin davranışın saptanması. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1998, (Basılmamış). 16. Özkütük, K., Göncü, S 1999. Siyah Alaca süt sığırlarına yaz aylarında isteğe bağlı duş sağlamasını süt verimi üzerine etkisi ve duşa girme davranışları. Ç.Ü.Z.F Dergisi, 1999, 14(1):99-104. 17. Göncü Karakök, S., Gökçe, G., Ulubilir, M., Bulut, S.,2006. Yaz Aylarında Embriyo Aktarım Uygulama Başarısını Artırmak İçin Fan Temini Üzerine Bir Çalışma HASAD Dergisi Şubat 2006, Yıl:21 Say:249; 28-33sProje No:ZF-2004-BAP-19 18. Göncü Karakök, S.,Gökçe, G., 2007. Süt sığırlarında sağım öncesi bekleme yerinde fan temininin sıcaklık stresi ile mücadelede kullanım olanakları üzerine bir çalışma. HASAD Dergisi Temmuz-Ağustos 2007, Yıl:23 Say:267; 54-57sProje BAP-ZO- 2004/01 19. Üçeş, H., Göncü Karakök, S., 2007. Çukurova Bölgesi Entansif Süt Sığırcılığı İşletme Koşullarında Siyah Alaca İneklerin Döl Verim Performansları. Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2007, 22 (1) : 1 10 20. Göncü Karakök, S., 2004. Sığır Besiciliğinde Duş ve Fan Uygulamalarından Yararlanma Olanakları. 4. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi 01-04 Eylül 2004, Isparta 21. Smith, J.F., J.P. Harner, M.J. Brouk, D.V. Armstrong, M.J. Gamroth, M.J. Meyer, G. Boomer, G.Bethard, D. Putnam. 2000. Relocation and expansion planning for dairy producers. PublicationMF2424 Kansas State University, Manhattan, KS. 22. Morrison, S. R., M. Prokop, G. P. Lofgreen 1981. Sprinkling cattle for heat stress relief: activation temperature, duration of sprinkling and pen area sprinkled. Trans. Am. Soc. Agric. Eng. 24(5):1299. 23. Seath, D. M., G. D. Miller. 1947. Effect of shade and sprinkling with water on summer comfort of Jersey cows. J. Dairy Sci. 30:255.

24. Turner, L. W.,Warner, R. C.,Chastain, J. P.1994. Micro sprinkler and fan cooling for dairy cows: Practical coniderations. University of Kentucky, Collage of Agriculture. Cooperative Extension Service Kansas State University Agricultural Experiment Station and Cooperative Extension Service 25. Flamenbaum, I., Wolfenson, L D. Mamen, M. Berman, A. 1986. Cooling Dairy Cattle by a Combination of Sprinkling and Forced Ventilation and Its Implementation in the Shelter System. J Dairy Sci 69:3140-3147 26. Worley, J.W., 1999. Cooling Systems for Georgia Dairy Cattle Bulletin 1172/March, 1999 27. Göncü S., Özkütük, K., 2003. Shower Effect at Summer Time on Fattening Performances of Black and White Bullocks. J. Appl. Anim. Res. 23 (2003), 123-127