Dersin Planı (Bu ders sunumunun hazırlanmasında büyük ölçüde Nevzat Güran ve Sadık Acar ın ders notu ve kitaplarından yararlanılmıştır) Bir Bilim Dalı Olarak Uluslararası İktisadın Konusu ve Kapsamı Uluslararası İktisadın Temel İnceleme Konusu Olarak Uluslararası Ekonomik İşlemler Uluslararası Ekonomik İşlemlerin İncelenme Yöntemi ve Uluslararası İktisadın Kapsamı Uluslararası İktisadın İktisat Bilimi İçindeki Yeri ve Önemi Uluslararası İktisadın Ayrı Bir Bilim Dalı Olmasının Nedenleri Dış Ticaret Teorisi Dış Ticaret Teorisinin Genel Gelişimi Arz Koşullarına Ağırlık Veren Yaklaşımlar Mutlak Üstünlükler Teorisi Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi 1
Bir Bilim Dalı Olarak Uluslararası İktisat Uluslararası İktisadın Temel İnceleme Konusu Olarak Uluslararası Ekonomik İşlemler Uluslararası Ekonomik İşlemlerin Özellikleri Uluslararası Olma Ekonomik Olma Uluslararası Ekonomik İşlemlerin Türleri Uluslararası Mal Ticareti Uluslararası Hizmet Ticareti Uluslararası Tek Yanlı Transferler Uluslararası Üretim Faktörü Hareketleri 2
Uluslararası Ekonomik İşlemlerin İncelenme Yöntemi ve Uluslararası İktisadın Kapsamı, farklı türlerde ve görünüşlerde ortaya çıkan uluslararası ekonomik işlemleri; nitelikleri, etki ve sonuçları, doğurduğu sorunlar, bu sorunlara karşı ulusal ve uluslarüstü düzlemlerde alınan önlemler ve izlenen politikalar vb. yönleriyle inceleme konusu yapacaktır. 3
Uluslararası Ekonomik İşlemlerin İncelenme Yöntemi ve Uluslararası İktisadın Kapsamı Bu bağlamda uluslararası iktisat, dış ticaret ile ilgili şu (ve benzeri) sorulara cevap arayacaktır: Ülkeler neden dış ticaret yaparlar?, Hangi mallar ithal, hangi mallar ihraç edilir? Dış ticaret hangi hacimde ortaya çıkar? Hangi değişim oranlarında (ticaret hadlerinde) dış ticaret dengeye gelir? Ülkelerin dış ticaret kazançları ne kadardır? Dış ticaret ulusal ekonomiyi nasıl etkiler? Dış ticaret ile kalkınma arasında nasıl bir ilişki vardır? Dış ticaret ilişkilerinin doğurduğu ulusal ve uluslararası sorunlar nelerdir? Hükümetlerin dış ticarete müdahale politikaları ve bu politikaların çeşitli etkileri nelerdir? Farklı döviz kuru sistemleri dış ticaret dengesini (ithalat-ihracat) ne yönde etkiler? 4
Uluslararası İktisadın Ayrı Bir Bilim Dalı Olmasının Nedenleri Ulusal toplum ile, dünya toplumunun, devletin müdahalesi ve rolü açısından oldukça farklı olması, Üretim faktörlerinin uluslararasında ulus içinde olduğu kadar hareketli olmaması, Ulusal toplumda tek bir para geçerliyken, dünya toplumunda bir çok paranın mevcut olması, Uluslararası iktisadi sorunların, genellikle ulusal ekonomik sorunlardan daha önemli ve acil olması, Dünya toplumunda piyasaların uzak olması ve piyasalar arasında bazı farklılıklar bulunması. 5
Dış Ticaret Teorisi Dış Ticaret Hakkında İlk Görüşler Merkantilizm Fizyokrasi Klasik Dış Ticaret Teorisi Mutlak Üstünlükler Teorisi (Smith) Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi (Ricardo) Karşılıklı Talep Kanunu ya da Uluslararası Değerler Teorisi (J.S. Mill) Neoklasik Dış Ticaret Teorisi Yeni Dış Ticaret Teorileri 6
