İNTERNET ORTAMINDA COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ UYGULAMALARI Caner Güney 1, Rahmi Nurhan ÇELİK 1 1 İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Jeodezi Anabilim Dalı, 80626 Maslak İSTANBUL, eposta: guneycan@itu.edu.tr, celikn@itu.edu.tr CBS uygulamalarının, geleceğinin nasıl yönlendirileceğinin tartışıldığı günümüzde, en önemli sorun CBS nin geleceği noktanın kestirimidir. Bu bildiride, bu noktadan hareketle CBS nin gelecekte varabileceği görünen yaklaşımlar anlatılmış, somut bir uygulama üzerinde bu yaklaşımlar denenerek karşılaşılabilecek sorunların altı çizilmiş ve bu sorunları aşmaya yönelik öneriler yapılmıştır. 1. GİRİŞ Kullanıcıların isteklerinin artması yeni teknolojilerin geliştirilmesine, yeni teknolojilerin üretilmeside kullanıcıların daha farklı isteklerde bulunmasına neden olmakta ve zincirin halkaları bu şekilde ilerlemektedir. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) uygulamaları da bu zincir içerisinde sürekli gelişmektedir. CBS uygulamaları daha düne kadar tek bir bilgisayarda gerçekleştirilen, basit sorgulamalar ve görselleştirmelerin yapıldığı sistemlerken bugün inanılmaz bir ilerleme kaydetmişlerdir. Tek bir bilgisayarda çalışan CBS uygulamalarındaki problem çözümü, etkinlik, verimlilik gibi kavramlar birçok kurum ve kuruluşu etkilemiş, kendi uygulamalarında bu sistemi kullanmak istemişlerdir. Zamanla kurumların istekleri artmış, diğer kurumlarla verilerini ve sistemlerini paylaşmak ister duruma gelmişlerdir. Böylece CBS sistemleri önce kurum içersindeki ağlarda sonrasında kurumlar arası geniş ağlarda kullanılır şekle gelmiştir. Yani sistemden beklentilerin artması sonucunda kendini geliştirmek zorunda kalmıştır. CBS uygulamalarının, öncelikle sorunları görsel ve gerçekçi olarak ortaya koyabilmesi, bu sorunlara daha kolay, hızlı, düşük maliyetli ve etkili çözümler sunabilmesi, analizler sonucunda yeni verilere ulaşılabilmesini sağlaması, sistemin çekiciliğini daha da arttırmıştır. Artık sisteme kullanıcılar istedikleri zaman, istedikleri bilgisayardan, kendilerine verilen kullanım hakkı seviyesinde bağlanmak istemekte, ayrıca son kullanıcıların da sisteme entegre edilmesi düşünülmektedir. Bu isteklerde ancak CBS uygulamasının en geniş ağ olan internette yayınlanması ile olabilmektedir. Sistemin internete taşınması ile son kullanıcının sistemi kullanabilmesi için farklı görselleştirme tekniklerinin kullanılması, sistemin kolay kullanımına yönelik etkileşimli sayfaların hazırlanmasını beraberinde getirmiştir. Bununla beraber hala sistemde kullanılan geometrik veriler iki boyutludur, fakat jeodezik ölçüler üç boyutludur. Bundan sonraki adım da sistemin üç boyutlu olarak tasarlanmasıdır.
