Yarýna bir deðer býrak TURÝZM SEKTÖRÜ ÜÇÜNCÜLÜK ÖDÜLÜ
Mehmet Kemal Dedeman Araþtýrma ve Geliþtirme Proje Yarýþmasý SÜRDÜRÜLEBÝLÝR TURÝZM YAKLAÞIMIYLA DÝKÝLÝ VE BERGAMA YI BÜTÜNLEÞTÝRME POTANSÝYELÝ TURÝZM SEKTÖRÜ ÜÇÜNCÜLÜK ÖDÜLÜ HAZIRLAYANLAR ÖÐR. GÖR. EMRE ATABERK PROF. DR. FÜSUN BAYKAL DOÇ. DR. GÖZDE EMEKLÝ YARD. DOÇ. DR. ÝLKAY SÜDAÞ
ÖZET İzmir in Dikili ve Bergama ilçeleri, turizm potansiyelleri yüksek olmasına rağmen, turist sayısı, gelir, yatak kapasitesi, altyapı, hizmet çeşidi ve kalitesi, yenilik vd. göstergeler itibariyle turizmde istenilen gelişme düzeyine ulaşamamışlardır. Bu durumu değiştirmek iki ilçe adına oldukça zordur. Çünkü; Dikili nin kıyı turizminde güney Ege destinasyonlarına göre rekabet şansı zayıf, Bergama nın kültürel turizmde turisti konaklatabilme gücü azdır. O takdirde, dünyanın pek çok yerinde uygulamalarını gördüğümüz turizmde bütünleşme temelinde çeşitli ortaklıklara ve işbirliklerine gitmeleri şarttır. Bütünleşmeyi sağlayacak ve kolaylaştıracak çok sayıda olanak vardır: iki ilçenin yakınlığı, iki ilçenin farklı doğal ve kültürel çekicilikleri vd. Bu noktada, yerel halkın ve turizm aktörlerinin görüşlerini de almak çok önemlidir. O nedenle, 2010 yılında iki ilçede toplam 1356 kişiye anket uygulanmıştır. Anket sonuçları; Dikili ve Bergama halkı ve turizm aktörlerinin, iki ilçe arasındaki turizm ortaklığına son derece olumlu baktıklarını, bu ortaklığın her iki ilçenin turizmine büyük katkı vereceğine inandıklarını ortaya çıkarmıştır. Bundan sonra atılacak ilk adım, Dikili ve Bergama arasında turizm ortaklığını yönetecek bir birliğin kurulmasıdır. Bu birlik, ortak planlar ve projeler, ortak tanıtım faaliyetleri, ortak organizasyonlar ve etkinlikler düzenleme çabalarıyla iki ilçede turizmin gelişmesine ivme kazandıracaktır. Böylece turizmin ortaklık temelinde gelişmesi; Dikili ve Bergama da ekonomik, gelişimsel, koruma ve sinerjik yararları beraberinde getirecektir. Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilir Turizm, Turizmde Bütünleştirme, Dikili, Bergama. 1
ÖNSÖZ İzmir iline bağlı Dikili ve Bergama birbirine 27 km uzaklıkta, farklı turizm potansiyellerine sahip iki ilçedir. Dikili de kıyı turizmi, Bergama da kültürel turizm gelişme göstermiştir. Ancak her iki ilçedeki turizmin gelişme performansı istenilen düzeyde değildir. İşte tam bu noktada bu projenin amacı; Dikili ve Bergama nın birbirinden farklı turizm potansiyellerini daha rantabl kullanabilmek ve destinasyon kimliklerini güçlendirmek amacıyla, ortak hareket-ortak kullanım-ortak değerlendirmeler temelinde fırsatların neler olduğunu belirlemek, diğer ifadelerle; iki ilçenin hangi çekiciliklerinin (doğal, kültürel, hizmet) birbirlerini tamamlamayabileceğini, mekansal boyutta nasıl bütünleşebileceklerini, sonuç olarak iki ilçe tek destinasyon haline nasıl gelebileceklerini araştırma bulgularıyla ortaya koymaktır. Dikili ve Bergama ilçesinde turizm, birçok sorunlarla karşı karşıyadır. Dikili ve Bergama nın turizm ekseninde birbirlerini tamamlamalarının (bütünleşmeleri) fırsatı yaratıldığı taktirde, bu sorunların büyük bir kısmının çözüleceği, rekabet şanslarının artacağı, dolayısıyla turizmde hak ettikleri yere ulaşabilecekleri ileri sürülebilir. Böylece, İzmir, Ege Bölgesi ve Türkiye turizmine de katkıları bu iki ilçenin büyük olacaktır. Araştırma sonuçlarının Dikili ve Bergama nın turizm ortaklığına katkı vermesi dileğiyle Emre Ataberk Füsun Baykal Gözde Emekli İlkay Südaş İzmir, 2013 2
İÇİNDEKİLER ÖZET... 1 ÖNSÖZ... 2 İÇİNDEKİLER... 3 ÇİZELGELER LİSTESİ... 5 GİRİŞ... 6 Kavramsal Çerçeve... 6 Sürdürülebilir Turizm... 6 Turizm Potansiyeli... 7 Turizmde Bütünleşme/Bütünleştirme... 8 Turizmde Ortak Planlama... 10 Turizmde Ortak Rekabet ve Ortak Pazarlama... 11 BİRİNCİ BÖLÜM... 12 DİKİLİ NİN TURİZM POTANSİYELİ VE GÜNÜMÜZDEKİ KULLANIMI... 12 1. ARZ ANALİZİ... 12 1.1. Doğal Çekicilikler... 12 1.2. Kültürel Çekicilikler... 13 1.3. Hizmet Çekicilikleri... 15 2. TALEP ANALİZİ... 15 3. REKABET VE PAZAR ANALİZİ... 16 4. SENTEZ... 16 5. TURİZM POTANSİYELİNİN KULLANILMASI... 18 İKİNCİ BÖLÜM... 19 BERGAMA'NIN TURİZM POTANSİYELİ VE GÜNÜMÜZDEKİ KULLANIMI... 19 1. ARZ ANALİZİ... 19 1.1. Doğal Çekicilikler... 19 1.2. Kültürel Çekicilikler... 20 1.3. Hizmet Çekicilikleri... 23 2. TALEP ANALİZİ... 23 3
3. REKABET VE PAZAR ANALİZİ... 24 4. SENTEZ... 25 5. TURİZM POTANSİYELİNİN KULLANILMASI... 26 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 27 DİKİLİ VE BERGAMA TURİZMİNİ BÜTÜNLEŞTİRME POTANSİYELİ... 27 1. TÜRKİYE TURİZM STRATEJİSİ 2023 DE DİKİLİ VE BERGAMA... 27 2. DİKİLİ VE BERGAMA YI TURİZMDE BÜTÜNLEŞTİRME HAKKINDAKİ GÖRÜŞLER.. 28 2.1. Yerel Halka Uygulanan Anket Sonuçları... 29 2.2. Turizm Aktörlerine Uygulanan Anket Sonuçları... 37 3. DİKİLİ VE BERGAMA YI TURİZMDE BÜTÜNLEŞTİRME GEREKÇELERİ, OLANAKLAR VE İŞBİRLİĞİ ÖRNEKLERİ... 53 3.1. Bütünleştirme Gerekçeleri ve Olanaklar... 53 3.2. İşbirliği Örnekleri... 54 4. DİKİLİ VE BERGAMA TURİZMİNİ BÜTÜNLEŞTİRMENİN SAĞLAYACAĞI YARARLAR... 57 SONUÇ VE ÖNERİLER... 59 KAYNAKLAR... 61 4
ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 1: Yerel Halk Anketinin Uygulandığı Yerler... 29 Çizelge 2: Dikili ve Bergama nın Turizm Açısından En Güçlü Tarafı Nedir?... 30 Çizelge 3: Dikili ve Bergama da Turizmin En Önemli Sorunları Nelerdir?... 31 Çizelge 4: Dikili ve Bergama nın Turizm Sorunlarını Çözmek İçin Neler Yapılmalıdır?. 32 Çizelge 5: Dikili ve Bergama Turizmde Daha Çok Tanınmak İçin Öncelikli Olarak Hangi Ortaklığa Gitmelidir?... 33 Çizelge 6: Dikili ve Bergama Turizminin Paket Turlar Yoluyla Ortak Pazarlanması Nasıl Yapılmalıdır?... 34 Çizelge 7: Dikili ve Bergama Turizmde Ortaklığa Gittiği Takdirde Hangi Sonuçlar Ortaya Çıkabilir?... 35 Çizelge 8: Dikili ve Bergama nın Turizm Açısından En Güçlü Tarafı Nedir?... 37 Çizelge 9: Dikili ve Bergama da Turizmin En Önemli Sorunları Nelerdir?... 38 Çizelge 10: Dikili ve Bergama nın Turizm Sorunları Nasıl Çözülmelidir?... 39 Çizelge 11: Dikili ve Bergama'da Turizmin Daha Çok Gelişmesi İçin Neler Yapılmalıdır?... 39 Çizelge 11: Dikili ve Bergama Turizmde Ortaklığa Gitmeli midir?... 40 Çizelge 13: Dikili ve Bergama Turizmde Daha Çok Tanınmak İçin Öncelikli Olarak Hangi Ortaklığa Gitmelidir?... 40 Çizelge 14: Dikili ve Bergama Turizminin Paket Turlar Yoluyla Ortak Pazarlanmasında Neler Teşvik Edilmelidir?... 41 Çizelge 15: Dikili ve Bergama Turizmde Ortaklığa Gittiği Takdirde Bundan En Çok Kimler Yararlanacaktır?... 42 Çizelge 16: Dikili-Bergama Arasında Turizm Ortaklığı Kurulmasının En Önemli Gerekçesi Hangisidir?... 43 Çizelge 17: Dikili ve Bergama nın Turizmde Ortaklık Kurmasında En Önemli Fırsat Hangisidir?... 44 Çizelge 18: Dikili ve Bergama nın Turizm Ortaklığı Kurmasında En Önemli Engeller Nelerdir?... 45 Çizelge 19: Dikili-Bergama Arasında Turizm Ortaklığının Yaratılmasında İlk Adımı Hangi Taraflar Atmalıdır?... 46 Çizelge 20: Dikili-Bergama Arasında Ortak Turizm Çalışma Grubu Kimlerden Oluşmalıdır?... 47 Çizelge 21: Dikili-Bergama Arasında Ortak Turizm Çalışma Grubu Hangi İşleri Yapmalıdır?... 48 5