Arz Koşullarına Ağırlık Veren Yaklaşımlar Mutlak Üstünlükler Teorisi Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi Ricardo nun Yaklaşımı Alternatif Maliyetler Yaklaşımı İkiden Çok Ülke ve Mal Durumunda Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi Heckscher-Ohlin Modeli 7
Klasik İktisatçıların Varsayımları Klasik iktisatçılar dış ticaret olayını açıklarken ortak bazı varsayımlar yapmışlardır: Dünyada yalnız iki ülke vardır, bu ülkelerde iki mal üretilir ve her ülke iki maldan her birini üretebilmektedir. Mallar homojendir. Uluslararası ticarette para kullanılmaz, dış mübadeleler malın malla değişimi şeklinde gerçekleştirilir. Gerek mal gerekse faktör piyasasında tam rekabet koşulları geçerlidir. İç ve dış ekonomide devlet müdahalesi yoktur. Fiyatlar parasal değil, reel fiyatlardır. Yani bir malın fiyatı ya diğer bir mal cinsinden ya da üretimde kullanılan faktör miktarlarıyla ifade olunur. Ekonomi tam istihdam düzeyindedir ve ödemeler bilançosu dengededir (iç ve dış denge). Ticarete katılan her ülkede üretim faktörleri miktarı sabittir (faktör arzı inelastik) ve faktörler ülke içinde tam hareketli, uluslararası alanda tam hareketsizdir. Gelir dağılımı, zevk ve tercihler veridir. Haberleşme, nakliye ve sigorta masrafları yoktur. 8
Mutlak Üstünlükler Teorisi Smith in ortaya attığı bu yaklaşıma göre; her ülke, diğer ülkelerden daha ucuza ürettiği mallarda uzmanlaşıp bunları ihraç edecek; buna karşılık, diğer ülkelerde daha ucuza üretilen malların üretiminden vazgeçip bunları ithalat yoluyla sağlayacaktır. Böylece ortaya çıkacak uluslararası işbölümü ve uzmanlaşmadan bütün ülkeler yararlanacaktır. Bu yaklaşıma göre; Dünyada A ve B olmak üzere 2 ülke bulunmaktadır. Bu ülkeler X ve Y olmak üzere 2 mal üretip tüketmektedir. 9
Tablo 1: A ve B Ülkelerindeki Üretim Maliyetleri 1 birim X malının maliyeti 1 birim Y malının maliyeti A Ülkesi 100 saatlik emek 120 saatlik emek B Ülkesi 120 saatlik emek 100 saatlik emek Tabloya göre A ülkesi B ülkesine göre X malını daha ucuza üretmekte; B ülkesi de Y malını A ülkesinden daha ucuza üretmektedir (emek-değer teorisi). A ülkesi X malında, B ülkesi Y malında mutlak üstünlüğe sahiptir. (CX A /CX B )<1<(CY A /CY B ) koşulu gerçekleştiğinde A ülkesi X malında, B ülkesi de Y malında mutlak üstünlüğe sahip demektir. CX A 1 birim X malının A ülkesindeki maliyeti CX B 1 birim X malının B ülkesindeki maliyeti CY A 1 birim Y malının A ülkesindeki maliyeti CY B 1 birim Y malının B ülkesindeki maliyeti
Tablo 2: A ve B Ülkelerinde Üretilebilen Mal Miktarları (300 Saatlik Emekle) X malı Y malı A Ülkesi 3 birim 2.5 birim B Ülkesi 2.5 birim 3 birim Tabloya göre 300 saatlik emek harcayarak A ülkesi 3 birim, B ülkesi ise 2.5 birim X malı üretebilmektedir. A ülkesindeki emek B ülkesindeki emeğe göre X malı üretiminde, B ülkesindeki emek de A ülkesindeki emeğe göre y malı üretiminde daha etkindir. O halde A ülkesi X malında B ülkesi de Y malında mutlak üstünlüğe sahip durumdadır. (QX A /QX B )>1>(QY A /QY B ) koşulu gerçekleştiğinde A ülkesi X malında, B ülkesi de Y malında mutlak üstünlüğe sahip demektir. QX A Belirli bir sürelik emekle A ülkesinde gerçekleştirilebilen toplam X malı üretimi QX B Belirli bir sürelik emekle B ülkesinde gerçekleştirilebilen toplam X malı üretimi QY A Belirli bir sürelik emekle A ülkesinde gerçekleştirilebilen toplam Y malı üretimi QY B Belirli bir sürelik emekle B ülkesinde gerçekleştirilebilen toplam Y malı üretimi