İnsanoğlu üçboyutlu ve de renkli görmektedir. Ayrıca üç boyutlu görüntünün beyinin daha dazla kısmının çalışmasına, daha fazla sinirin uyarılmasına neden olduğu, bunun sonucunda da iki boyutlu haritalara göre daha çok verinin akılda kaldığı bilinmektedir. İki boyutlu bir haritada öncelikle arazi modeli beyinde canlandırılmalı, daha sonra onun üzerinde hangi çalışma yapılacaksa o aşama yerine getirilmelidir. Eğer çalışılan alanın kartografik gösterimi biraz karışıksa iki boyutlu haritadan önce topografya algılanmaya çalışılmalı sonra yapılmak istenilen gerçekleştirilmeye çalışılmalıdır. Ama doğrudan üç boyutlu model ile çalışılsa yapılmak istenilenin çok daha kolay, hızlı ve etkili olacağı açıktır. Haritaların amacı, gerçekliği modellemektir. Bunu yapabilmek için de projeksiyon düzlemindeki statik, alışık olunan haritaların daha ilerisine geçmek gerekmektedir. Bu da görselleştirmenin daha fazla boyut kullanılarak, sanal gerçekliliğin daha iyi yorumlanarak yapılabilir. Eğlence sektörü ve askeri kurumlar üç boyutlu çalışmanın avantajlarını daha önceden gördüklerinden günümüzde üçüncü boyutu çok rahat kullanabilmektedirler. CAD programları, animasyon ve grafik programları da üçüncü boyutta çalışabilmektedirler. CBS uygulamaları da bu teknojide ve artan kullanıcı istekleri sonucunda klasik iki boyutlu haritalardan daha fazlasını internet ortamında verme zorunluluğuna girmiştir. Bu aşamada gerçekleştirildiğinde, CBS gelişimi yine durmayıp daha ilerisi için yoğunlaşacaktır. CBS nin geleceğinin ne olacağı konusu tartışılmaktadır. Bu bildiride internet ortamındaki CBS uygulamaları konusu örnek çalışma olan Seddülbahir ve Kumkale Tarihi Osmanlı Kalelerinin Dokümantasyonu Projesi üzerinden açıklanacaktır. Kumkale ve Seddülbahir Kalelerinin Dokümantasyonu Projesi, İstanbul Teknik Üniversitesi Jeodezi Anabilim Dalı ve Koç Üniversitesi Tarih Bölümü ortak projesidir. Haritaların, mimari planların, arazi modellerinin üretilmesi, veri tabanlarının oluşturulması, CBS uygulamalarının geliştirilmesi, çoğulortam uygulamaları ile desteklenmesi, bütün bu ürünlerin internetten yayınlanması çalışmaları İTÜ Jeodezi Anabilim Dalı IGS-ISTA Uydu Gözlem ve Değerlendirme Merkezi nde devam etmektedir. [Güney, C., 2002] Proje kapsamında, tarihi dokümantasyon çalışmalarında CBS uygulamalarının yeri, çoğulortam destekli CBS uygulamalarının nasıl yönlendirilebileceği, temporal GIS in önemi, Virtual GIS uygulamasının geliştirilmesi konularında çalışılmakta ve böylece tarihi araştırmaların nasıl daha etkili, verimli, düşük maliyetli ve hızlı yapılabileceği üzerinde çalışılmaktadır. Şekil 1, Kumkale yakınlarındaki Kumkale Mezarlığında geliştirilen CBS uygulamasına desteklemek amacıyla üretilen çoğulortam uygulamasını göstermektedir. [Güney, C., 2002] Oluşturulacak CBS uygulaması ile kalelerin bugünkü ve geçmişteki durumları karşılaştırılabilecek, geçmişten günümüze kalede meydana gelen mimari değişikliklere sebep olan doğal, ekonomik, sosyal ve politik olaylar ortaya çıkarılabilecektir.