Kavramsal Çerçeve GİRİŞ Günümüzde turizm sektörünün her alanında ve dünyanın tüm destinasyonları arasında inanılmaz bir rekabet vardır. Bu yüzden turizm pastasından hem daha fazla pay alabilmek hem de turizmi sürdürülebilir kılmak isteyen ülkeler, her sene turizmin rekabet ortamına sayısız yeniliklerle çıkmaktadırlar. Çünkü ülkelerin rekabet şanslarının yüksek olabilmesi için, turizm pazarında güçlü ve ayrıcalıklı olmaları bir zorunluluktur. Diğer taraftan son yıllarda, komşu ülkeler, bölgeler, kentler, turistik merkezler arasında, turizm planlamasından turizm pazarlamasına kadar birçok konuda işbirliklerinin doğduğuna şahit olunmaktadır. Özellikle de aynı denizi, aynı dağları, hatta aynı kültürü paylaşan ülkelerin komşu bölgeleri ya da kentleri turizmde ortaklığa gitmektedirler. Hatta bir adım ötesinde, ortak turizm mekanlarını ortak koruma anlaşmalarına da imza atmaktadırlar. Bir program, proje ya da salt bir anlaşma çerçevesinde yürütülen bu tür çalışmalara dünyanın pek çok ülkesinde rastlanmaktadır. Entegre / Entegrasyon un Türkçe karşılığı olan Bütünleşik / Bütünleşme, bu projede, coğrafya ve turizmin ara kesitlerinden (buluşma noktalarından) biri olan Mekan üzerinden konu edilecektir. Mekan olarak seçilen yer ise Dikili ve Bergama ilçeleridir. Araştırmada önce literatür taraması yapılmış, ilgili yayınlar temin edilmiş, Dikili ve Bergama ziyaretleri ile yerinde gözlemler ve görüşmeler gerçekleştirilmiş, geniş çaplı bir anket uygulanmıştır. Toplanan bilgilerin değerlendirilme aşamasında şu süreç izlenerek proje raporu yazılmıştır: Turizmde bütünleşme etrafındaki kavramların açıklanması ve örnekler verilmesi Dikili ve Bergama nın turizm potansiyellerinin analiz edilmesi Dikili ve Bergama turizminin bütünleştirilmesi hakkındaki görüşler, bütünleştirme gerekçeleri, olanaklar, işbirliği örnekleri ve bütünleştirmenin getireceği yararların ortaya konulması. Sürdürülebilir Turizm Turizmde sürdürülebilirlik, çevreye daha fazla önem veren yeni bir turizm kültürü yaratmaktadır. Bu anlayış, yenilenemeyen kaynakların daha verimli kullanımını (gerekirse yeniden kullanım ve dönüşüm) ile gelecek nesillere aktarılmasını savunmaktadır. Dünya Turizm Örgütü (UNWTO), sürdürülebilir turizmi kültürel bütünlüğü, ekolojik süreçlerin temellerini, biyolojik çeşitliliği ve yaşam destek sistemlerini korurken, ekonomik, sosyal ve estetik gereksinimlerin karşılanabilmesi gibi bütün kaynakların yönetimine yol gösteren 6
turizm olarak tanımlamaktadır (McKercher, 2003). UNWTO başkanlığında, 2007 yılından itibaren, 27 kurumdan oluşan bir koalisyon -Küresel Sürdürülebilir Turizm Kriterleri Ortaklığı- sürdürülebilirlik kriterlerini oluşturmak için bir araya gelmiş, yaklaşık 100.000 turizm paydaşına ulaşılmış, mevcut 60 sertifikasyon ve diğer serbest kriter arasından 4500 den fazla kriter analiz edilmiş ve 1500 den fazla kişiden yorum alınmıştır. Sürdürülebilir turizm kriterleri ISEAL Usul Hukuku Kanunu na uygun olarak geliştirilmiştir. Küresel Sürdürülebilir Turizm Kriterleri dört ana tema etrafında örgütlenmiştir: Etkin sürdürülebilirlik planlaması Yerel toplum adına sosyal ve ekonomik yararları en üst düzeye ulaştırma Kültürel mirası koruma ve çoğaltma Çevre üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirme. Turizm Potansiyeli Turizm potansiyeli; herhangi bir yerin turizm için değer taşıyan, ancak kullanılmayan kaynakları ve özelliklerini içerir. Bu kaynakların turizm için çekicilik değeri, kullanım kolaylığı ve önceliği, potansiyel saptanması ile ortaya çıkarılır. Turizm potansiyelini saptama, yalnızca bir bölgenin turizme uygun olup olmadığını ortaya koymak değil, aynı zamanda sorunları açığa çıkarmak açısından da önemli bir işlemdir. Çünkü bu saptama ile turistik gelişmeye yön verildiği gibi, coğrafi çevrenin de en iyi biçimde kullanılması ve korunması mümkün olabilmektedir. Diğer taraftan potansiyelin yalnızca arzla ilgili olmadığı, talep, rekabet ve pazarın da bir potansiyelinin olduğu, dolayısıyla hepsinin bir bütün halinde saptanması gerektiğidir (Soykan, 2003). Herhangi bir yerin turizm potansiyelinin saptanması 2 aşamada gerçekleştirilir: 1. Arz, talep, rekabet ve pazar eğilimlerinin araştırıldığı, mevcut turizm koşullarının analiz edildiği ilk aşama (Analiz aşaması) 2. Bölgenin güçlü ve zayıf yönlerinin araştırıldığı, bölgenin kalkınmasında turizmin gerekli olup olmadığının sorgulandığı, mevcut turizm koşullarının nasıl değerlendirildiğini ortaya koyan ikinci aşama (Teşhis/Sentez aşaması) Bu iki aşama bölge içi ve bölge dışı bilgilerin toplanması, işlenmesi ve yorumlanması ile tamamlanır (Observatoire Européenne Leader, 1997). 7
Turizmde Bütünleşme/Bütünleştirme Günümüzde turizm sektörüne girmiş en güncel kavramlardan biri olan entegre/entegrasyon (bütünleşik/bütünleşme), bu projenin de temelini oluşturmaktadır. Bütünleşme kavramı, turizm literatüründe özellikle planlama ve yönetimde yerini almış ve geçerlilik kazanmıştır (Gunn, 1988; Innskeep, 1991; Butler, 1999; Youell, 2003 e göre; Saxena, 2007). Dünyanın pek çok ülkesinde, bütünleşik (entegre) planlama, sürdürülebilir bütünleşik koruma, bütünleşik yönetim, bütünleşik pazarlama adı altında sayısız çalışmalar yapılmaktadır. Turizm etrafında kümelenen sayısız bütünleşme yolları ve örnekleri bulunmaktadır. Turizm aktörleri çeşitli platformlarda bir araya gelmekte, ortaklıklara imza atmaktadırlar. Turizm etrafında bütünleşmenin birçok gerekçesi vardır, şu örnekler verilebilir: Coğrafi yapının turizmde mekansal bütünleşmeyi kolaylaştırması ve gerekli kılması (dağların, göllerin, akarsuların bir veya birçok ülke tarafından paylaşılması gibi) Turizm ortaklıklarının