TÜRKİYE NİN AB ROTASINDA GÜMRÜK BİRLİĞİNİN 10 YILLIK MUHASEBESİ: Kaybeden Biz Miyiz Gerçekten? Yoksa gerçek farklı mı?

Transkript

1 TÜRKİYE NİN AB ROTASINDA GÜMRÜK BİRLİĞİNİN 10 YILLIK MUHASEBESİ: Kaybeden Biz Miyiz Gerçekten? Yoksa gerçek farklı mı? Avrupa Birliği (AB) ile Türkiye arasında 1 Ocak 1996 dan beri yürürlükte olan Gümrük Birliği onuncu yılını tamamladı. Gümrük Birliğinin ekonomik etkilerini sağlıklı değerlendirmek için yeterince uzun bir süre. AB maceramız fiilen 1963 yılında yapılan anlaşma ile başladı. Yetmişli yılların sonunda Bülent Ecevit Hükümeti Yunanistan ile birlikte yapacağımız müracaata olumlu bakmadı. Bu müracaat yapılmış olsaydı bugün nerede olurduk? Bu yanıtlanması kolay bir soru değil elbette. Gelin görün ki, seksenli yılların sonunda fikrini değiştiren Türkiye nin Turgut Özal eliyle yaptığı başvuruyu bu kez de AB geri çevirdi. Neticede Tansu Çiller Hükümeti gümrük birliği uygulamasını fiilen 1 Ocak 1996 da başlattı. Bugün gelinen noktada fayda maliyet analizi yaptığımızda eğer bir kazanan varsa o biz miyiz? Gümrük birliğinin ekonomik etkileri artılar ve eksileriyle nasıl değerlendirilebilir? Biraz Teori Bir gümrük birliğinin diğer ekonomik entegrasyonlara göre iki ayırıcı özelliği vardır: i) üye ülkeler aralarında tarifeleri kaldırırlar, ii) üçüncü ülkelere karşı ortak tarife OGT uygularlar. Gümrük birliği literatürü ise ekonomik etkileri iki ayrı bölümde inceler. Bunlar statik ve dinamik ekonomik etkilerdir. Statik ekonomik etkiler genellikle gümrük birliğinin kaynak dağılımı üzerindeki refah etkileridir. Statik etkiler özde kısa dönemli etkiler olup, ülke ekonomisinin faktör donanımı, teknoloji düzeyi ve talep yapısı sabit yani değişmediği kabul edilir. Kaynak dağılımı üzerindeki bu etkiler olumlu ya da olumsuz olabilir. Yani gümrük birliği ülke ekonomisindeki kaynakların daha etkin veya daha az etkin kullanılmasına neden olmuş olabilir. Bunlardan ilki ticaret yaratıcı etkiler olup, esasında olumlu üretim ve tüketim etkilerinden kaynaklanmaktadır. Diğeri ise ticaret saptırıcı etkiler olup, esasında arkasında olumsuz üretim ve tüketim etkileri vardır. Gümrük birliğinin birinci ayırıcı özelliği olumlu refah etkilerine neden olurken, ikinci özelliği olumsuz refah etkileri yaratır. Ticaret yaratıcı etkiler, saptırıcı etkilerden daha büyük ise nihai refah etkisi olumlu, değilse olumsuz olur. Gümrük birliğinin olumlu üretim etkisi (ticaret yaratıcı etki) denildiğinde anlaşılması gereken, gümrük birliğine giren ülkenin, birlik öncesinde gümrük tarifelerinin yüksek olması yüzünden ülke içinde kendisinin ürettiği bir ürünü, gümrük birliğine katıldıktan sonra kendisinden daha düşük maliyetle (daha etkin) üreten gümrük birliği üyesi ülkelerden ithal etmesi durumudur. Bu sayede, üretimde söz konusu ülkede daha pahalıya kullanılan bir kaynak, daha düşük maliyetli bir kaynakça (gümrük birliği üyesi diğer bir ülke) ikame edilmektedir. Sonuçta kaynak dağılımı daha etkin hale gelmektedir. Olumsuz üretim etkisi (ticaret saptırıcı etki) ise, gümrük birliği oluşturulmadan önce ürünü en düşük maliyetle üreten ülkeden yapılan ithalatın, gümrük birliği oluşturulduktan sonra, üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesi ile korumanın devem etmesi nedeniyle daha avantajlı pozisyona gelen gümrük birliği üyesi ülkelerden yapılması durumunu ifade eder. Tüketim etkileri ise, gümrük birliği üyesi ülkelerin ürünlerinin, birlik dışı ülke ürünler ve yerli ürünler yerine ikamesi ile ilgilidir. Gerçekten de tüketim etkileri dikkate alındığında, gümrük birliği, ürünler-arası ikameye