Şekil 1.1: CBS uygulamalarında çoğulortam desteği 2. SEDDÜLBAHİR-KUMKALE PROJESİ 2.1 CBS Projesinin Gereksinim Matrisinin Belirlenmesi Proje kapsamında CBS uygulaması geliştirilmesinden önce CBS uygulamasının ne olduğu, projeye yararının ne olacağı proje ekibindeki jeodezi disiplini tarafından diğer disiplinlere açıklanmıştır. Proje ekibindeki diğer disiplinler olan, tarih, arkeoloji, mimar, sanat tarihi, Osmanlı tarihi disiplinlerinin, kurulacak olan CBS sistemine katkılarının neler olabileceği konusunda düşünmeleri sağlanmıştır. Bu çalışmaların sonucunda proje ekibi tarafından sistemin amacı, kullanıcı kitlesinin kimler olacağı belirlenmiştir. Geliştirilecek CBS uygulamasının kalelerin yaşam öyküsünü modelleyebilecek bir sistem olmasına karar verilmiştir. Kalelerin yaşam öyküsü geçen zamanla birlikte sürekli değişim içinde olduğundan, dinamik bir veri tabanı içersinde verilerin toplanılması ve oluşturulacak sistemin temporal GIS olması gerekliliği üzerinde fikir birliğine varılmıştır. Şekil 2.1, değişik zamanlarda Seddülbahirdeki mimari değişiklikleri göstermektedir. Geliştirilecek sistemin kullanıcıları olarak da üç hedef kitle belirlenmiştir. Birinci grup (users) proje ekibindeki tarihçiler, mimarlar ve arkeologlardır. İkinci grup (decision-maker) sözü geçen tarihi eserlerin korunmasından sorumlu olan kurum ve kuruluşlardır. Üçüncü grup (end-user) ise kalelere ilgi duyan herkes olarak belirlenmiştir. [Güney, C., Çelik, R. N., 2002] Sistemin kullanıcı gruplarına ve amacına bakıldığında geliştirilen uygulamanın jeodezi ve fotogrametri mühendisliği dışındaki disiplinler tarafından kullanılacağı ve bu kullanıcı kitlesinin CBS konusunda uzman olmadığı görülmektedir. Yine bu kullanıcılar
sistemi kullanmak için her zaman uygulamanın geliştirildiği merkezde bulunamazlar. Bu şartlar altında geliştirilecek sistem etkileşimli arayüzü (interactive interface) olan, çoğulortam (multimedia) destekli ve istenildiği zaman ulaşılabilecek bir sistem olmalıdır. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda uygulamanın internet üzerinde çalışan Visual GIS uygulaması olmasına projedeki sistem geliştiriciler tarafından karar verilmiştir. 2.2 CBS Uygulamasının Geliştirilmesinde İzlenen Yol Kalelerin Visual GIS uygulamasının geliştirilmesine öncelikle sistemin geometrik çatısının oluşturulması yani jeodezik altyapısının kurulması ile başlanmıştır. ITRF96 (International Terrestrial Reference Frame, Epoch 1996) datumunda kalelerin ve çevrelerinin topografik haritaları, detaylı mimari planları ve 3D arazi modelleri üretilmiştir. Diğer taraftan da öznitelik verileri yurt içi ve yurt dışındaki kütüphanelerde ayrıntılı olarak araştırılmıştır. Elde edilen veriler veritabanında depolanmıştır. Veritabanı olarak MS Access yazılımı kullanılmıştır. Şekil 2.2, CBS uygulamasının geliştirilmesinde izlenen adımları gösteren akış diyagramıdır. Veritabanı tablolarındaki bu veriler ile geometrik veriler arasındaki ilişkiler kurularak sözel verilerin konumsal adresleri belirlenmiştir. Haritalar ve mimari planlar AutoCAD Land Development Desktop yazılımında üretilmiştir. Şekil 2.3, GPS ölçmelerine dayalı 3D arazi modelini göstermektedir. Geometrik veriler üzerindeki topolojiler AutoCAD Map yazılımı kullanılarak oluşturulmuştur. Sorgulamalar ve analizler bu topolojilere bağlı olarak gerçekleştirilmiştir. Üretilen uygulama internete taşınmakta ve herkesin kullanımına açılmaktadır. Bunun için de Autodesk Map Guide yazılımı kullanılmıştır. Şekil 2.1: Değişik periyodlarda Seddülbahirin durumu