günümüzde ihtiyaç haline gelmesi ve yenilikleri kolaylaştırması Turizmde işbirliği-güçbirliği, antlaşma-birleşmenin getirdiği kazanımlar (istihdam, gelir, istikrar, tasarruf, optimum kullanma, koruma, rekabet vd). Bütün bu gerekçelere bağlı olarak turizmde bütünleşme temelinde birçok şu girişimler başlatılmaktadır: ortak planlama, ortak düzenleme ve ortak projeler, ortak yatırımlar ve ortak işletmeler, ortak STK lar, ortak paket turlar, ortak organizasyonlar (etkinlikler), ortak yönetim, ortak tanıtım ve pazarlama vd. Turizmde bölgesel işbirliği, turizmin etkin gelişiminin ön koşulu kabul edilmektedir. Bölgesel işbirlikleri, bölgelerin çekim gücünü arttırarak, daha fazla turist gelmesini ve daha uzun konaklama yapmalarını sağlamaktadır. Öte yandan büyük kent-küçük kent ilişkisi kurularak bölge içi bağlılık yaratılmaktadır. Bunun sonucunda da yerleşim birimleri arasında olumsuz rekabete girmek yerine, birlikte hareket etmek daha büyük faydalar sağlayacağından turizmin olumlu etkileri de o denli artmaktadır. Bu tür bağlantılar kümelenme olarak da nitelendirilmektedir (İçöz vd., 2002). Turizmde doğrudan mekana dayalı/mekanla iç içe olan çeşitli bütünleşme yolları vardır. Aşağıda, turizmde mekansal bütünleşme yolları tanıtılmakta ve örnekler verilmektedir. 1. Turizmde Destinasyonlararası Bütünleşme: Turizmde kısaca varış noktası ya da turistin yaşadığı yerden ayrılıp, tatil, iş gezisi vb. için gideceği yer olarak tanımlanan destinasyonlar, turizmde çok çeşitli ortaklıklara gitmektedirler. Zaten destinasyonun kendisi, turist denilen tüketici gruba (müşterilere) bütünleştirilmiş hizmetler (ürünler) sunması ve sunduğu coğrafi mekanın da ilişkiler 8
bütünü olması nedeniyle doğrudan bütünleşmeyi temsil etmektedir. Çünkü turizm bölgeleri, turizm ürünlerinin karışımı niteliğinde olup, müşterilere bütünleşik bir deneyim sunarlar (Bahar ve Kozak, 2005). Belediyeler arasında kardeş kent, ikiz kent uygulamaları görüldüğü gibi, destinasyonlar arasında da çeşitli ortaklıklara imzalar atılmaktadır. Bu ortaklıkların temelinde; turizmin rekabet ortamında birlikte hareket etmek, olanakları ekonomik kullanmak yatmaktadır. Talebe hızla cevap verebilmek açısından destinasyonlar arası bütünleşme bir çözüm olarak seçilmektedir (Aydın, 2009). Dünyada birbirine komşu pek çok kent/destinasyon arasında işbirliği çalışmaları yürütülmektedir. İşbirliğinin şu nedenlerden dolayı daha da yaygın hale geldiği ileri sürülmektedir (Clark, 2006): yerel seviyede yüksek rekabeti anlamsız kılan entegre global pazarların yükselişi, global olayların giderek daha fazla bir tür bölgesel pazarlama şekli olarak kullanımı, turizmi daha geniş etkiler yaratabilmek amacıyla kullanma isteği, turizmin yarattığı ek olanakları kullanma isteği. Turizmde işbirliğine giden kentlere, köylere şu örnekler verilebilir: İngiltere; Edinburg-Glasgow, İtalya; Milano-Torino, Kanada-ABD; Vancouver-Seattle vd. çeşitli organizasyonlar etrafında turizmde işbirliğine gitmişlerdir (Clark, 2006). Almanya; Baden-Württemberg eyaletindeki Stuttgart, Heidelberg, Freiburg, Mannheim, Karlsuhe, Ulm, Heilbronn, Plforzheim, Tübingen ve Reutlingen kentleri, bölgenin turizm pastasından daha fazla pay alabilmek amacıyla ortak paydaları Kara Ormanlar için Kara Ormanlar Turizm Birliği ni kurmuşlar, tanıtım ve pazarlamayı tek elden yapmaktadırlar (Köfteoğlu, http://www.turizmaktuel.com/haber-14026). Fransa; Yerel kalkınma politikaları içinde önemli bir yeri olan kırsal turizmi geliştirmek üzere projeler yapılmakta, birlik veya dernekler, organizasyonu sağlamaktadırlar. Sözgelimi Savoie Köy İstasyonları Birliği, yerel yatak sayısını kentli nüfusun en fazla altı katı olarak belirlemiştir. (Soykan, 2000). Türkiye de henüz birbirine komşu destinasyonlar arasında planlı ve örgütlü turizm ortaklıkları olmasa da, bunun en güzel örneği İzmir in Selçuk ilçesi ile Aydın ın Kuşadası ilçesi arasındadır. Selçuk ta evrensel kültür değerleri ve Selçuk Müzesi her yıl milyonlarca turist tarafından ziyaret edilmektedir. Bu ziyaretçilerin büyük bir kısmı Kuşadası Limanı na gelen kruvaziyer yolcularıdır. Diğer taraftan, Selçuk a konaklamalı gelen kültür turistlerinin, Kuşadası nda turistik hizmetlerin daha fazla gelişmiş olması nedeniyle günübirlik gittikleri görülmektedir. Böylece iki ilçenin turizmde bütünleştiğine tanık olunmaktadır. 9
2. Turizmde Ülkelerarası (Sınırötesi) Bütünleşme: Sınır komşuluğu yapan ülkeler arasında aynı coğrafi bölgeyi paylaşanlar ortak projeler yapmaktadırlar. Bu projelerin en fazla görüldüğü mekanlar, kıyı turizminin planlanacağı kıyılardır. Sözgelimi, Bulgaristan-Romanya arasında Karadeniz kıyıları ve Fildişi Sahili ülkeleri arasında makro boyutta kıyı planları gibi. Sınırötesi turizm işbirliklerine şu örnekler verilebilir: Leman Gölü, Fransa ve İsviçre nin ortak gölüdür, o nedenle 1995 yılında Sınırsız Leman Derneği kurulmuştur. Derneğin amacı, Leman bölgesinin, komşu Alplerin ve Gruyère yöresinin miras zenginliklerini müşteri değişimi yaparak dinamik bir yaklaşımla pazarlamaktır (http://www.leman-sans frontiere.org). Fransa-İsviçre-İtalya nın Alp Dağları nı paylaşan bölgeleri arasında yaratılan L Espace Mont-Blanc/Mont-Blanc Bölgesi girişimi, sınırötesi işbirliklerine ve mekansal bütünleşmeye en güncel ve en başarılı örneklerden birisidir. Bu girişimin dört temel hedefi arasında doğal ve kültürel kaynakları koruyacak bütünleşik turizmi teşvik etmek yer almaktadır. (http://www.espace-mont-blanc.com). Oresund Bölgesi, Danimarka ve İsveç arasında denizaşırı bir bölge olup, iki ülke-tek destinasyon sloganıyla yola çıkılmış, Kopenhag ve Malmö kentlerini ortak pazarlamak üzere bir proje hazırlanmıştır (Ünlü-Yücel, 2005). 3. Turizm Türleri Arasında Bütünleşme/Bütünleştirme: Özellikle, kıyı turizmi ile iç kısımlardaki turizm türleri çeşitli organizasyonlar etrafında bütünleştirilmekte, kıyılar ve hinterlandı aynı anda kullanılmaktadır. Sözgelimi: UNESCO Dünya Kültürel Mirası Listesi'nde yer alan İtalya nın Po Deltası kıyısındaki tarihi Commachio kasabası ile ondan 48 km içerdeki tarihi Ferrara kenti; bölge yöneticileri tarafından, bir bütün olarak ele alınmış, kıyı turizmi, kültürel turizm ve doğa turizmi bütünleştirilerek bir paket ürün haline getirilmiştir (ÇEKÜL, 2005). Turizmde Ortak Planlama Turizmin karşılıklı ilişkilerden oluşan bir sistem olduğu ve buna uygun bir planlanma yapılması gerektiği kabul görmektedir (Inskeep, 1991). Nitekim bu sistem içindeki ulaşım, konaklama ve gezi yerleri, tanıtım ve bilgilendirme gibi tüm bileşenler, turizmin alt sektörleri arasında çatışmalara yer vermeyecek şekilde bir bütün olarak planlanmalıdır, görüşü yaygınlık kazanmıştır (Gunn,1984 e göre: Timothy, 1998). Bütünleştirici (bütünleşik) planlamanın bakış açısı (Marcouiller, 1997 e göre; Timothy, 1998); turizmin bir ülkenin ya da bölgenin genel planına ve tüm gelişim stratejilerine dahil edilmesidir (Lee, 1987 ve Inskeep, 1991 e göre; Timothy, 1998). 10