2 ve tüketilen mal miktarlarında değişikliklere neden olabilecektir. Öyle ki, bazı durumlarda olumsuz üretim etkilerine rağmen eğer olumlu tüketim etkileri yeterince yüksek ise, potansiyel refahın arttığı gözlenebilecektir. Yerli ürünler ile gümrük birliği üyesi ülke ürünleri arasındaki ayırımcılığın kalkması tüketimde etkinliği artırabilir (olumlu tüketim etkisi). Öte yandan, gümrük birliği üyesi ülke ürünlerine göre birlik dışı üçüncü ülke ürünlerine karşı oluşturulan ayırımcılık ise tüketimde etkinliği azaltabilir (olumsuz tüketim etkisi). Ayrıca bir gümrük birliğinin potansiyel refah etkileri şu faktörlere de bağlıdır: i) Gümrük birliğinin büyüklüğü, ii) Coğrafi yakınlık ve ulaştırma maliyetleri, iii) Gümrük birliği öncesinde uygulanan tarifeler, iv) Gümrük birliği sonrasında uygulanan ortak gümrük tarifeleri OGT, v) Gümrük birliği öncesinde üretilen malların benzerliği, vi) Gümrük birliğine katılan ülkeler arasındaki maliyet farklılıkları, vii) Gümrük birliği öncesinde var olan ticaret hacmi. Öte yandan özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler açısından bakıldığında en önemli unsurlardan birisi de ekonomik entegrasyonun ülke kalkınmasına yapacağı etkilerdir. Faktör donanımı, teknoloji düzeyi ve talebin yapısı gibi dinamik unsurların değişmediğini varsayan statik refah etkilerinin kısa dönemli olduğu ve bu alanda yeterli olamayacağı açıktır. Ancak dinamik bir analiz yapılması durumunda gümrük birliğinin verimlilik ve büyüme üzerindeki etkileri incelenebilir. Gümrük birliğinin dinamik ekonomik etkileri başlığı altında uzun dönemli bir analiz gerçekleştirilebilir. Gümrük birliğinin bir sonucu olarak ulaşılan tek ve büyük piyasa ve bu büyük piyasa için büyük ölçekte üretim, optimum ölçeğin altında faaliyette bulunan işletmelerin üretim kapasitelerini artırmalarına ve daha düşük ortalama maliyetle üretim yapmalarına neden olabilmektedir. Böylece işletmeler uzun dönemde kapasite artışının getirdiği ölçek ekonomilerinden faydalanacaktır. Bir sektördeki (firmadaki) reel maliyet tasarrufu yani pozitif içsel ekonomi, bu sektörün çıktısını girdi olarak kullanan diğer bir sektör (firma) için pozitif dışsallık yaratacaktır. Bu nedenle, ölçek ekonomilerinden kaynaklanan avantajlar birlik piyasasında olumlu dışsal ekonomiler ile birlikte işleyecek ve ortak etki daha da güçlenecektir. Gümrük birliğinin dinamik (uzun dönemli) etkilerini şöyle belirtebiliriz: i) İçsel ekonomiler (ölçek ekonomileri), ii) Dışsal ekonomiler, iii) Rekabetin artması / yoğunlaşması, iv) Teknolojik gelişme, v) Yatırımlarda artış, vi) Risk ve belirsizliğin azalması, vii) Döviz rezervinin artışı, viii) Sanayileşme hızının artışı.