Diğer taraftan kullanıcının kendini sanki kaleleri geziyormuş ve kaleler üzerine geliştirilen senaryoları yaşıyormuşçasına gerçekliği yansıtmak için CBS ile ileri görselleştirme teknikleri birleştirme çalışmalarına başlanmıştır. Bu entegrasyonun, çalışmanın geniş kitlelere ulaşabilmesi ve de düşük maliyetle bunun yapılabilmesi için internetten yayınlanmasına yönelik çalışmalar da yapılmaktadır. Sanal gerçeklik tekniği bu çalışmada uygulanmakta ve gerçeklik hissi yansıtılmaya çalışılmaktadır. Amaçlanan sistem bitirildiğinde kullanıcı internet ortamında kalelere ulaşabilecek, kalelere gitmeksizin kaleleri gezebilecek, 3D arazi modeli üzerinde yürüyerek ya da uçarak gezebilme seçeneklerine sahip olacak, istediği tarihi yapı hakkında sorgulamalarda bulunabilecek, konumsal analizleri gerçekleştirilebilecektir. Kalelerin gerçekçi sunumlarının üretilebilmesi, veri ulaşımının ve kaleler ile etkileşimin sağlanabilmesi, standart CBS uygulamalarının internet ortamında yerine getirilebilmesi için proje ekibi tarafından grafik kullanıcı arayüzü geliştirilmektedir. Bunun için Java/VRML (Virtual Reality Modeling Language) entegrasyonu kullanılmaktadır. Diğer taraftan CAD ortamındaki veri LandXML formatına dönüştürülmüş ve ANSI C ortamında yazılan kodlar ve OpenGL kütüphaneleri kullanılarak etkileşimli arazi modelleri üretilebilmiştir. Parelizasyon (Paralel Processing) tekniği kullanılarak render işlemleri Unix ortamda gerçekleştirilmiştir. Parelizasyon tekniğinin CBS uygulamalarındaki kullanımı sağlanmıştır. [Güney, C., Özsavaşçı, A., Özöner, B., Thys- Şenocak, L., Çelik, R. N., 2002.] Proje çok yoğun zaman harcanması gereken bir çalışma olduğundan, özellikle internet ortamında sanal gerçek uygulamalarına yönelik program kodlarının üretilmesi konusu, kurulacak CVS sistemi ile ilgi duyulan herkesle paylaşılacaktır. Bu paylaşımdaki asıl amaç ise kalelere yönelik olarak geliştirilen Virtual GIS uygulamasını, tüm Virtual GIS projelerinde kullanabilecek altyapıyı hazırlayabilmektir. 2.3 Virtual GIS Yaklaşımı Virtual GIS, internet ortamındaki etkileşimli üç boyutlu CBS uygulamalarında, sanal gerçeklik tekniğini de kullanarak, kullanıcıya sistemin bir parçası olduğu hissini veren bir kavram olarak açıklanabilir. Virtual GIS uygulamalarının geliştirilmesindeki en önemli ilişki JAVA gibi internet programlama dilleri ile VRML arasında olanıdır. 3D GIS fonksiyonları JAVA ile geliştirilirken, 3D olayların gerçekleştiği dünyanın (3D Scene) görselleştirmesi VRML ile sağlanmaktadır. [Kyong-Ho, K., Kiwon, L., Ho-Geun, L., Young-Lyol, H., 1998] VRML ile internet ortamında etkileşimli üç boyutlu dünyalar (interactive 3D worlds) oluşturulabilmektedir. Buradaki dünya (3D world or 3D scene) kavramı olayın gerçekleştiği ortam ve ortam ile ilgili her şey olarak yorumlanmaktadır. Proje kapsamında bu dünya kavramı, 3D kaleler olarak yani üç boyutlu tarihi yapılar ile bu yapılar ve çevresinin üzerinde bulunduğu topografya olarak nitelendirilmektedir. Bu etkileşimli üç boyutlu dünya; arşivlerdeki metin verilerinden, görüntü verisine, animasyona, sözlü tarih çalışmasından elde edilen ses verisine, müzik verisine ve hatta video verisine kadar çeşitli formatlardaki birçok veriyi barındırmaktadır. Geliştirilen VRML dünyası JAVA uygulamaları ile desteklendiğinde karmaşık üç boyutlu animasyonlar ve simülasyonlar üretilebilmektedir.