Turizmde Ortak Rekabet ve Ortak Pazarlama Ülkelerin, bölgelerin ve kentlerin turizmde sürdürülebilir rekabet avantajı sağlama hedefi doğrultusunda çabalar harcadıkları, sonuçta önemli turizm destinasyonlarına dönüştükleri gözlenmektedir. Ancak merkezi ve büyük destinasyonlar dışında kalan küçük yöresel destinasyonlar, rekabet söz konusu olduğunda dezavantajlı konumda olmaktadırlar. O nedenle planlama, yönetim ve pazarlama faaliyetleri; maliyetleri düşürücü ve etkinliği arttırıcı işbirlikleri ile gerçekleştirildiği taktirde, rekabet gücünün artacağı ve sürdürülebilir olacağı belirtilmektedir. Bu noktada ortak pazarlama ; birbirine coğrafi olarak yakın mesafede bulunan ve birbirleri ile fonksiyonel işbirliği yapabilecek küçük ölçekli yöresel destinasyonların ortak bir pazarlama örgütlenmesi ve marka adı altında pazarlanarak, rekabet gücü için önemli bir strateji seçeneği olarak ortaya çıkmaktadır (Yavuz, 2008). Çağdaş pazarlamada en yeni konulardan biri ortaklık karması dır (İçöz vd., 2002). Gerek maliyeti düşürmek için, gerek etkinliği arttırmak ve gerekse yeni pazarlara hitap edebilmek için işletmeler / bölgeler / hatta ülkeler şu girişimlerde bulunmaktadırlar: ortak pazarlama, stratejik ortaklıklar geliştirme, ortak marka yaratma, hizmetleri çeşitlendirme. Destinasyon pazarlaması, coğrafi olarak sınırlı alanda ortak amacı başarmak için uyum içinde çalışacak farklı organizasyonları ve iş birimlerini bir araya getiren işbirlikçi bir çalışmadır (Grangsjo, 2003 ve Vernon, 2005 e göre; Wang, 2008). 11
BİRİNCİ BÖLÜM: DİKİLİ NİN TURİZM POTANSİYELİ VE GÜNÜMÜZDEKİ KULLANIMI 1. ARZ ANALİZİ 1.1. Doğal Çekicilikler Coğrafi konum ve yer şekilleri: Dikili ilçesi; Ege Bölgesi nde Ege Bölümü nün kuzey kıyılarında yer almaktadır. Batısında Ege Denizi, kuzeydoğusunda Madra Dağı, güneyinde Çandarlı Körfezi ile çevrelenmiştir. Dikili; Bergama (İzmir), Ayvalık (Balıkesir), Midilli Adası (Yunanistan) ile komşuluk yapmaktadır. Dikili ilçe merkezi, İzmir e 118 km, Ayvalık a 42 km, Bergama ya 27 km uzaklıktadır. İlçeyi kuzeydoğudan çevreleyen Geyikli Dağı, oldukça engebeli bir topografya yaratır (Geyikli Tepesi, 1062 m). Kuzeyde Madra Dağı nda yükselti 1300 metreyi geçerken, Bakırçay Ovası nda 20-25 metreye iner. İlçe güneyinde Karadağ volkanik kütlesi yer alır (781 m.). Nebiler köyü yakınlarında Yelköprü Mağarası bulunur. Dikili-Çandarlı arasındaki kıyı morfolojisini alçak ve yüksek kıyılar ile adalar oluşturmaktadır. Dikili kıyıları toplam 42 km uzunluğa sahiptir. Dikili kıyılarına yakın olarak konumlanmış altı ada bulunmaktadır: Kara Ada, Kızkulesi Adası, Güvercin Adası, İkikızkardeşler Adası, Garip Adası, Kalem Adası. Dikili Körfezi ile Madra Çayı arasında küçük düzlükler görülür. İlçenin büyük kısmı Bakırçay Ovası nın delta kısmından oluşmaktadır. Bu çevrede kurulmuş olan antik Elaia liman kenti, alüvyonlaşmayla bugün 3-4 km iç kısımda kalmıştır (Sertkaya-Doğan, 2005). Dikili Birinci Derece Deprem Kuşağı içinde yer almaktadır. Dikili de 1939 tarihinde meydana gelen deprem sonucunda eski sahil yolunun bir kısmı denize kaymış bir çok bina yıkılmış ve 60 kişi ölmüştür. Bugün kentsel yerleşiminin en yoğun olduğu kıyı kesimindeki yapılar, bu fay hattından dolayı risk altındadır. İklim: Dikili Meteoroloji İstasyonu nun verilerine göre yıllık ortalama sıcaklık 16.4 C dir. Dikili de yaz aylarında yüksek sıcaklıklar ölçülürken kış mevsiminin ise serin-ılık geçtiği ortaya çıkar. Dikili, tipik Akdeniz yağış rejiminin etkisi altındadır. Eylül ayı ile birlikte artmaya başlayan yağış miktarı yaz aylarına doğru minimum seviyeye yaklaşır. Dikili de deniz suyu sıcaklığı Ağustos ayında ortalama 22,3 C çıkabilmektedir. Dikili nin iklim koşulları, kıyı turizmi için Haziran-Eylül aylarını içine alan 3-4 aylık uygun bir dönem yaratırken, diğer turizm türleri için yılın tüm ayları uygunluk taşır. Şüphesiz ilkbahar ve sonbahar ayları, doğaya dayalı turizm türleri için her zaman daha çekicidir. Su kaynakları: Bakırçay, ilçenin güney kıyılarında Çandarlı Körfezi ne dökülür. İlçenin diğer akarsuları: Boğazhisar (Sarıazmak) Çayı ve Müsellim Deresi dir. Nebiler köyü yakın- 12
larında manzara güzelliği yaratan bir şelale bulunmaktadır. İlçenin tek büyük gölü Karadağ kütlesi üzerindeki Karagöl dür. Göl çevresi yaklaşık 800 m kadar, derinliği birkaç metredir, suları tatlı olup, içinde balık yaşamaktadır. İlçe sınırları içinde iki jeotermal alan bulunmaktadır. İlçenin bazı mahallelerindeki konutlar jeotermal enerjiyle ısınmaya başlamışlardır. Ayrıca, jeotermal sular seracılıkta da kullanılmaktadır (Ataberk ve Baykal, 2011). Toprak ve bitki örtüsü: İlçe toprakları genel özelliklerini, alüvyal ve kolüvyal birikme alanlarından almaktadır. Dikili çevresindeki topraklar, iklim tiplerine göre yapılan sınıflandırma kapsamında Akdeniz Toprakları grubuna girerler. Dikili de yüksek rölyefteki bitki örtüsü, tipik Akdeniz formasyonları olan kızılçam, karaçam, göknar, ladin ve makilerden oluşur. Ayrıca, meşe, palamut ve fundalıklar yayılış gösterir. Fıstık çamları yoğun olarak Kozak Yaylası ve Geyikli Dağı nda bulunur. Akarsu boylarında çınar, söğüt ve kavak ağaçlarına kümeler halinde rastlanır. 