3 Yukarıda sözü edilen statik ve dinamik etkiler yönünden Avrupa Birliği ile Türkiye arasında on yılı geçen gümrük birliğinin Türkiye ekonomisi üzerindeki ekonomik etkileri nelerdir? Gümrük Birliği nin On Yılı ve Türkiye yılları arasında Türkiye nin AB ile dış ticaret hacmindeki (ihracat + ithalat) önemli artış açıkça ticaret yaratıcı etkinin varlığını göstermektedir (bkz. Tablo 1). Gümrük birliğinin ilk yıllarında ( ) Türkiye nin AB den ithalatındaki artış özellikle dikkat çekicidir. Aynı dönemde ihracattaki artış, ithalattaki artışın çok gerisinde kalmıştır. Öyle ki AB ne karşı ihracatın ithalatı karşılama oranı 1997 de %49.2 ye kadar düşmüştür. Bu durumun en önemli nedeni, Türkiye nin tek yanlı olarak 1971 yılından bu yana (bazı istisnalar hariç) sanayi ürünlerinde AB piyasasına gümrüksüz giriş hakkına sahip iken, AB nin aynı hakkı 1996 yılında kazanmış olmasıdır. Ayrıca ilk yıllarda Türkiye ekonomisinin AB ye göre rekabet gücü düşüktür ve ihracata yönelik üretim yapan sektörler bir ölçüde hazırlıksız yakalanmıştır yılında %49.2 ye kadar gerileyen AB ne karşı ihracatın ithalatı karşılama oranının ortalaması yaklaşık %80 dir ve 2001 yıllarında ithalatta yaşanan düşüşler ise Türkiye ekonomisindeki daralmalarla bağlantılıdır. Doksanlı ve iki binli yıllarda sıkça yaşanan krizler (1994 krizi, Güney Doğu Asya ve Rusya krizleri ve krizi) Türkiye nin dış ticaret açığının ne kadarının gümrük birliğinden kaynaklandığını belirlemeyi güçleştirmektedir. Kazanan taraf ve dış ticaret Ancak giderek artan dış ticaret açıklarının Avrupa Birliği ülkeleri ile ticaretimizden kaynaklanmadığını görmek için uzman olmak gerekmez. Türkiye nin genel olarak ihracatın ithalatı karşılama oranı 2005 yılında %63 e dek gerilemişken, AB ne karşı ihracatın ithalatı karşılama oranı %78 dir (iki binli yıllar öncesi %50-60 lı düzeyden). AB ye karşı Türkiye nin ihracatının ithalatı karşılama oranı yükselmektedir. Pariteden kaynaklanan etki dikkate alınıp rakamlar EURO olarak verilse de Türkiye nin AB ye ihracatı ithalatından daha hızlı artmıştır. Bu durum Türkiye nin AB ülkelerine karşı rekabet gücünün de arttığını göstermektedir. Türkiye artık gümrük birliğine uyum sağlamaya çalışan bir ülke konumunda değildir. Bu rakamlar ve oranlar (Tablo 1) Türkiye nin artan dış açıkları içinde AB nin payının artmadığını göstermektedir. Dış açıklar büyük ölçüde AB dışındaki (üçüncü) ülkelerle olan petrol ve enerji kökenli hammadde ithalatından (petrol fiyatlarındaki artışla birlikte) kaynaklanmaktadır. Yani AB dışı ülkelerle Türkiye nin ithalatı ihracatından daha hızlı artmıştır. Sonuçta AB dışı ülkelerle ihracatın ithalatı karşılama oranı düşmüştür yılında 16 milyar $ olan AB ye ihracat, 2005 yılında 40 milyar $ a yaklaşmıştır. İhraç ürünleri bileşimindeki yapısal değişim dikkat çekici olup, özellikle iki binli yıllarda giderek artan biçimde katma değeri yüksek ürünlere kaymaktadır (otomotiv sektörü vb.) (bkz. Tablo 2). Bu tablo, Türkiye nin gümrük birliğinin ilk yıllarında yaşadığı şoku atlattığını ve son yıllarda AB ne karşı rekabetçiliğini önemli ölçüde yükselttiğini göstermektedir. Ticaret yaratıcı refah etkileri bağlamında genel tablo ise olumludur. Peki ya ticaret saptırıcı etkiler? Eğer bir ticaret saptırıcı etki var ise, bu durumda üçüncü ülkelere ortak gümrük tarifelerinin uygulanması nedeniyle daha yüksek maliyetle üretim gerçekleştiren gümrük birliği üyesi ülke (firmaları), ticaretin yönünün değişmesi (sapması) ile, birlik piyasasına