Şekil 2.2 CBS uygulamasının geliştirilmesinde izlenen yol
Şekil 2.3: GPS ölçmeleri ve bu ölçmelere dayalı 3D arazi modeli EAI External Authoring Interface kullanılarak Java uygulamaları ile üç boyutlu VRML dünyaları ilişkilendirilebilir. JAVA uygulamalarında VRML kullanılarak etkileşimli kullanıcı arayüzleri (interactive user interface) programlanılabilir. EAI bir çeşit Application Programming Interface (API) dir. Bu özelliği sayesinde Java Appletler ya da Java uygulamaları VRML dünyası ile etkileşim içine girebilir. Yani EAI dinamik görselleştirmeler (dynamic visualization) için vazgeçilmezdir. JAVA ve VRML destekli internet sağlayıcısı (Java-enable browser & VRML plug-in) olan bir internet kullanıcısı, Java Applet tarafından desteklenen bir sisteme kolayca ulaşabilir ve sanal uzaydaki üç boyutlu CBS işlevlerinden yararlanabilir. VRML dünyasındaki nesnelerin gerçeklik hissini arttırılabilmek, kullanıcının bu dünyanın parçası olduğunu hissettirebilmek için uygulanan teknikler geliştirilmeli ve mümkün olduğu kadar gerçeğe uygun şekilde üretilmelidirler. Şekil 2.4, buna örnek olarak gösterilebilir. Aşağıda belirtilen yaklaşımlar sözü geçen gerçeklik kavramı için göz önünde bulundurulmalıdır: [Jung, S., Voser, S. A., Ehlers, M., 1998] RGB renklerinin çok iyi kombinasyonları ile gerçek renklere ulaşılabilmektedir. Bugün CBS yazılımları göz önüne alındığında vektör verinin çiziminde ana renkler ya da bunların basit kombinasyonlarının sunulduğu görülecektir. Eğer bu renklerle üç boyutlu sanal dünyalar yaratılacaksa gerçekçiliğin çok büyük bir miktarda azalacağı şimdiden belirtilmelidir. Sadece renk kullanımı da gerçekçiliği sınırlandırmaktadır. Üç boyutlu nesnelerin görünen karakteristik özelliklerinin daha etkili sunumunda doku kaplama olayı önemli yer tutmaktadır. Doku görüntüleri olarak değişik görüntüler tasarlanıp
uygulanabilmektedir. Bunlara arazi bitki örtüsü kaplamları, duvar kaplamaları örnek olarak verilebilmektedir. Daha da gerçekçi olması için nesnenin gerçek görünümünün dijital fotoğrafı çekilip kaplama örneği olarak kullanılabilmektedir. Kalelerin 3D duvarlarının kaplanmasında bu teknik uygulanmaktadır. Sis, bulut, güneş ışıkları gibi atmosferik efektler sisteme entegre edilmelidir. Arazide yürüme (walk-throughs), uçma (fly-bys), yol tanımlama (path navigation) gibi çoğulortam destekleri sisteme entegre edilmelidir. Bu tür uygulamaların geliştirilmesinde C++, JAVA gibi programlama dilleri ve en önemlisi bunlar için oluşturulmuş kütüphaneler kullanılmaktadır. OpenGL (Open Graphics Library) bu kütüphanelere örnek olarak verilebilir. OpenGL, uygulamalarda yüksek kaliteli iki ve üç boyutlu görüntülerin render işlemlerinde kullanılan, yüzlerce işlevden (functions) ve işlemden (procedure) oluşan bir kütüphanedir. Geometrik nesnelerin iki ve üç boyutlu belirlenmesinden, render işleminin nasıl uygulanacağından, ışıklandırılmasının ve renklendirilmesinin nasıl yapılacağından, üç boyutlu nesnelerin iki boyutlu ekranda nasıl görselleştirileceğine kadar birçok konuyu kapsar. Proje kapsamında, geometrik veri LandXML formatında kodlandıktan sonra OpenGL ortamına geçilmiştir. Buradaki amaç XML formatının OpenGL ile ilişkisini dolayısıyla CAD ya da CBS yazılımlarının görselleştirme ile ilişkisini kurabilmektir. Hangi CAD ya da CBS yazılımı kullanılırsa kullanılsın standart bir formatta çıkış verecektir. Bu standart formatta birçok yerde XML olarak kabul edilmektedir. LandXML formatıda XML formatının çok daha spesifik halidir. Standart bir XML formattan OpenGL ortamına geçiş için de ANSI C dilinde bir program yazılmıştır. LandXML dosyası ASCII bir dosya olup sadece yüzeyleri kaplayan üçgenlerin XML yapısı içinde koordinat bilgilerini taşımaktadır. Şekil 2.4: Gerçeklik hissinin yansıtılması Çok fazla nokta olduğundan ve OpenGL ortamına daha hızlı geçişin sağlanması açısından LINUX ortamında MPI (Message Passing System) kullanarak parelizasyon tekniği (paralel processing) uygulanmıştır. Parelizasyon tekniğin uygulanmasında ITRF96 datumundaki gerçek koordinatlardan grafik koordinatlara geçişi sağlayan dönüşüm eşitlikleri kullanılmıştır.