1.2. Kültürel Çekicilikler Tarihsel geçmiş, arkeolojik alanlar ve eserler: Dikili nin günümüzden 4000-5000 yıl öncesine inen uzun bir yerleşim tarihi vardır. Aioller, Dikili toprakları üzerinde Aternaus, Pytani, Astria, Teutronia, Elaia gibi kentleri kurmuşlardır (Hergül, 2008). Dikili nin bir beldesi olan Çandarlı da bir Aiolis kenti olan Pitane kurulmuştur. Osmanlı Devleti nin 1462 yılında Midilli Adası nı alması ile birlikte Çandarlı Körfezi nden Çanakkale Boğazı na kadar olan bölge, Osmanlı kontrolüne geçmiştir. Dikili ilçe merkezinin bilinen tarihi, son dönem Osmanlı kasabası olduğunu göstermektedir. Nitekim en eski yapı Bahriyyun Cami, H.1303 (M. 1886-1887) tarihlidir. Dikili, 1868 yılına kadar köy, 1868-1928 arası nahiye, 1928 den itibaren ilçe haline gelmiştir. Dikili, 13 Haziran 1919 da Yunanlılar tarafından işgal edilmiş, 14 Eylül 1922 ye kadar işgal sürmüştür (Muti, 2005 e göre; Kaplan, 2008). Günümüzde Dikili ve güncel kültür: Dikili, İzmir in az nüfuslu ilçelerinden biridir. İlçenin 2010 ADNKS Nüfus Sayım Sonuçları na göre ilçe merkezi nüfusu 17.895; Çandarlı beldesi nüfusu 4.989; Dikili kırsal nüfusu 11.474, Dikili toplam nüfusu 34.358 kişidir. Dikili ilçesinin günümüzde bir beldesi (Çandarlı) ve 25 köyü bulunmaktadır. Dikili nin güncel kültürü, bu küçük ilçenin sosyo-ekonomik özellikleri ile yakından ilgilidir. Günlük yaşamın en yoğun ve hareketli olduğu yerler Dikili kent merkezinde Kaymakamlık ve Belediye çevresidir. Çandarlı beldesi kış aylarında sönükleşmekte, Kabakum ve Salihleraltı mevkileri yaz aylarının dışında boşalmaktadır. Dikili de turistik organizasyonlar kapsamında, şenlikler, kutlama günleri, bayramlar ve haftalık pazar (Salı), canlılık yaratmaktadır. Dikili Barış, Demokrasi ve Emek Şenlikleri (1-4 Eylül) uzun yıllardan beri düzenli olarak yapılmaktadır. 13
Kırsal yerleşmeler ve geleneksel kültür: Dikili nin 25 köyü, dağlar, dağ etekleri, ovalar ve kıyılarda yer almaktadır. Dikili köylerinin bir kısmı, ilçede turizmin gelişmeye ve ikinci konutların çoğalmaya başlamasıyla büyük değişimler yaşamaya başlamışlardır. Buna karşılık Dikili de hala Yörük aşiretlerinin gelenekselliğini koruyan otantik köylerini de bulmak mümkündür (Eriş, 1998). Bademli köyü, ilçenin en büyük ve en gelişmiş köylerinden biridir. Zeytincilik yanında, sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmakta, ayrıca köy, turizmle de tanışmış bulunmaktadır. Konaklama tesisleri kıyıda ve kıyı karşısındaki Kalem Adası nda konumlanmıştır. Yahşibey, Bademli köyü yakınındadır ve bu köy de turizme yabancı değildir. Yağcıbedir kilim ve halıları günümüzde Kocaoba, Mazılı, Yenice, Samanlık ve Çağlan köylerinde dokunmaktadır (Gazete Dikili, 17 Ocak 2011). Dikili nin tek ova köyü olan Kabakum un deniz kıyısında ikinci konutlar ve turistik tesisler kurulmuştur. Salihler köyü Dikili nin en fazla nüfuslu köyüdür. Köyün deniz kenarındaki Salihleraltı mevki, ikinci konutlarla dolmuştur. Nebiler köyü, kaplıcası, şelalesi, mağarası, küçük antik kent kalıntıları, eski un değirmenlerinin yıkıntıları ve eski mezarlığı ile tanınmaktadır (Hergül, 2008). Dikili nin kültürel kaynakları arasında geleneksel kırsal kültür ve ona bağlı olarak el dokuma halıcılığı önem taşımaktadır. Geleneksel halıcılık, Kocaoba, Mazılı, Yenice, Samanlık ve Çağlan köylerinde yapılmaktadır. Ayrıca zeytin ve zeytinyağı, tulum peyniri ilçenin öne çıkan yerel ürünlerini oluşturmaktadır (Ataberk ve Baykal, 2011). Ekonomik etkinlikler: İlçenin toplam yüzölçümü 541.000 dekardır. Tarım arazisi 124.231 dekardır. Dikili de yaklaşık olarak 36.000 dekar zeytinlik, 700.000 adet zeytin ağacı bulunmaktadır. Sebze ve zeytin fidesi yetiştirilmesi amacıyla seracılık yapılmaktadır. Sebze fidesi yetiştiren 3 işletmenin toplam 43 dekar alanı, 179.5 bin fide kapasitesi ve 83 çalışanı bulunmaktadır. Dikili de hayvancılık ikincil geçim kaynağıdır. Genel olarak büyükbaş, küçükbaş, kanatlı yetiştiriciliği ve arıcılık yaygındır. Dikili nin önemli geçim kaynaklarından birisi de balıkçılıktır. Derin su balıkçılığının yapıldığı Dikili de sardalya, uskumru ve kolyoz başta olmak üzere her türlü balık avlanmaktadır. Dikili de tarıma dayalı sanayi (zeytinyağı ve un fabrikaları, mandıralar vd) görülmekte, 5 adet granit işletmesi bulunmaktadır. Tarım ve maden ürünleri Dikili Limanı ndan ihraç edilmektedir (İZTO, 2007). 1.3. Hizmet Çekicilikleri Dikili de ulaşım, konaklama, yeme-içme ve alışveriş gibi turizm hizmetleri gün geçtikçe çeşitlenmektedir. Sağlık ve güvenlik, gümrük, banka, sigorta, hukuk gibi hizmetler yeterli düzeydedir. Ancak ilçede, Kültür ve Turizm Bakanlığı na bağlı resmi bir tanıtım birimi yoktur. Dikili de turizm adına faaliyet gösterecek sivil toplum kuruluşlarının bulunmaması da büyük bir eksikliktir. 14
Dikili de ilçe dışı bağlantılar, karayolu ve denizyolu ile sağlanmaktadır. Dikili ye denizyoluyla yolcu getiren gemiler, Dikili Limanı na yanaşmaktadır. Dikili ye gelen yolcu gemilerinin (Midilli feribotları ve kruvaziyerler), yıl içinde en fazla Mayıs-Eylül ayları arasında geldikleri görülmektedir. İlçede yat limanı, demiryolu ve havayolu bağlantısı yoktur. Dikili de konaklama birimleri, sayı, tür ve kalite açısından belirli bir düzeye ulaşmıştır. Bu konudaki en dikkat çekici özellik, ilçede dört ve beş yıldızlı otellerin olmaması, buna karşılık pansiyonların oldukça yaygın bulunmasıdır. Haftalık, aylık, sezonluk ev kiralama şekli de çok kullanılan bir yöntemdir. İlçede 2010 yılı itibariyle 41 tesis ve 2437 yatak bulunmaktadır. Dikili de son 15-20 yıldır konut kooperatifleri toplu yazlıklar şeklinde kıyıları, koyları ve kıyı gerisindeki yamaçları doldurmaya başlamışlardır. İlçede toplam 15.787 ikinci konut (hane olarak) yer almaktadır. Dikili de turiste yönelik yeme-içme, eğlence ve alışveriş hizmetleri, ilçe merkezi ve Çandarlı beldesinde toplanmıştır. Bu hizmetlerin bir kısmı otellerin bünyesinde, bir kısmı da ayrı olarak dağılış göstermektedir. İlçede turiste yönelik alışveriş birimleri yine ilçe merkezi ve Çandarlı da bulunmakta, özellikle de yaz aylarında faaliyet göstermektedirler. Dikili haftalık pazarı (Salı), yaz aylarında Midilli Adası ndan gelenler için açılan alışveriş pazarı (Cumartesi), hediyelik eşya satış yerleri, alışverişin en canlı olduğu kesimlerdir. 2. TALEP ANALİZİ Dikili, turistik talep açısından yerli turistlerin ağırlık taşıdığı bir turist profiline sahiptir. Yerli turistlerin büyük bir kısmı ikinci konut sahipleridir. Yabancı turistlerin ilçeye gelişi büyük çoğunlukla denizyolu ile olmaktadır. Midilli den gelen yabancıların çok büyük bir kısmı ada halkı olup, Dikili ye günübirlik alışveriş amaçlı gelmektedirler. Ayrıca kruvaziyer gemilerle gelenler de konaklama yapmadıkları için günübirlik yolculardır. Dikili ye denizyoluyla gelenlerin son 5 yıllık değişimini değerlendirecek olursak; münferit Türk ve transit yolcuların düzenli bir artış gösterdiğini, buna karşılık münferit yabancı yolcuların yıllar arasında çok değişken olduğunu söyleyebiliriz. Bu farklılığın temel iki nedeni vardır. Birincisi; kruvaziyer gemilerin Dikili ye düzensiz uğramaları, ikincisi; Midilli den gelen yabancıların da zaman zaman Ayvalık Limanı nı tercih etmeleri ya da uygulanan kampanyalarla ucuz biletlerin yolcu artışına neden olmasıdır. Buna karşılık, bu dalgalanmaların azalma eğilimine girdiğini söylemek mümkündür. Dikili ye 2011 yılında 19.832 yolcu (Türk, Yunan, Alman vd) giriş yapmıştır. 15