4 hakim olmaktadır. Böylece söz konusu ürünler çok daha etkin üretim yapan üçüncü ülkeden değil, birlik içi ülkeden ithal edilmektedir. Böylece, kaynak dağılımında / üretimde etkinlik azalmıştır. Tablo 3 ve 4 den Türkiye nin AB ve diğer ülke grupları ile dış ticaretinin gelişimi izlenebilir. Gümrük birliği sonrasında sadece AB ile dış ticaret hacmi gelişmekle kalmamış, diğer ülke grupları ile olan dış ticaret hacmi de istikrarlı bir biçimde artmıştır. Türkiye nin ithalatının önemli kısmı ara ve yatırım ürünleri ile petrol ve enerji kaynağı kökenli hammaddelerden oluşmaktadır. AB ülkeleri ve bu ürünleri ithal ettiğimiz üçüncü ülkeler söz konusu ürünlerde rakip değildirler. Bu durumda AB lehine ticaret saptırıcı etkinin ortaya çıkması beklenmemelidir. Nitekim, durum da budur (Tablo 3 ve 4): Gümrük birliği sonrasında AB lehine bir ticaret saptırıcı etki yaşanmamıştır. Mukayeseli Üstünlük, Rekabet Gücü ve Gümrük Birliği Mukayeseli üstünlük kuşkusuz dinamik bir süreçtir. Bu süreç bir ekonomiyi katma değeri düşük mallar ihraç eden bir ülke durumundan yüksek katma değere sahip, teknoloji ve vasıflı emek gerektiren malları ihraç eder bir ülkeye dönüştürme sürecidir. Bu süreç kuşku yok ki ülkenin mukayeseli üstünlüklerini değiştirecek yapısal bir dönüşümü gerektirir. Bu dönüşüm bir anlamda, artan büyüme ile birlikte ekonomide tarımın azalan payı ve imalat sanayi ile hizmetler sektörlerinin ekonomide ağırlıklarının artması sonucu gerçekleşen yapısal dönüşümün dış ticaret sektörünü de etkilemesini ifade eder. Bu süreçte yalnızca ülkenin toplam ihracatında sanayi ürünlerinin payı artmamakta, sanayi ürünleri ihracatının kendi yapısı da değişmektedir. Türkiye de seksenli yıllarla birlikte ve güney doğu asya ülkelerinde yetmişli yıllarda başlayan dönüşüm sürecinin ülkelerin mukayeseli üstünlüklerini de değiştirmesi beklenir. Heckscher-Ohlin dış ticaret modelinde de ülkenin değişen iktisadi yapısı ve dolayısıyla değişen faktör donanımının dış ticaretin yapısında şu sonuçları yaratacağı beklenir: İhracatın mal bileşimi önce doğal kaynak-yoğun ihracattan vasıfsız (veya düşük vasıflı) emek-yoğun ihracata, daha ileri aşamada ise sermaye-yoğun (fiziki sermaye ve insan sermayesi birlikte) ve en ileri aşamada ise teknoloji ve bilgi-yoğun ihracata doğru gelişecektir. Bir firmanın / bir ülkenin ihraç pazarındaki mukayeseli üstünlüğü acaba sadece fiyat / maliyet avantajından mı kaynaklanmaktadır? Ricardo nun bu soruya yanıtı evet olsa bile günümüz dış ticaretinde mukayeseli üstünlükler artık rekabet gücü (rekabetçilik: competitiveness) kavramı ile aynı anlamda kullanılır hale gelmiştir. Günümüzün eksik rekabet piyasalarında fiyat rekabeti giderek artan biçimde yerini yüksek teknolojiye ve ürün yeniliklerine (ARGE ye) dayalı kalite ve hizmet rekabetine bırakmaktadır. Fiyat rekabeti elbette hala önemlidir ve önemli kalacaktır. Bununla birlikte fiyat dışı rekabet son on-yirmi yıla damgasını vurmuştur. Özde mukayeseli üstünlükler düşüncesine dayanan geleneksel / klasik dış ticaret teorisi dış ticareti uluslararası mukayeseli maliyetlere bağlamaktadır. Şüphesiz teorinin tüm varsayımları (dış denge, tam rekabet, sabit verim, tam istihdam vb.) tartışmaya açıktır. Burada önemli olan nokta, geleneksel dış ticaret teorisinin faktör donanımları birbirine benzemeyen ülkelerin aralarındaki ticareti açıklamasıdır. Oysa benzer