Tablo 3: A ve B Ülkelerinde Malların Nispi Fiyatları X in Y cinsinden fiyatı Y nin X cinsinden fiyatı A Ülkesi 1X=0.833Y 1Y=1.2X B Ülkesi 1X=1.2Y 1Y=0.833X Emek değer teorisi gereği 100 saatlik emekle üretilen mal, 120 saatlik emekle üretilen maldan daha ucuz olacaktır. İhtiva ettikleri emek miktarları belirli olan iki mal arasında şöyle bir nisbi fiyat ilişkisi söz konusu olacaktır. CX/CY X in Y cinsinden fiyatı CY/CX Y nin X cinsinden fiyatı CX/CY 100/120=0.833 Bir birim X malı 0.833 Y malına eşittir. CY/CX 120/100=1.2 Bir Y malı 1.2 X malına eşittir. 1X=0.833Y ve 1Y=1.2X fiyatları, aynı ilişkinin değişik açılardan görünüşünden başka bir şey değildir. Yani (1X=0.833Y) (1Y=1.2X) dir (tanım gereği). Emek değer teorisi gereği 300 saatlik emekle X malından 3 birim Y malından 2.5 birim üretiliyorsa; Y malı biriminin daha çok emek ihtiva ettiği ve daha pahalı (değerli) olacağı açıktır. QY/QX X in Y cinsinden fiyatı QX/QY Y nin X cinsinden fiyatı QY/QX 2.5/3=0.833 Bir birim X malı 0.833 Y malına eşittir. QX/QY 3/2.5=1.2 Bir Y malı 1.2 X malına eşittir. 1X=0.833Y ve 1Y=1.2X fiyatları, aynı ilişkinin değişik açılardan görünüşünden başka bir şey değildir. Yani (1X=0.833Y) (1Y=1.2X) dir (tanım gereği).
İşte 1X=0.833Y ile 1X=1.2Y iç nispi fiyatları arasında (ya da aynı şey demek olan 1Y=1.2X ile 1Y=0.833X iç nispi fiyatları arasında) bir fiyattan (örneğin 1X=1Y) dış ticarete girişirlerse; her iki ülke de bu ticaretten kazançlı çıkacaktır. A ülkesinin kazancı, ihraç ettiği her birim X malı başına, 0.833 Y yerine 1 Y elde etmesi olacaktır. Başka bir deyişle bu ülke 100 saatlik emekle ürettiği malı 120 saatlik emekle üretebileceği malla mübadele ederek kazançlı çıkacaktır. B ülkesinin kazancı ise, ihraç ettiği her birim Y malı başına 0.833 X yerine 1 X elde etmesi olacaktır. Kısaca bu ülke 100 saatlik emekle ürettiği malı 120 saatlik emekle üretebileceği malla mübadele ederek kazançlı çıkacaktır. Böylece dış ticaretle her iki ülkenin toplam tüketimi ve refahı artmış olacaktır. 13
Bu yaklaşıma yöneltilen eleştiriler Ricardo nun yaklaşımına da yöneltildiğinden o zaman değinilecektir. Fakat bu yaklaşımın esas eleştirilmesi gereken yönü bizi şu yanlış sonuca götürmesidir: Ülkelerden birisi her iki malın üretiminde de mutlak üstünlüğe sahip olduğunda dış ticaret ortaya çıkmayacaktır. Bu günkü dünya ticaretine bakılırsa durumun Smith in açıklamasından farklı olduğu görülür. Örneğin, gelişmekte olan ülkeler pek çok malı gelişmiş ülkelerden daha pahalı ürettikleri halde bu ülkeler ile ticaret yapılabilmektedir. Gelişmiş ülkelerin sanayi malları kadar tarım ürünlerinin de pek çoğunda mutlak üstünlüğe sahip olması dünya ticaretini pek etkilememektedir. Ricardo, böyle bir durumda da dış ticaretin kârlı olabileceğini ortaya koymuştur. 14
Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi Ricardo Yaklaşımı Ricardo, hangi malların ihraç hangilerinin ithal edileceği sorusuna yeni bir ölçüt geliştirerek cevap vermeye çalışmıştır. Bu ölçüt karşılaştırmalı maliyet üstünlüğü ya da kısaca karşılaştırmalı üstünlük denilen ölçüttür. Buna göre ülkeler karşılaştırmalı üstünlüğe sahip oldukları mallarda uzmanlaşıp bunları ihraç edecekler, diğer malları ise ithalat yoluyla sağlayacaklardır. Böyle bir uzmanlaşma ve dış ticaretten bütün ülkeler kazançlı çıkacaklardır. Bu yaklaşıma göre; Dünyada A ve B olmak üzere 2 ülke bulunmaktadır. Bu ülkeler X ve Y olmak üzere 2 mal üretip tüketmektedir. 15
Tablo 4: A ve B Ülkelerinde Üretim Maliyetleri 1 birim X malının maliyeti 1 birim Y malının maliyeti A Ülkesi 80 saatlik emek 90 saatlik emek B Ülkesi 120 saatlik emek 100 saatlik emek Tabloya göre A ülkesi her iki malı da B ülkesine göre daha az emek kullanarak üretmektedir. Her iki malda da A ülkesi mutlak üstünlüğe B ülkesi ise mutlak dezavantaja sahiptir. Acaba A ülkesinin bu üstünlüğü hangi malda daha fazladır? Bu sorunun cevabı bizi karşılaştırmalı üstünlük kavramına götürecektir. Şöyle ki, A ülkesi üstünlüğünün en fazla olduğu malda, B ülkesi de dezavantajının en az olduğu malda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olacaklardır. A ülkesinin üstünlüğünün en fazla olduğu mal X malıdır. Çünkü bu ülke Y malı üretiminde B ülkesinin harcadığı emeğin %90 ını (90/100=%90) harcarken; X malı üretiminde B ülkesinin harcadığı emeğin %67 sini (80/120=%67) harcamaktadır. Dolayısıyla A ülkesinin B ülkesine üstünlüğü X malında Y malındakine göre daha büyük olmaktadır. (CX A /CX B )<(CY A /CY B ) koşulu gerçekleştiğinde A ülkesi X malında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip demektir. Örnekte (80/120)<(90/100).
B ülkesinin dezavantajının en az olduğu mal ise Y malıdır. Şöyle ki bu ülke Y malını A ülkesinin harcadığı emeğin %111 ini (100/90=%111) harcayarak üretebilirken; X malı üretiminde A ülkesinin harcadığı emeğin %150 sini (120/80=%150) harcamaktadır. Bu durumda B ülkesinin dezavantajı, X malında çok daha fazladır. O halde B ülkesi, dezavantajının en az olduğu mal olan Y malında karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. (CY B /CY A )<(CX B /CX A ) koşulu gerçekleştiğinde B ülkesi Y malında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip demektir. Örnekte (100/90)<(120/80). 17
Tablo 5: A ve B Ülkelerinde Üretilebilen Mal Miktarları (300 Saatlik Emekle) X malı Y malı A Ülkesi 3.75 birim 3.33 birim B Ülkesi 2.5 birim 3 birim Görülüyor ki, aynı sürelik (300 saatlik) emekle A ülkesi hem X malını hem Y malını B ülkesinden daha fazla üretebilmektedir. Yani her iki malda da A ülkesi mutlak üstünlüğe B ülkesi ise mutlak dezavantaja sahiptir. Ancak, A ülkesinin B ülkesine üstünlüğü, X malında Y malındakine göre daha fazladır. Gerçekten A ülkesi aynı sürelik emekle B ülkesinin ürettiğinden %50 ((3.75-2.5)/2.5=%50) daha fazla X malı üretebilirken Y malını B ülkesine göre ancak %11 ((3.33-3)/3=%11) daha fazla üretebilmektedir. Dolayısıyla A ülkesi X malı üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. (QX A /QX B )>(QY A /QY B ) koşulu gerçekleştiğinde A ülkesi X malında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip demektir. Örnekte (3.75/2.5)>(3.33/3).