3. REKABET VE PAZAR ANALİZİ Bu projenin amacı, Dikili nin mevcut ve potansiyel rakiplerini araştırmak, pazar analizini yapmaktan uzaktır. Bölgeyi iyi tanımanın sağladığı avantajlarla şu özet bilgiler verilebilir: Dikili nin yakın çevresinde kıyı turizmi açısından en büyük rakibi Ayvalık tır. Ayvalık, sualtı dalış turizmi ve yat turizminde Dikili ye göre daha fazla gelişmiştir. Ayvalık, kültürel turizm açısından yüksek bir potansiyel taşırken, Dikili nin kırsal turizm potansiyeli daha zengindir. Şüphesiz Dikili nin en büyük kozlarından biri de termal su potansiyelidir ve Ayvalık la kıyaslanmayacak derecede üstündür. Dikili turizmi iç turizme dayalı olduğu için pazarı da Türkiye dir. İç pazar ağırlıklı bir turizm, Dikili de turizmin gelişmesindeki en büyük engellerinden biridir. Dış pazardan henüz yeterli talep alamayan Dikili, Midilli Adası na yakınlık avantajını çok iyi kullanmalıdır. Ayrıca Bergama ya yakınlık avantajını da kruvaziyer gemilerin arttırılmasında kullanma şansına sahiptir. Böylece Dikili ye yakın bu iki destinasyon, Dikili nin dış pazarlara açılmasında en büyük iki fırsattır. 4. SENTEZ Turizm potansiyelinin saptanmasında sentez; alanın güçlü ve zayıf yönlerini, dış tehditleri ve fırsatları tanımak, turizm eğilimlerini, rekabet ortamını, arz ve talebin karşılaştırılmasını ve yorumlanmasını içine almaktadır (Observatoire Européen Leader, 1997). Sentezin bir kısmı Swot analizidir ve Dikili için aşağıda yapılmıştır: 16
GÜÇLÜ YÖNLER 1. Coğrafi konumun uygunluğu 2. Gümrük hizmeti veren Dikili Limanı nın varlığı 3. Midilli Adası nın yakınlığı ve Dikili-Midilli arasında düzenli yolcu taşımacılığı 4. Dikili ardülkesinde dünyaca ünlü Bergama antik kentinin varlığı 5. Kıyı turizmine uygun uzun kıyı şeridi ve temiz deniz 6. Göl, mağara, orman, şelale, adalar ve eşsiz manzara güzellikleri gibi doğal çekiciliklerin zenginliği 7. Zeytin-zeytinyağı, tulum peyniri gibi yerel ürünler, halıcılık ve kırsal kültür 8. Çok sayıda, rezerv açısından çok zengin, hastalıkları iyileştirme gücü yüksek termal suların varlığı 9. Kıyı turizmi için her bütçeye uygun konaklama olanakları ZAYIF YÖNLER 1. Coğrafi konumun kıyı turizmi için iklim dezavantajı yaratarak turizm sezonunu kısaltması 2. Midilli Adası nın çok yakın olmasına rağmen ilişkilerin bugüne kadar pek gelişmemiş olması 3. Dikili ye denizyoluyla gelen turistin az olması ve kruvaziyer gemilerin çok az uğraması 4. Kıyıların kimi yerlerde aşırı betonlaşması 5. Dikili Limanı nın ilçe merkezinde yer alması nedeniyle turizmi olumsuz etkilemesi 6. Kırsal alanlarda turizmi geliştirme bilincinin uyanmamış olması 7. Doğal ve kültürel kaynakların turistik ürüne çevrilmemiş olması, kırsal ortamlarda konaklama olanağının bulunmaması 8. Termal su kaynaklarının uzun yıllardan beri turizm yoluyla kullanılmaması 9. Konaklayan kişi sayısı ve kalış süresinin az olması 10. Turizmle ilgili stratejik plan ve yerel eylem planının olmaması 11. Turizmle ilgili STK nın olmaması 12. Turizmde yerel yönetim, kamu yönetimi, yerel halk ve STK nı buluşturan yerel örgütlenmenin olmaması FIRSATLAR 1. Denizyolu ve karayolu ile kolay ulaşılabilirlik 2. Midilli Adası ve Bergama nın yakınlığın dış turizme açılmayı kolaylaştırması 3. Kruvaziyer turizminin dünyada yükselişi, Akdeniz ve Ege Denizi nde yaygınlaşması 4. Kıyı turizminin hala dünyanın en popüler turizm türü olması ve Mavi Bayrak lı plajların çekicilik yaratması 5. Kıyı turizmine alternatif turizm türleri ve etkinliklerinin (ekoturizm, kırsal turizm, agroturizm, yürüyüş ve bisiklet yolları vb) dünyada kabul görmesi 6. Özgünlüğünü korumuş yerlere ve kırsal kültürlere ilginin artması, keşif amaçlı turistik gezilerin çoğalması 7. Dünyada sağlık turizminin çok rağbet görmesi, termal suların tedavi, zindelik ve güzellik verici özelliklerinin keşfedilmesi, 8. Konaklamada ucuzluğun her zaman talep görmesi TEHDİTLER 1. Güney Ege ve Akdeniz de iklim koşullarına bağlı kıyı turizmi sezonunun uzun olması 2. Yunanistan ın Türkiye ye vize uygulaması 3. Ege Denizi nin kuzeyine güneyine oranla çok az sayıda kruvaziyer gemilerinin uğraması 4. Betonlaşan ve altyapı sorunları olan kıyı turizmi merkezlerine talebin giderek azalması 5. İzmir ili turizminde batı ve güneye göre kuzeye ilginin daha az olması 6. Sağlık turizminin gelişmemiş olması nedeniyle Dikili nin marka haline gelememesi, pazarda yerini alamaması 7. Plansız gelişmenin, uzun vadede ciddi sorunlara yol açma riskini taşıması 8. İkinci konut yapılaşmasının görsel kirlilik, betonlaşma, altyapı sorunları yaratarak kıyı turizmini tehdit etmesi 9. Turizmde yerel örgütlenmenin olmamasından dolayı, turizm bilinci ve yerel farkındalığın zayıf olması 17
5. TURİZM POTANSİYELİNİN KULLANILMASI 1. Ege Denizi ve kıyılar, Dikili kıyı turizmi için büyük bir çekicilik oluşturmaktadır. Kıyı turizminin en yoğun kullanım alanı; ilçe merkezinden kuzeye Ayvalık (Altınova beldesi) sınırına kadar kesintisiz uzanan, yaklaşık 16 km uzunluğundaki kumsal plaja sahip kıyılardır (Kabakum ve Salihleraltı mevkileri). İkinci yoğun kullanım alanı ise; güneyde Çandarlı kıyılarıdır ki, yaklaşık 15 km boyunca ikinci konut alanları parçalı şekilde bu kıyılarda yer almaktadır. Kalem Adası nda yerleşme olmamasına rağmen bir turistik konaklama tesisinin varlığı, İzmir ilçeleri arasında kıyı turizminin ada ortamındaki tek örneğini teşkil etmektedir. Böylece, Dikili kıyılarının kıyı turizminde aktif olarak kullanıldığı söylenebilir. 2. Dikili nin coğrafi konumu, Midilli Adası na yakınlığı, deniz sınır kapısının oluşu, deniz ve kıyı özellikleri, kruvaziyer turizmi ve yat turizmi için uygun bir ortamın olduğuna işaret etmektedir. Ancak, her iki turizm türü de gelişmemiştir. İlçede, yat limanının olmaması, yat turizminin gelişmesi önündeki en büyük engeldir. 3. Dikili nin zengin termal su potansiyeli, termal turizm yoluyla değerlendirilme aşamasına henüz gelememiştir. 