5 ülkelerin endüstri-içi ticaretini açıklamada fiyat farklılıkları temelindeki mukayeseli üstünlük anlayışı yeterli açıklayıcı güce sahip değildir. Eksik rekabet koşulları, teknoloji, ürün yenilikleri ve ARGE, tüketici tercihleri ve talebin yapısı, marka, satış öncesi ve sonrası hizmet, pazarlama stratejileri, endüstri-içi ticaret, benzer ülkeler arasında ticaret, çok uluslu firmalar ve firma içi ticareti gibi unsurlar giderek önem kazanmaktadır. Mukayeseli üstünlükler teorisi iktisat biliminin en önemli teorik katkılarından birisi olmasına karşın bir çok kesim (işadamları, siyasetçiler, bürokratlar, gazeteciler ve hatta iktisatçılar) tarafından ciddi biçimde yanlış anlaşılmaktadır. Bu kesimlerin etkiledikleri kitlelerin büyüklüğü dikkate alındığında yanlış anlama sorununun boyutları ve sonuçları daha gerçekçi değerlendirilebilir. Bu yanlış anlama ve değerlendirmelerin belki de en önemlisi, bir ülke diğer ülkelere kıyasla bazı malları daha ucuz (daha etkin) biçimde üretemiyorsa, o ülke serbest ticaretten kazanç elde edemez görüşüdür. Bu değerlendirme kuşkusuz yanlıştır. Çünkü tanım gereği mukayeseli üstünlükler teorisine göre her ülke mukayeseli üstünlüklere dayalı uzmanlaşmadan belli bir kazanç sağlar. Yukarıdaki yanılgı mukayeseli üstünlüğün, mutlak üstünlük biçiminde algılanması yanlışıdır. Bu yanlış değerlendirme aslında serbest ticaretin bir ülkeye ancak o ülke mutlak üstünlüklere sahipse kazanç sağlayacağı gibi bir mantığa sahip olup, günümüzde sadece Adam Smith in onayını(!) alabilir. Gerçek yaşamda oldukça yaygın olan bu tür bir yanlış değerlendirmenin olası bir nedeni, mutlak üstünlüğün rekabetçi üstünlüğün yeter ve gerek koşulu olarak algılanmasıdır. Oysa rekabet avantajına yani rekabetçi üstünlüğe sahip olabilmek için mutlak üstünlüğün varlığı (yani verimlilik avantajına sahip olunması) gerek koşul değildir. Bir ülke mutlak bir verimlilik dezavantajına sahip olmasına rağmen, verimliliğin ve buna bağlı olarak ücret haddinin daha yüksek olduğu ülke ile arasındaki ücret haddi farkı verimlilik farkından büyük olduğu sürece söz konusu malı daha ucuza üretebilir. Yani bir ülke mutlak üstünlüğe sahip olmadığı halde rekabetçi üstünlüğe sahip olabilir. Mutlak üstünlük, rekabetçi üstünlüğün (rekabet avantajının) gerek koşulu değildir. Tablo 2 nin incelenmesi, Türkiye nin ihracatının sektörel dağılımı ve bunun zaman içinde gelişimine ilişkin önemli ipuçları vermektedir. Doksanların ikinci yarısından itibaren ve özellikle iki binli yıllarda ihracatın bileşimindeki değişim dikkat çekicidir. Temel tarım ürünleri ihracatının doksanların ortasında %15 in üzerinde olan payı 2005 e gelindiğinde % 6 ya kadar düşmüştür. Öte yandan tekstil sektörünün payını koruduğu ancak konfeksiyon ürünleri ihracatında payın %20 den %15 e düştüğü görülmektedir. Demir ve çelik ürünleri payını (%8) korurken, demir ve çelikten eşya ürünleri ihracat içindeki payını 1996 daki %2 den 2005 de %4 e çıkarmıştır. İhracat payındaki son yıllardaki en büyük artış makine, elektrikli ve elektronik ürünler, motorlu taşıtlar ve parçalarında gerçekleştirilmiştir. İki binli yıllarda makine, elektrikli ve elektronik ürünlerdeki ortalama yıllık artış oranı %30 un üzerindedir. Bu oran aynı dönemde motorlu taşıtlar ve parçalarında %50 nin üzerindedir yılı itibariyle motorlu taşıtlar ve parçalarındaki ihracat değer olarak 10 milyar $ dolayına ulaşmıştır. Sonuç: bardağın yarısı dolu!