ANCI C programlama dili ve OpenGL kütüphaneleri kullanılarak etkileşimli kullanıcı grafik arayüzü geliştirilmiştir. Bu arayüz sayesinde arazi modeli üzerinde kullanıcı kendi yönlendirebilmektedir. Yönlendirme işlemini yürüyerek, sağa-sola dönerek ve uçarak gerçekleştirmektedir. Şekil 2.5, geliştirilen arayüzde takip edilen işlem adımlarını, şekil 2.6, da bu adımlar sonucunda üretilen arayüzü göstermektedir. Proje kapsamında üzerinde çalışılan diğer bir teknikte, internet ortamında etkileşimli üç boyutlu uygulamalarda kullanılan QTVR (QuickTime Virtual Reality) dir. 360 derecelik panaromik görüntüler Apple ın Quick Time movie formatında internet üzerinden sunulabilmektedir. Bu teknikte kullanıcı öncelikle farenin sürüklenmesi ile sağa-sola ya da yukarı-aşağı 360 derecelik görüntülere ulaşabilmekte, büyültmeküçültme yapabilmekte ve farklı panaromik görüntülere, farklı uygulamalara, farklı internet sayfalarına görüntü üzerine tıklayarak ulaşabilmektedir. *Teknik ağırlıklı bu akış diyagramı proje kapsamında üretilmiş olup anlam bütünlüğünü kaybetmemek için özellikle İngilizce üretilmiştir. Şekil 2.5: Kullanıcı grafik arayüzün geliştirilmesindeki işlem adımları
Şekil 2.6: Geliştirilen kullanıcı arayüzü 3. ÖNERİLER Yukarıda belirtildiği üzere Virtual GIS uygulamaları yoğun programcılık ve ileri çoğulortam uygulamalarını gerektirmektedir. Kişilerin ve kurumların kendi başlarına tüm bunları gerçekleştirebilmesi kolay değildir. Buradan hareketle birçok kurum, şirket, vb. organizasyonlar yaptıklarını paylaşma yoluna gitmektedirler. Bunun en önemli örneğide yazılan birçok program kodunun açık kod (open source) olması ve bu açık kodların internet üzerinden herkese hizmet veren OpenGL gibi kütüphanelere çevrilmesidir. Ülkemizde gözlenildiği kadarıyla CBS projelerinde karşılaşılan en büyük problem kurumların paylaşımcı olmamalarıdır. Oysaki paylaşma kavramı artık bir çok disiplinin ürünü olan CBS uygulamalarında kaçınılmazdır. CBS kavramına disiplinlerüstü bir uygulama olarak düşünülmesi gerekmektedir. Buradan hareketle öncelikle bu proje ekseninde, internet ortamındaki CBS uygulamalarına ve Virtual GIS kavramına yönelik program kodlarının yazımı açık kod şeklinde yönlendirilecektir. Bugün bu proje için varolan kodlar yarın daha başka projeler için ufak değişikliklerle uygulanabilecek hale getirilmesi hedeflenmektedir. Oluşturulacak CVS (Concurrent Versions System) sistemi ile bir sunucuda bulunan tüm açık kodlar internet bağlantısı olan her kullanıcının ulaşabileceği şekle getirilecek ve bu kullanıcıların yazacakları kodlarla sisteme geri besleme yapmaları beklenecektir. Yine oluşturulacak eposta sistemi ile CBS ye yönelik görselleştirme ve internet programcılığı konularının tartışılacak ve fikir alışverişinde bulunulacaktır.