4. Dikili nin dağları, bitki örtüsü, akarsuları ve gölleri, mağaraları, manzara güzelliklerinden oluşan eşsiz doğal çekicilikleri; ekoturizm için yüksek bir potansiyel taşımasına rağmen, bugün yalnızca sınırlı şekilde doğa yürüyüşleri ve bisikletli geziler için kullanılmaktadır. 5. Dikili nin kırsal kültürü; geleneklerin korunmuşluğu açısından kırsal turizm için büyük bir potansiyel oluşturmaktadır, ancak bu turizm türü gelişmemiştir. Görüldüğü gibi; Dikili nin turizm potansiyeli çok sayıda çekiciliğe sahip olmasına rağmen bunların çok azı değerlendirilmiş, kıyılar dışında hemen hemen hiçbir alan turizme açılmamıştır. Bu durum, gelecekte Dikili-Bergama turizm bütünleşmesi için bir dezavantaj değil, avantaj kabul edilmelidir. Çünkü, bütünleşik turizm planlaması gündeme geldiğinde özellikle kıyı turizmi, kruvaziyer turizm, yat turizmi ve termal turizm, Bergama turizm türleri ile bütünleşebilme şansına sahip olabileceklerdir. 18
İKİNCİ BÖLÜM: BERGAMA NIN TURİZM POTANSİYELİ VE GÜNÜMÜZDEKİ KULLANIMI 1. ARZ ANALİZİ 1.1. Doğal Çekicilikler Coğrafi konum ve yer şekilleri: Bergama, Ege Bölgesi nin Ege Bölümü nde ve İzmir ilinin kuzeyinde, Bakırçay Havzası nda yer almaktadır. İlçenin kuzeyinde Balıkesir ilinin Ayvalık, Burhaniye ve İvrindi ilçeleri, doğusunda Kınık (İzmir) ve Soma (Manisa) ilçeleri, güneyinde Manisa merkez ilçesi ve Aliağa (İzmir) ilçesi, batısında ise Dikili (İzmir) ilçesi ile çevrili bulunmaktadır (Şekil 5 ve 6). Bergama, İzmir kent merkezine 110 km, Ayvalık a 60 km, Dikili ye 27 km, Kınık a 17 km uzaklıktadır. Bergama, 1688 km² yüzölçümüne sahip büyük bir ilçedir. Bergama topografyasının temelini kuzeyde Madra Dağı ve güneyde Yund Dağı ile bu iki dağ arasındaki Bakırçay Havzası oluşturur. Havzanın tabanında ve ortasından geçen Bakırçay, çevresinde aynı isimde geniş bir ova oluşturur. Madra Dağı ndaki en yüksek nokta, 1338 m ye ulaşır. Madra Dağı nda orta kesiminde, Bergama ilçesinin kuzeybatısındaki Kozak Yaylası, farklı bir birim olarak kendini belli eder. Geniş bir fıstık çamı ormanı ile örtülü yayla, manzara güzellikleri, arkeolojik değerleri, kanyonları, jeolojik oluşumları, su kaynakları ve kırsal kültürel değerleri ile ilgi çekici bir ortamdır (Emekli, 2003a). Bergama nın Ege Denizi ne Çandarlı Körfezi nde yaklaşık 5 km kıyısı vardır. Bu kıyılar, Bakırçay ın delta alanına girdiği için, yer yer bataklık ve sulak alan durumundadır. Kazıkbağları (Zeytinbağı) adı verilen mevkide kumsal bir plaj bulunmaktadır. İklim: Bergama Meteoroloji İstasyonu nun verilerine göre; ilçede yıllık ortalama sıcaklık 16 o C dir (Koçman, 1993). Bergama da sıcaklık değerleri Nisan ayından itibaren yükselmekte, Temmuz ayında maksimum sıcaklıklara ulaşmakta, Ağustos ayından itibaren azalma eğilimine girmektedir. Minimum sıcaklık değerleri ise, Ocak ayında hissedilmektedir. Bergama da yıllık yağış miktarı ortalama 650 mm civarında olup, kış mevsiminde toplanmıştır (%51), yaz aylarında ise yok denilecek kadar az yağış düşmektedir. Böylece, Ege Bölgesi nde hüküm süren Akdeniz Termik Rejim Tipi nin burada da etkili olduğunu söylemek mümkündür (Emekli, 2001). Su kaynakları: Bergama, akarsular ve yeraltı su kaynakları açısından oldukça zengindir. En önemli akarsu Bakırçay dır. Bergama da Kestel Barajı, Yortanlı Barajı ve Madra Barajı (Ayvalık ilçe sınırında) bulunmaktadır. Dikili de olduğu gibi Bergama ilçesinde de jeotermal su kaynakları bulunmaktadır. Bölgede Dikili-Kaynarca ve Bergama jeotermal alanlarının mevcudiyeti ve Bergama Jeotermal Alanı nın (Güzellik Ilıcası ve Dübek Bölgesi) oluşumu 19
Yuntdağı volkanitleri akiferine bağlıdır. İlçede jeotermal enerji, bazı sitelerde yaklaşık 400 konutta ısınma amaçlı, ayrıca tarımda da kullanılmaktadır (Bergama Kaymakamlığı, 2012). Toprak ve bitki örtüsü: Kozak çevresinde kahverengi kireçsiz orman toprakları hakimdir. Fıstık çamı ormanlarının anakayası granittir. Granitin kaba bünyeli ve gevşek topraklar vermesi ağaç köklerinin derine ulaşmasına izin vermekte ve fıstık çamının gelişmesine yardımcı olmaktadır (Emekli, 2003b). Ege Bölgesi özelliklerini taşıyan Bergama da, Akdeniz ikliminin tanıtıcı elemanları olan maki, garig ve kızılçam hakimdir. Kozak Yaylası kendine özgü bitki örtüsü ile ön plana çıkmaktadır. Kozak Yaylası na çıkılırken yol boyunca, badem, ceviz, incir, erik, çitlembik, zeytin, incir, çınar, erguvan, böğürtlen, hayıt, zakkum, çınar ve kavak ağaçlarına rastlanır. Daha yukarılara çıkıldığında ağaçlar birdenbire renk değiştirir, koyulaşır ve fıstık çamlarının başladığı anlaşılır. Yayla, bir fıstık çamı ormanı görünümündedir. Ayrıca, kuzeyde ve güneyde kızılçam ormanları yer almaktadır. Yükseltinin 1000 m nin üzerine çıktığı yerlerde karaçamlar görülür. 1.2. Kültürel Çekicilikler Tarihsel geçmiş, arkeolojik alanlar ve eserler: Bergama'nın Prehistorik dönemlerden beri bir yerleşme yeri olduğu bilinmektedir. Bergama, Hellenistik Dönemin en görkemli kültür ve sanat merkezlerinden biri olmuştur. Zeus Sunağı, Athena Tapınağı, Kütüphane, Büyük Saray, Tiyatro, Kent Duvarı bu dönemde inşa edilmiştir. Bergama Akropolü günümüzde en önemli kültürel çekicilik kaynağı olarak, antik Pergamon kentine ait kalıntıların olduğu yerde, Bergama kent merkezinin 4 km kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Trajan Tapınağı, Akropol'un en yüksek yerindedir. Bergama Tiyatrosu dik bir yamaç üzerine yükselen etkileyici görünümüyle Hellenistik Dönemin en güzel mimari eserlerinden biridir (Emekli, 2001; Emekli, 2003b). Bergama, Roma Döneminde de önemli bir merkez özelliğine sahiptir. Bergama'daki Trajan tapınağının tamamlanmasıyla piskoposluk merkezi olma özelliği devam etmiştir. Serapis Tapınağı, Bergama'nın en büyük yapısı olup, kırmızı tuğla ile inşa edildiği için halk tarafından "Kızılavlu" olarak adlandırılmaktadır. Asklepion kutsal alanının İ.Ö. 4.yüzyıldan beri var olduğu ve Hellenistik dönemde geliştiği, ancak en parlak dönemini İ.S. 2.yüzyılda yaşadığı bilinmektedir. Asklepion da Satyros ve Galenos gibi büyük hekimler yaşamış ve ders vermişlerdir. Asklepion da genellikle psikoterapi ve fizyoterapinin bugün halen kullanılan çeşitli yöntemleri uygulanmaktaydı. Asklepion'un en önemli ve en güzel yapısı Asklepion Tapınağı'dır (Akurgal, 1989). Bizans döneminde Bergama, eski ününü ve üstünlüğünü yitirmeye başlamıştır. Hıristiyanlığın yedi kilisesinden birinin Kızılavlu içinde yer aldığı ileri sürülmektedir. Selçuklu ve Osmanlı döneminde Bergama da Türk-İslam eserleri içinde camiler başta gelmektedir. Selçuk Minaresi, Şadırvan Camisi yanında olup, Selçuklu döneminden kalmadır. Ulu Cami, kentin kuzeydoğusunda Bergama Çayı (Selinos) kıyısındadır. Yıldırım Beyazıt tarafından yaptırılmıştır. Kurşunlu Cami, Hacı Hekim Camisi, Laleli Cami, Ansarlı Cami, Şadırvanlı Cami, Aslancı Cami, Taşhan'ın arkasındadır. Kulaksız Cami, Yeni Cami, Yeşilli Cami, 20