6 Avrupa Birliği ülkeleri Türkiye nin temel ticaret ortağıdır. Rakamlar bunu açıkça göstermektedir. Özellikle Gümrük Birliği (1996) sonrası Avrupa Birliği ülkeleri ile olan dış ticaret hacmi artışı önemlidir. Burada birkaç sonuç ön plana çıkmaktadır: Birincisi, Avrupa Birliği ülkeleri ile olan ihracatımız istikrarını korumuştur (toplam ihracatın % 50-55). İkinci önemli nokta, rakamlar Avrupa Birliği ile olan dış ticarette ticaret yaratıcı etkilerin özellikle iki binli yıllarda arttığına işaret etmektedir. Üçüncü ülkeler ile olan ticaretin azalmaması da ticaret saptırıcı etkilerin olmadığı ya da etkili olmadığı anlamına gelmektedir. Üçüncü ve belki de en önemli sonuç, iki binli yıllarda ihracatın ithalatı karşılama oranının toplam dış ticarette yıllık ortalama %65 iken, Avrupa Birliği ile olan dış ticarette ihracatın ithalatı karşılama oranı yıllık ortalama %75 dolayında olmuştur. Bunun anlamı şudur: Türkiye nin dış ticaret açıkları tehlikeli bir biçimde artmaktadır ama bunun nedeni büyük ölçüde Avrupa Birliği ile olan dış ticaret değildir. Dış ticaret açığı içerisinde Avrupa Birliği nin payı artmamaktadır. Buna karşın üçüncü ülkeler ile olan dış ticaretimizden kaynaklanan açık oran olarak artmaktadır. Bu durum değişen ihracat bileşim ile birlikte değerlendirildiğinde, Avrupa Birliği ile olan ticarette rekabet üstünlüğümüzün özellikle 84., 85. ve 87. gibi yüksek katma değerli teknoloji-yoğun fasıllarda arttığına işaret ediyor olabilir. Bulgular Türkiye nin toplam ihracatında ve AB ne ihracatında katma değeri yüksek malların payının önemli bir ivme ile arttığını göstermektedir. AB ye karşı Türkiye nin ihracatının ithalatı karşılama oranı yükselmektedir. Pariteden kaynaklanan etki dikkate alınıp rakamlar EURO olarak verilse de Türkiye nin AB ye ihracatı ithalatından daha hızlı artmıştır. Bu durum Türkiye nin AB ülkelerine karşı rekabet gücünün de arttığını göstermektedir. Gümrük birliği öncesi ve sonrası dönemde katma değeri yüksek ürünlerde ülkenin açıklanmış mukayeseli üstünlüklerinde artış yönündeki değişim dikkat çekicidir. Ancak Türkiye henüz teknoloji-yoğun ve bilgi-yoğun ürünlerde mukayeseli avantaja sahip değildir. Burada gözlenen değişim başlangıcı ve değişimdeki ivme yakın gelecek için umut vericidir.

7 TABLO 1: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ VE AB'NİN PAYI (milyon $) Genel Avrupa Birliği AB'nin Payı (%) Yıl İhracat Değ (%) İthalat Değ (%) İhr/İth İhracat Değ (%) İthalat Değ (%) İhr/İth İhracat İthalat Hacim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , * 63, , , , ** 56,626-87, ,817-40, ** 65, , , , *1 Mayıs 2004'ten itibaren 25 üyeli AB **Ocak-Kasım Kaynak: DTM, DİE

8 TABLO 2. TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI (İHRACAT) (Milyon $) Tarım Tekstil ve Konfeksiyon Yıl Temel Tarım İşlenmiş Tarım Ürünleri Su Ürünleri Tekstil Konfeksiyon Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , * 1, , , * 2, , , Demir-Çelik (72-73) 84, 85 ve 87. Fasılllar Sanayi Ürünleri (diğer) Demir ve Çelik(72) Demir veya Çelikten Eşya(73) Makineler (84) Elektrikli ve elektronik ürünler(85) Motorlu taşıtlar ve parçaları (87) Yıl Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,074 Kaynak: DTM Toplam Değer

9 TABLO 3: İHRACATIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI, MİLYON $ Yıllık Yüzde Pay A. OECD Ülkeleri 19, , , , , AB Üyeleri 14, , , , , EFTA Ülkeleri Diğer OECD Ülkeleri 4, , , , , B. Türkiye Serbest Bölgeleri , , , C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 7, , , , , Avrupa Ülkeleri 2, , , , , Afrika Ülkeleri 1, , , , , Amerika Ülkeleri Ortadoğu Ülkeleri 2, , , , , Diğer Asya Ülkeleri 1, , , , , Diğer Ülkeler Kaynak: DİE, DTM. TABLO 4: İTHALATIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI Yıllık (Milyon $) Yüzde Pay A. OECD Ülkeleri 35, , , , , AB Üyeleri 26, , , , , EFTA Ülkeleri 1, , , , , Diğer OECD Ülkeleri 7, , , , , B. Türkiye Serbest Bölgeleri C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 18, , , , , Avrupa Ülkeleri 6, , , , , Afrika Ülkeleri 2, , , , , Amerika Ülkeleri , , Ortadoğu Ülkeleri 4, , , , , Diğer Asya Ülkeleri 4, , , , , Diğer Ülkeler Kaynak: DİE, DTM