4. SONUÇLAR Gelişen teknoloji ve artıp çeşitlenen insanoğlunun problemlerinde sorunları ortaya çıkarma, sorgulama, çözme, analiz etme, simülasyonlar gerçekleştirme ve tüm bunların internet ortamında paylaşma CBS ile gerçekleşmektedir. Haritacılar için de harita son ürün olmaktan çıkmakta, ürün olarak ortaya konması gereken bir CBS uygulaması olmakta ve bunu da hedef kitle ile paylaşmak durumundadır. Farklı disiplinlerin bir arada çalıştığı bu ve benzeri CBS projeleri artık kaçınılmazdır. Globalleşen dünyada tek bir disiplinin diğer disiplinlerle ortak çalışma yürütmeksizin yapabileceği bir çalışma yok gibidir. Disiplinler, birlikte çalışarak insanlık yararına nasıl bir üretim yapılacağı üzerinde tartışmakta ve bunun yolunun CBS uygulamalarından geçtiği sonucuna ulaşmaktadır. Bu da konumsal veri, harita, veri yönetimi, veri kalitesi ve standartlar kavramlarını vitrine çıkarmaktadır. Seddülbahir-Kumkale projesi disiplinlerarası bir proje olduğundan, farklı disiplinler arasında düşünce paylaşımları ve görüş ayrılıkları yaşanarak bilgi alışverişleri olmuştur. Farklı disiplinlerce problemlere getirilen çözümler ve bakış açıları gözlemlenebilmiştir. Özellikle CBS uygulamalarında disiplinlerin birbirlerini anlayabilmesi çok önemlidir. Haritacıların diğer disiplinlerin ne istediğini yorumlayabilmesi, diğer disiplinlerin CBS uygulamaları ile nelerin yapılabileceğini, bunun için hangi standart ve format da veri toplaması gerektiği konularını çok iyi anlamış olmaları gerekmektedir. Üç boyutlu CBS uygulamaları yakın gelecekte kulanmamızın kaçınılmaz olduğu uygulamalar haline gelecektir. İçersinde bir çok donanım, yazılım, ağ, internet, görselleştirme, veri tabanı gibi her biri kendi içinde çok geniş olan bu konuları yüklü biçimde barındıracaktır. Bu da haritacıları şimdikinden çok fazla diğer disiplinler ile birlikte çalışmaya sevk edecektir. Diğer disiplinlerin yanı sıra sektör içindeki çalışmalara da destek vermeli, açık kod open source kavramını gerek veriler gerekse program kodları için iyi anlayıp yorumlamak gerekmektedir. Bu proje kapsamında oluşturulacak CVS uygulamasının da bu çalışmalara öncü bir çalışma olması düşünülmektedir. Proje ile ilgili daha geniş bilgiye, uygulama örneklerine, CVS ile ilgili açıklamalara proje internet adreslerinden http://www.seddulbahir-kumkale.com, http://www.seddulbahir-kumkale.cjb.net ulaşılabilmektedir. KAYNAKLAR Jung, S., Voser, S. A., Ehlers, M., 1998, A Flowchart Interface For Hybrid Analysis In An Integrated GIS, ISPRS Comission II, Working Group II, July 1998. Kyong-Ho, K., Kiwon, L., Ho-Geun, L., Young-Lyol, H., 1998, Virtual 3D GIS s Functionalities Using Java/VRML Environment, Proceedings of Earth Observation & GeoSpatial Web and Internet Workshop 98, ISBN: 3-85283-014-1. Güney, C., Özsavaşçı, A., Özöner, B., Thys-Şenocak, L., Çelik, R. N., 2002. Virtual 3D GIS Application at the Ottoman Fortresses on the Dardanelles, Proceedings of Heritage Management Mapping: GIS and Multimedia, Unesco Virtual Heritage, Alexandria, Egypt, 21-23 October, 2002
Güney, C., Çelik, R. N., 2002, Multimedia Supported GIS Application for the Documentation of Historical Structures, Survey Review, submitted. Güney, C., 2002, İnternet Ortamında Çoğulortam Destekli CBS Uygulamaları ve Jeodezik Altyapı (Uygulama: Tarihi Eserlerin Dokümantasyonu), Master tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul Teknik üniversitesi, Mayıs 2002.