B ülkesinin dezavantajının en az olduğu mal ise Y malıdır. Şöyle ki bu ülke A ülkesine göre, Y malını %10 dolayında ((3-3.33)/3.33 -%10) daha az üretebilirken; X malını %33 dolayında ((2.5-3.75)/3.75 -%33) daha az üretmektedir. Bu durumda B ülkesinin dezavantajı, X malında çok daha fazladır. O halde B ülkesi, dezavantajının en az olduğu mal olan Y malında karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. (QY B /QY A )>(QX B /QX A ) koşulu gerçekleştiğinde B ülkesi Y malında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip demektir. Örnekte (3/3.33)>(2.5/3.75). Özetle, ülkelerden birinin her iki malda da mutlak üstünlüğe sahip olması halinde, mutlak üstünlüğe sahip olan ülke, üstünlüğünün en fazla olduğu malda; mutlak dezavantaja sahip olan ülke ise, dezavantajının en az olduğu malda karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. 19
A ülkesi X malında B ülkesi de Y malında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğundan şu sonuçlar ortaya çıkacaktır: A ülkesi Y malı üretiminden vazgeçip X malı üretiminde uzmanlaşacaktır. B ülkesi X malı üretiminden vazgeçip Y malı üretiminde uzmanlaşacaktır. A ülkesi B ülkesine X malı ihraç edip Y malı ithal edecektir. B ülkesi A ülkesine Y malı ihraç edip X malı ithal edecektir. Böyle bir uluslararası işbölümü ve uzmanlaşma (dolayısıyla dış ticaret) her iki ülke için de yararlı olacaktır. Ricardo nun yaklaşımı da, Smith inki gibi dış ticaretten ülkelerin ne kazanacaklarını gösterememektedir. Bu yaklaşım sınırları içinde sadece dış ticaretin gerçekleşebileceği kârlı değişim (mübadele) oranlarını belirleyebiliriz. Bu oranlardan birini geçerli kabul ederek de, dış ticaretin her iki ülke için de kazançlı olabileceğini gösterebiliriz. Dış ticaret, daha önce de ifade edildiği gibi, iki ülkenin iç fiyatları arasında kalan bir fiyattan gerçekleşecektir. Ülkelerin iç fiyatlarını bir Tablo ile gösterelim. 20
Tablo 6: A ve B Ülkelerinde Malların Nispi Fiyatları X in Y cinsinden fiyatı Y nin X cinsinden fiyatı A Ülkesi 1X=0.88Y 1Y=1.125X B Ülkesi 1X=1.2Y 1Y=0.833X Buna göre, dış ticaretten her iki ülkenin de kârlı çıkması için, dış ticaret hadlerinin, 1X=0.88Y ile 1X=1.2Y arasında (ya da aynı şey demek olan 1Y=1.125X ile 1Y=0.833X arasında) bir fiyat olması (1X=1Y) gerekecektir. Çünkü 1X için 0.88Y den daha düşük (0.85 gibi) bir fiyata A ülkesi; 1.2 den daha fazla (1.3 gibi) bir fiyata da B ülkesi razı olmayacaktır. A ülkesinin kazancı, kendi ülkesinde 0.88 birim Y alabilecekken, ihraç ettiği 1 birim X malı karşılığında 1 birim Y malı elde eder duruma gelmesidir. Yani A ülkesi 80 saatlik emekle ürettiği malı 90 saatlik emekle üretebileceği malla değiştirmiş olmaktadır. B ülkesinin kazancı da kendi ülkesinde 0.833 birim X ile mübadele edebileceği 1 birim Y malını, A ülkesine ihraç etmekle 1 birim X malı ile mübadele etmiş olmasıdır. Dolayısıyla B ülkesi, ülkesinde 120 saatlik emekle üretebileceği malı, 100 saatlik emekle ürettiği malı ihraç ederek satın almış olmaktadır. Sonuç olarak her iki ülkenin toplam tüketimi ve toplum refahı (toplam dış ticaret hacmine de bağlı olarak) artmış olacaktır.
Ricardo nun Yaklaşımının Eleştirisi Değerin tek kaynağının emek olması varsayımı Emeğin homojen olması varsayımı Emeği ülke içinde tam hareketli, ülkeler arasında tam hareketsiz kabul etmesi Ülkeler arasındaki emek verimliliği farklarının neden ileri geldiğini açıklamaması Ulaştırma masraflarının yok varsayılması İki ülke-iki mal varsayımına dayanması Talep koşullarını dikkate almaması 22