Emir Sultan Cami, Hatuniye Cami, Selimiye Cami, günümüze kadar ulaşan diğer camilerdir Hanlar arasında Çukurhan ve yok olmaya yüz tutan öne çıkmaktadır. Hamamlar, Tabaklar Hamamı, Küplü Hamam ve Hacı Hakim Hamamı, Çınarlı Hamam olmak üzere dört tanedir. Köprülere, Kayın köprüsü ve Şeytan Köprüsü örnek verilebilir. Bergama Bedesten'i günümüzde de kullanılmaktadır. Paşa Ilıcası Mevkii nde yer alan Allianoi'nin küçük bir termal merkez olduğu sanılmaktadır. Kozak Yaylası nda Perperene antik kentinin kalıntıları, Aşağıbey köyünün Çakıl Yaylası ndadır (Emekli, 2001; Emekli, 2003b). Bergama Müzesi, 1936'da hizmete açılmıştır. Müzenin oluşturulmasında Osman Bayatlı'nın gayretleri büyüktür. Müzenin Etnografya Salonu nda Türk-İslam sanatına ait eserleri görmek mümkündür (Emekli, 2001; Emekli, 2003b). Uluslararası Bergama Kermesi, 1938 yılından beri yapılmaktadır. Günümüz kermesinde, yöreye özgü oyun ve eğlencelerin yanı sıra sanatçılar konserler vermekte, forum, sempozyum ve paneller, yazarlarla söyleşiler, film gösterileri ve çeşitli sergiler düzenlenmektedir. Ayrıca, tavla, dama, satranç yarışmaları yapılmakta, halk oyunları oynanmaktadır. Günümüzde Bergama ve güncel kültür: Bergama nın 114 köyü ve 5 beldesi (Ayaskent, Bölcek, Göçbeyli, Yenikent, Zeytindağ) bulunmaktadır. 2011 yılına göre Bergama ilçe merkezi nüfusu 60.559 kişi, toplam nüfusu 101.158 kişidir. Bergama da günlük yaşamın ortak buluşma mekanları kent merkezinin ana caddelerinde ve kent meydanında dağılış gösterirken, yıl içindeki kültürel, sanatsal ve sportif etkinlikler, kentliyi-köylüyü, yerliyi-turisti ve ilçe dışından gelenleri bir araya getirmektedir. Bu kültürel alışveriş ortamı, haftalık pazar günleri de tüm canlılığı ile yaşamaktadır. İlçedeki STK arasında Bergama Kültür ve Sanat Vakfı ve Bergama Turizm Derneği ön plana çıkmaktadır. İlçede, iki adet turizm danışma bürosu bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ne bağlı, ikincisi ise, Bergama Ticaret Odası tarafından 2010 yılında açılmıştır. İlçenin en önemli turizm organizasyonu Uluslararası Bergama Kermesi dir. Bergama Kültür ve Sanat Vakıf Haftası ve Müzeler Haftası, Uluslararası Bergama Çocuk Şenliği ve 14 Eylül Kurtuluş Günü ilçedeki diğer etkinliklerdir (İZTO, 2007). Kırsal yerleşmeler ve geleneksel kültür: Bergama kırsal yerleşmeleri arasında Kozak Yaylası köylerinin ayrı bir yeri vardır. Bu köylerde en çok; çam fıstığı üretimi, hayvancılık, parke taşı işçiliği ve işletmeciliği, orman işçiliği, bağcılık, zeytincilik ve halıcılık yapılmaktadır (Sözer, 1990). Geçen yüzyıllarda kurulmuş birer Yörük (aşiret) yerleşmesi olan bu köyler, genellikle kurucu Türkmen ailesinin veya boyunun adını taşırlar. Toplam 17 köyün adları şunlardır: Yukarıbey (Kozak Yaylası merkez köyü), Karaveliler, Kıranlı, Çamavlu, Tekkeköy, Yukarıcuma, Terzihaliller, Hacıhamzalar, Aşağıcuma, Bağyüzü, Okçular, Demircidere, Kaplan, Aşağıbey, Ayvatlar, Hisarköy ve Göbeller. Bu köylere bağlı yaylalara çıkılıp geleneksel yaylacılık yapılmaktadır. Kozak ta 51 yaylada yaklaşık 500 aile yaylacılık geleneğini sürdür- 21
mektedir (Emekli, 2003b). Kozak dokumalarının, halı, kilim, heybe, seccade, çorap, çuval, ekmek torbası gibi çeşitleri bulunmaktadır. Kozak halıları, Selçuklu halılarının bir devamıdır. Çamavlu, Kıranlı, Terzihaliller, Hacıhamzalar, Aşağıcuma, Yukarıcuma ve Yukarıbey halıcılıkta öne çıkan köylerdir. Yerel kültürünü koruyan ve yaşatan Kozak köyleri turizm açısından çok önemli bir çekicilik kaynağıdır (Emekli, 2003a). Ege Bölgesi nin en geniş fıstık çamı ormanı, Kozak Yaylası ndadır. Özel mülkiyete ait yaylalarda çam kozalakları, Şubat ayında 3-4 gün içinde toplanır. Haziran ve Temmuz aylarında evlerin önünde harım denilen yerde kıştan beri bekleyen kozalaklar yayılır, güneşte açılması beklenir ve fıstıklar kozalaklarından ayrılır. Kozak'taki granit parke taşı üretimi de önemli bir geçim kaynağı olmaya başlamıştır. Gri ve pembe renkli granit yapı taşı, döşeme ve aksesuar taşı olarak kullanılmaktadır. Terzihaliller, Aşağıcuma, Hacıhamzalar granit ocaklarının yoğunlaştığı köylerdir. Yılda 150 bin ton civarında üretilen parke taşları ülke içinden başka Almanya, İsviçre ve Arap ülkelerine de satılmaktadır. Ekonomik etkinlikler: Tarım, yerel halkın en önemli gelir kaynağını oluşturmaktadır. Tütün, buğday, pamuk, zeytin ve üzüm en önemli tarım ürünleri arasında yer almaktadır (http://www.berto.org.tr). Dikili-Bergama çevresinde 2002 yılında başlayan seracılık, günümüzde 700 da üzerindeki bir alanda devam etmektedir. Seracılık alanında 2011 yılı itibariyle 4 sera bulunmaktadır (Ataberk vd., 2011). Sera işletmelerinde modern teknolojilerle sebze ve sebze fideciliği üretimi yapmaktadır. Bu işletmelerde yaklaşık 1.000 kişiye istihdam sağlanmaktadır. Seralarda en fazla domates ve biber yetiştirilmektedir (Bergama Kaymakamlığı Brifing Raporu, 2012). Bazı köylerin geçim kaynağını ormancılık oluşturmaktadır. Tomruk üretiminin yanı sıra Kozak Yaylası ndaki yerleşmelerin temel geçim kaynakları içinde fıstık çamı yer almaktadır. Bergama da hayvancılık, büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık, kümes hayvancılığı şeklinde yapılmaktadır. Bergama nın 30 köyünde arıcılık gerçekleştirilmekte, bal ve balmumu üretilmektedir. Bergama'da tarımsal sanayi gelişmiştir. İlçede tarım ürünlerini işleyen 56 tesis, 16 pamuk çırçır tesisi, 14 zeytinyağı fabrikası, 14 süt mamulleri ve 9 adet de çam fıstığı ve 2 adet un ve unlu gıda işlemeye yönelik tesis bulunmaktadır (http://www.berto.org.tr). Tarıma dayalı bir diğer sanayi kolu da tekstil ve yan ürünleri sanayidir. Turizmin gelişmesiyle birlikte dokuma sanayi ve yöreye özgü el sanatlarına olan ilgi artmıştır. Bergama yöresi madencilik açısından zengin bir potansiyele sahiptir. İşletilmekte olan maden yatakları granit, mermer, altın, perlit ve taş ocaklarıdır. 22